Жамоалар тўғрисида таълимот - Экология - Рефераты

Жамоалар тўғрисида таълимот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Жамоалар тўғрисида таълимот Режа: 1. Жамоанинг тузилиши ва шаклланиши. 2. Биоценозлар. 3. Жамоа компонентлари ўртасидаги муносабатлар. 4. Жамоанинг тур, тизим,генетик турли туманлиги (тизими). 5. Жамоанинг шаклланиш механизмида йиртқичлик ва рақобатнинг роли. 6. Жамоалар классификацияси. Экологик сукцессиялар. Моно ва поликлимакс назариялар.

Таянч иборалар: Жамоа, экологик сукцессия, бирламчи сукцессия, иккиламчи суксессия, биоценоз, фитоценоз, зооценоз, автотроф организм, гетеротроф организм, тур тизими, масофа тизими, тропик тизим, консорция, конкуренция, камменсализм, климакс жамоа, моноклимакс концепция, поликлимакс концепция. 1. Жамоанинг тузилиши ва шаклланиши 1.Жамоа - Экосистемасининг тирик ажралмас қисми бўлиб, маълум бир ҳудудни эгаллаган, бир - бирига ўзаро таъсир қўрсатувчи популяциялар йиғиндиси ҳисобланади. Масалан, эманлар жамоаси ёки шувоқлар жамоаси деганда ана шу ҳудудларда яшовчи барча ўсимликлар ва ҳайвонларни ўз ичига олувчи тирик организмлар жамоасини эътиборга олиб, уларда эманлар ва шувоқлар устунлик қилади. Шу сабабли бу жамоаларни эманлар ёки шувоқлар жамоаси деб юритилади. Баъзи бир жамоаларни аниқлаш қийинлик туғдиради, чунки бу жамоага кирувчи бир - бирлари билан ўзаро муносабатда бўлган компонентлар ўз чегарасидан ташқарига чиқиб кетган бўлиши мумкин. Жамоа бу динамик ҳаракатда бўлган бирлик бўлиб, унда ҳар хил тропик даражада бўлган организмлар ҳаёт кечиради, жамоа орқали энергиялар оқими ҳамда озиқа моддаларнинг узлуксиз алмашинуви бўлиб туради. Жамоанинг тизими маълум вақт ичида аста - секинлик билан шаклланади. Бунга мисол қилиб, вулқонлар таъсирида ҳосил бўлган ёлонғоч тоғ жинсларида аста - секинлик билан жамоанинг ҳосил бўлиш жараёнини модел қилиб олиш мумкин. Бундай жинсларда тупроқ ҳали ҳосил бўлмаганлиги сабабли уларда дарахтсимон ўсимликлар ўса олмайди. Бироқ, ҳар хил йўлар билан бу ерларга келиб қолган сувутлари ва лишайниклар ўсиб жойлашиб оладилар ва жамоанинг дастлабки тизимини шакллантирадилар. Секин - аста

ҳалок бўлган ва парчаланган сувўтлари ва лишайникларнинг қолдиқлари бу ерларда тупроқ қатламининг ҳосил бўлишига олиб келади, натижада бундай жойларда мохсимонлар ва папоротникларнинг ўсиши ва ривожланиши учун имконият вужудга келади. Пировардида улардан сўнг юқори тараққий этган уруғли ўсимликларнинг ўтсимон, бўтасимон ва ҳаттоки дарахтсимон вакиллари пайдо бўла бошлайди. Ана шу юқорида айтилган схемалардагидек маълум давр ичида бир турларнинг иккинчи бир турлар билан алмашиниши экологик сукцесия дейилади. Шундай жамоаларнинг ҳайвонлар дунёсида ҳам бир турнинг иккинчи тур билан алмашиниб туриши кузатилади. Бундай алмашиниб туришга турларнинг алмашиниши ёки қўшни жамоалардан турларнинг миграцияси (кириб келиши) сабаб бўлади. Тоғ жинсларидаги дастлабки пайдо бўлган сукцессиялар бирламчи сукцессиялар дейилади. Бирламчи сукцессиядан фарқ қилиб иккиламчи сукцессия деб илгари тирик организмлар яшаган қолдиқлари бўлган, бироқ ҳозирги кунда ўсимликлари жуда кам ривожланган жойларда бошланаётган сукцессияга айтилади. Ана шундай иккиламчи сукцессиларга мисол қилиб, кесилган ўрмонларни, қишлоқ хўжалигида фойдаланиб келинган, бироқ куйган ва ташлаб қўйилган ерларни олиш мумкин. Ана шундай жойларда ўсимликларнинг споралари, уруғлари, вегетатив кўпайиш органлари (илдизпоялар, пиёзбошлар) сақланиб қолиб, сукцессиянинг шаклланишига таъсир кўрсатадилар. Бирламчи ва иккиламчи сукцессияларда ҳам уни ўраб турган флора ва фауна ҳал қилувчи ролни ўйнайди, ана шулар иштирокида сукцессиялар бўлиб туради. 2. Биоценозлар Биоценоз - (био - юнонча – ҳаёт, койнос - умумий) маънони билдиради. Ўхшаш шароитга мослашиб олган ва битта жойнинг ўзида бирга яшайдиган барча тирик организмлар йиғиндиси биоценоз дейилади. Чунончи, Ўзбекистоннинг қумли чулларида ўсадиган барча ўсимликлар (саксаул,

қуёнсуяк, сингрен, шувоқ, қизилча, қандим, илак, қўнғирбош ва ҳаказолар), яшайдиган ҳайвонлар (қуёнлар, тошбақалар, илонлар, калтакесаклар, эчкиэмарлар, кийиклар, бўрилар, тулкилар ва хашоратлар), микроорганизмлар шу минтақанинг биоценозига мисол бўлаолади. Демак биоценоз биогеоценознинг тирик қисмидир. Биоценозда яшайдиган ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмлар доим бир – бирларига маълум муносабатда алоқада бўладилар. Уларнинг ана шу муносабатлари ҳаёт кечириш шароиттига ҳам таъсир этиб туради. Яшаш шароити бир хил бўлган ўтлоқлар, ўрмонлар, яйловлар, ботқоқлар, суғориладиган экинзорлар ва шолипоялар ҳам биоценозга мисол бўла олади. Биоценоз умумий табиий комплекс биогеоценознинг тирик қисмидир. Биоценоз доим ривожланиб боради ва бу ривожланиш жараёни одатда узоқ вақт давом этади, бунда бир биоценоз аста-секин иккинчи бир биоценозга алмашинади. Одамнинг хўжалик фаолияти биоценозни ўзи учун фойдали тамонга қараб ўзгартириши мумкин (масалан табиий кўлларнинг ҳосил бўлиши, янги ерларнинг ўзлаштирилиши оролнинг қурий бориши ва ҳоказолар). Биогеоценознинг турғунлигини моддаларнинг даврий айланиши (ўлик табиатдан, тирик табиатга, тирик табиатдан эса ўлик табиатга тинмасдан айланиши) орқали таъминланади. Бунда энергия манбаи қуёш ҳисобланади. Унинг энергияси даврий айланиш жараёнида кимёвий боғлар энергиясига, кейин эса механик ва иссиқлик энергиясига айланади. Экологик системада ҳамма организмлар озиқланишга ва энергия қабул қилишга қараб икки гуруҳга бўлинади: автотрофлар ва гетротрофлар. Автотрофлар - асосан ўсимликлардан ташкил топган бўлиб улар фотосинтез туфайли қуёш энергиясини ўзлаштириб ва оддий анорганик бирикмалардан мураккаб органик бирикмаларни синтезлайди. Гетератрофлар га – ҳайвонлар, одамлар, замбуруғлар, бактериялар киради. Улар тайёр органик модда билан озиқланади ва ўз ҳаёт фаолияти жараёнида уларни оддий бирикмаларга парчалайди. Бу моддалар ўз навбатида табиатга

қайтарилади ва автотрофлар томонидан яна моддалар даврий айланишга жалб қилинади. Биоценоз қўйидаги асосий таркибий қисмлардан ташкил топади: 1- продуцентлар (ҳосил қилувчилар): 2- консументлар (истеъмол қилувчилар): 3- редуцентлар ёки деструкторлар (парчаловчилар) Биоценоз таркибига кирувчи ўсимликлар жамоасини фитоценоз ҳайвонлар жамоасини зооценоз дейилади. Биоценозда масофа , турлар ва тропик тизимлар бўлади. Масофа тизимида биоценоздаги турлар бир-бирларидан маълум бир масофада қонуният асосида жойлашади. Масалан, Ўзбекистоннинг қумли чулларида ўсадиган ўсимликларда учрайдиган яруслиликни олсак, бу худудларда энг юқори ярусда қуён суяк ундан кейинги пастки ярусда оқ саксаул, қизилча, қандимлар ўсса, кейин сингринлар, шувоқлар, терескинлар жойлашади, улардан кейин остки ярусда барра ўтлардан ялтирбош, қунғирбош, читир, лолақизғолдоқлар ва тупроққа ёпишган ҳолда лишайник турлари энг остки ярусни ҳосил қилади. Тур тизими деганда биоценозда учрайдиган турлар йиғиндисини, улар орасидаги муносабатларни эътиборга олинади ва ниҳоят трофик тизим асосида (озиқавий) биоценоздаги ҳар хил организмлар бир - бирлари билан озиқавий (трофик) бирлашиб маълум бир озуқа занжирини ҳосил қилади. Биоценозда булардан ташқари бошқа хил тизимлар ҳам бўлиб, буларга баъзи бир дарахтларни олсак, улар лишайниклар учун субстрат бўлиб хизмат қиладилар ёки бир организм бошқа хил организмлар учун микроиқлим яратади ва ҳоказолар. Биоценознинг энг муҳим хусусиятларидан бири унинг турлар таркибидир. Айни бир биоценоз учун хос бўлган ўсимлик ва ҳайвон турларнинг умумий сони деярли доимий бўлиб, ҳар хил турдаги биоценозларда у кескин ўзгариб туради. Нам тропик ўрманлардаги биоценозлар турларга бой ҳисобланса, чўл ва совуқ Арктикадаги

вилоятлардаги биоценозларда турлар сони кам учрайди. Майдон бирлигига тўғри келадиган турлар сони биоценознинг турларга тўйинганлиги деб аталади. Бу кўрсаткич ҳам биоценозларда турлар таркиби каби ўзгариб туради. Ҳар бир биоценоз маълум таркибдаги ҳукмронлик қилувчи ҳаёт шаклларига эга бўлади. Чунончи, ўрмон биоценозларида фонерофитлар (дарахт ва бўта ўсимликлар) ҳукмронлик қилса, ўт ўсимликлардан ташкил топган биоценозларда гемикриптофитлар (куртаклари ер устида жойлашган, ер устки қисми бутунлай нобуд бўладиган илдизпояли, пиёз бошли, туганакли кўп йиллик ўсимликлар), арид – қурғоқчил вилоятларда эса хамефитлар (бутача ва чала буталар) ва терофитлар (бир йиллик ўт ўсимликлар, улар келгуси йили фақат уруғидан кўкаради) ҳукмронлик қилади. Биоценоз одатда фитоценоз ва зооценоздан ташкил топган бўлиб, биоценоз ва унинг таркибидаги ўсимлик ва ҳайвонлар (биотоплар) чегаралари биринчи навбатда ўсимлик қатламининг ўзгариши билан бўлади. Шу сабабали биз биоценознинг муҳим таркибий қисми бўлмиш фитоценоз ва унинг баъзи бир хусусиятлари билан танишиб чиқамиз. Фитоценоз ёки ўсимликлар жамоаси дейилганда Ер юзининг бир хилдаги муайян худудларида қавм (гуруҳ) бўлиб яшайдиган тубан ва юксак ўсимликлар йиғиндиси тушунилади. Улар ўзаро бир-бирлари билан алоқада бўлиб, натижада ўзига махсус муҳитни ҳосил қилади. Ҳар қандай ўсимликлар жамоаси (фитоценоз) ҳам турлар таркиби, турлар ўртасидаги ўзаро миқдор ва сифат муносабатлари қаватлилик (яруслик) горизонтал тузилиш, ташқи қиёфаси, даврийлиги, ҳаёт шаклларининг хилма – хиллиги, яшаш шароитининг характери ва шунга ўхшаш бир нечта хусусиятлари билан тавсифланади ва бирибиридан фарқланади. Фитоценозни ҳосил қилишда ўсимлик орасида сон ёки биомасса жиҳатидан кўпчиликни ташкил этувчи тур одатда доминант (ҳукмрон) тур дейилади. Бу турлар миқдор жиҳатдан кўп учраб, бошқа турлар орасида яққол кўзга ташланади. Улар кўп биомасса ҳосил килиб, фитоцинознинг

фонини ва ландшафтини белгилайди. Ўзбекистоннинг қумли чўлларида доминант турларга мисол қилиб, саксовулни, шувоқ барра ўли яйловларда шувоқни, Марказий Осиё тоғларидаги арчанинг бир неча турларини кўрсатиш мумкин. Жамоада ҳар қандай доминант турлар биоценозга таъсир этавермайди. Улар орасида эдификатор турлар ажратилиб, жамоанинг махсус муҳитини ҳосил қилади. Улар жамоанинг асосий тизимини ҳосил қилиб, мазкур фитоценознинг хусусиятларини белгилаб беради. Чунончи, Ўзбекистоннинг қумли чўлларида эдификатор тур оқ саксовул ва шувоқ барра ўтли яйловларда эса шувоқдир. Баъзи вақтлардла ҳайвон турлари ҳам эдификатор ҳисобланиши мумкин. Чунончи, катта майдонларда тарқалган ер ковловчи хусусиятга эга бўлган суғурлар колонияси ўсимликларнинг ўсиш шароитига, микроиқлимга ва асосан ландшафт характерига катта таъсир кўрсатади. Доминант турларга нисбатан камроқ миқдорда учрайдиган, аммо фитоценозда маълум аҳамиятга эга бўлган турлар субдоминант (иккинчи ҳукмрон) турлар деб аталади. Доминант ва субдоминант турлардан ташкари жамоа таркибида кам миқдорда учрайдиган турлар ҳам мавжуд. Улур компонентлар дейилади. Биоценоздаги ҳар бир турнинг аҳамиятини аниқлашда уларнинг мўллиги, учраши, ҳукмронлик даражаси каби миқдор кўрсаткичлар эътиборга олиниши лозим. Фитоценозларда мўллик, оғирлик, балл ва ўсимликлар сони билан ифодаланади. Чунончи, тошкент атрофидаги эфимерли чўлларда 1 м 2 майдонда 5000 нусхадан ортиқ ўсимлик рўйхатга олинган бўлиб, 47 турдан иборат эканлиги аниқланган. Табиий пичанзорлар ва яйловларнинг ҳосилдорлигини аниқлашда оғирлик усулидан фойдаланилади. Таркалиш даражаси биоценозда турларнинг текис ёки нотекис тарқалганлигини билдиради. У умумий намуна майдончалар сонини тур учраган майдончалар сонига нисбатан ҳисоблаш йўли билан аниқланади. Доминантлик даражаси айни бир тур индивидлар сонининг ушбу гуруҳдаги умумий сонига бўлган нисбатини билдиради. Чунончи, маълум

майдонда 200 та қуш рўйхатга олинган бўлса, шундан 80 таси сайроқи қушларни ташкил этади. Демак. Доминантлик даражаси 40 % га тенгдир. Биоценозларда бактериялар ва бошқа микроорганизмлар ҳам учрайди. Шундай қилиб, биоценоздаги турларни миқдор ва сифат жиҳатдан характерлаш натижасида унинг турлар таркиби ҳақида маълум бир хулосага келиш мумкин. биоценознинг юқорида кўрсатиб ўтилган тузилиш бирликларидан ташқари унинг функционал тузилиш бирлиги, яъни консорциялар характерлидир. Консорциялар . Консорция тушунчаси фанга В.Н.Беклемишев ва Л.Г.Раменскийлар томонидан киритилган. В.Н.Беклемишев консорция деганда айрим тур бирор биоценоз таркибига кирар экан, у маълум бир эдификатор ёки доминант тур билан биргаликда бошқа индивидлар билан яшаётган (танаси ичида ёки юзасида) бир нечта бошқа индивидлардан иборат эпибиотлар ва эндобиотлардан ташкил топишини тушунади. Масалан, ёнғоқ ўсимлиги тупроқда яшайдиган замбуруғлар билан бирга тана ва шохларидаги эпифит ҳолда яшайдиган мохлар ва лишайниклар тўқималаридаги паразит замбуруғлар ҳамда жуда кўп бўғимоёқлилар билан мураккаб консорцияни ҳосил қилади. Ҳар бир ёнғоқ тупи ана шундай консорциялардан иборат. Дала сичқони эктопаразитлари, ички органларидаги бактериялари, содда ҳайвонлари, паразит чувалчанглари билан бирга консорцияга мисол бўла олади. Консорциялардаги ички алоқа боғланишларни ўрганиш биогеценозлардаги катта бир муаммолардан бири ҳисобланади. Л.Г.Раменский моддалар алмашинуви нуқтаи назаридан ўсимликлар ҳамжамоасидаги ҳаёти ва тақдири бир-бири билан чамбарчас боғланган ҳамда умумий бўлган ҳар хил организмларнинг муажмуини сонсорциялар деб атайди. Чунончи, дарахтлар орасида (ёнғоқ, олма, дўлана, тоғолча) улар учун хос бўлган паразитлар, сапрофитлар, эпифитлар (мохлар, лишайниклар), симбаонтлар (микроорганизмлар, микроблар, ризосфералар ва бошқалар), зараркунандалари, чанглантирувчилар, мева ва уруғларни тарқатувчи ва ҳоказолар. жадвал

Ёнғоқ ўсимлиги консорциясига кирадиган тахминий организмлар Энергия манбаи ёки бирикиш жойи Консортлар I концентр II концентр III концент р Мевалар Қаргалар, Туркистон каламуши, ёввойи чўчқа Тулки, бўри, йиртқич қушлар Танаси ва шохлари Қушлар (қизилиштон, Ҳинд майнаси, жаннат қуши), эпифитлар, кўршапалаклар уяси, пукак замбуруғи Барглари Ҳашаротлар Йиртқич ҳара- шотлар, қушлар Илдизи Микориза ҳосил қилувчи замбуруғлар Тупроқдаги шох, новда, барг қол- диқлари ва мевалари Ёмгир чувалчанглари, ҳашаротлар, замбуруғлар, бактериялар Типратикан , чўчқа Йиртқи члар Ҳозирги замон тушунчасича консорция деганда биоценоздаги бирор бир автотроф (гетеротроф) организм ёки популяция мажмуи атрофидаги гетеротроф организмларнинг популяциясига айтилади. Бунда ҳар бир аъзо иккинчи бир аъзо билан трофик ва топик боғланишларда бўлади. Ҳар бир консорция марказий ядро (консорциянинг детерминанти) ва у билан боғланган трофик ва топик боғланишлардаги консортлардан ташкил топган.

Консорциялар ўз навбатида бир-бири билан боғланган бир нечта концентрларни ҳосил қилади. Уларнинг биринчи детерминант билан бевосита боғланса, иккинчиси эса билвосита боғланади ва ҳоказо. Биринчи концентр консорбларни модда ва энергия манбаи сифатида детерменант организм консорцияларидан фойдаланади. Иккинчи концентр консортлари эса биринчи концентрни ташкил этган организмлар ҳисобига озиқланади ва ҳоказо. Тирик ўсимлик ва ҳайвон органлари, улардан ажралиб чиқадиган моддалар, шунингдек, ўлик органик қолдиқлар озука манбаи бўлиб ҳисобланади. Консорция детерминантлари ўсимлик (фитоконсорциялар) индивиди популяциялари бўлиши мумкин. организмларнинг ҳосил қилган консорциялари ўзаро, тўгридан-тўғри ёки билвосита таъсирларда бўлиб, детерминантлар ва консортлар сонига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатади (...... жадвал). 3. Жамоа компонентлари ўртасидаги муносабатлар Жамоа (биоценоз) компонентлари ўртасида ўзаро муносабатлар турли хил шаклда бўлади. Ана шундай муносабатларнинг бир неча хиллари бўлиб улар қўйидагилардан иборат. 1. Нейтрализм - 0:0 бунда икки популяциядаги асациацияларда ўзаро таъсир сезилмайди, икки популяция индивидлари ҳам деярлик бир хилдай яшайди. Масалан, шерлар ўтлар билан озиқланмасалар ҳам, саванналардаги яйловларнинг ҳолати улар учун бефарқ эмас. Чунки уларнинг овқати бўлмиш антилоплар ҳосилдор яйловларда кўп бўлади. 2. Конукуренция (рақобатлилик) (-,-) - бунда икки популяциялар бир - бирларига тўсқинлик қиладилар. Яъни бир поплуяция иккинчи популяция билан дефицит ресурсларни ўзлаштиришда курашадилар. (Бу масала популяцияларни ўтган мавзумизда батафсил ёритилган).

3. Аменсализм (-,0)- бунда бир популяция ўзига зарар келтирмасдан иккинчи популяциянинг яшашига тўсқинлик қилади ёки уни ўсишга қўймайди. Аменсализмга типик мисол қилиб антибиотик замбуруғлар - актиномицетлар ёки ўсимлик фитонцидларининг паразит микроорганизмларга кўрсатган таъсирини олиш мумкин. Аменсализм ҳодисасини сувнинг гуллашида ҳам кўриш мумкин, яъни кўпайиб чириётган кўк – яшил сувўтлардан ажралиб чиққан токсинлар (заҳарли моддалар) кўпчилик зоопланктонларнинг ўлимига сабаб бўлади ёки уларни сиқиб чиқаради. 4. Паразитизм ва йиртқичлик - бунда бир популяция иккинчи популяцияга хужум қилиб унинг яшашишга зарар келтиради, бироқ ўзининг келгусидаги ҳаёти ҳам ўлжасига бевосита боғлиқдир. Агар жамоадаги бир популяция йиртқич (бирламчи консумент)- одатда ҳайвонлар ўлжаси ёки "хўжайини" - бирламчи продуцент (ўсимликлар) бўлса улар ўсимликхўрлар дейилади. Агар бир поплуяция иккинчи популяция учун зарарли бўлган моддаларни ишлаб чиқса, бунда аллелопатия ёки антибиоз микроорганизмлар дейилади. Биз ҳаммамиз йиртқич ва паразитларга нисбатан ғаразгўйлигимиз кучли, бироқ одамларнинг ўзлари ҳам типик йиртқичлар ҳисобланади. Улар табиий эпидемияларга кўпинча ўзлари сабаб бўладилар. Тўғри йиртқичлар ва паразитлар ўсимликлар билан озиқланиб, аллелопатияда эса бир популияция индивидлари иккинчи бир популияция индивидларига салбий таьсир этиб, уларни ҳалок қиладилар ёки зарар келтирадилар популяцияларнинг ўсишини сусайтирадилар, уларнинг миқдорини камайтирадилар ва ҳоказо. Лекин йиртқичлар, паразитлар ва аллелопотиясиз популяциялар яшай оладими йўқми, буни чуқур анализ қилиб ўрганилганда шу нарса аниқ равшан бўлдики, бу хилдаги организмлар популяциялар зичлигини нормал таьминлаш имкониятини яратадилар. 5.Комменсализлик +,-0 бунда бир популяция иккинчи популяция билан бирлашганда фойда кўради, бу бирлашиш иккинчи популяция учун эса,

аҳамиятсиз ёки унинг учун бефарқ бўлади. Бу бирлашиш симбиозмнинг шундай бир шаклики, бундаги партнерларнинг биттаси иккинчисига (хўжайинига) ташқи муҳитга бўлган муносабатларини бажаришни юклайди, ўзи эса ташқи муҳит билан тўғридан тўғри боғланмайди. Улар орасида антоганизм ҳам бўлмайди. Умумий майдон, субстрат, озиқа, ҳаракатланиш комменсиал муносабатларнинг асосини ташкил этади. Хўжайиннинг тузилиши ва ҳаёт кечириш ҳолатларидан комменсал ўзи учун кўпинча бир томонлама фойда кўради. Унинг ўзи "хўжайин" учун кўпинча бефарқ, аҳамияти йўқдай туюлади. Паразитлик ёки симбиознинг бошқа шаклларига қараганда комменсализм камроқ учраб туради. Масалан, дарахтларда ин қуриб яшовчи қушлар, акулаларда ёпишиб яшовчи лоцман балиқлари, ахлатлар билан озиқланадиган синантроп юмронқозиқ популяциялари ва қушлар ҳам комменсализмга мисол бўла олади. Комменсализм кўпинча океанлардаги организмларда кўпроқ учраб туради. Буни океанлардаги ҳар бир қурт уясида, ҳар бир икки чаноқли молюскалар чаноғида, булутлиларнинг танасида доимо чақирилмаган меҳмонлар организмлар яшаб ҳаёт кечирадилар. Лекин улар ўзлари хўжайинларига зарар келтирмайдилар. 6.Протокооперация - бунда икки популяция ҳам бирлашган ассациациядан фақат фойда кўрадилар, бироқ бундай муносабатлар улар учун шарт эмас. 7.Кооперация - икки организм бир бирлари билан кооперация ҳосил қиладилар. Бундай кооперация икки организм учун ҳам устунликларга эга. Масалан, краблар билан Ковакичлилар бунга мисол бўла олади. Ковакичлилар крабларнинг орқасига ёпишиб олиб (баьзан уларни крабларнинг ўзлари ўтқазиб оладилар) уларни душманлардан, ҳимоя қиладилар. Ковакичлилар эса ўз навбатида краблардан транспорт вазифасида фойдаланадилар ҳамда улардан қолган овқат қолдиқлари билан овқатланадилар.

8.Мутуализм (+,+). Бирлашган икки популяция ҳам фақат фойда кўради, бу бирлашиш улар учун фойдалидир, бундай бирлашган организмлар табиий шароитда бири иккинчисиз ҳаёт кечира олмайди. Масалан, термитлар ва уларнинг ичакларида яшовчи хивчинлилар бунга яққол мисолдир. Бунда хивчинлар термитлар қабул қилган клетчаткани ҳазм қилишга ёрдам берадилар, чунки термитлар клетчаткани мустақил ўзлаштира олмайдилар. Хивчинлилар ҳам термитларсиз яшай олмайдилар. Чунки улар учун яшаш шароити термитлар ичакларидир. Худди шундай ҳолатни лишайниклар мисолида ҳам кўриш мумкин. 9.Турлар ўртасидаги муносабатларнинг икки ва ундан кўп тур учун қулайлик туғдирадиган хилини ўзаро ёрдам дейилади. Масалан, ҳашоратлар ёрдамида чангланадиган ўсимликлар, чангни бир ўсимликдан иккинчи ўсимликка олиб ўтадиган ва шу билан ўсимликларнинг четдан чангланишини таьминлайдиган ҳашоратларга муҳтождир. Бошқа ҳолларда турлар орасидаги ўзаро муносабатлар бир бирига қарама қарши тарзда бўлиши мумкин. Йиртқичликда бир тур ҳайвонлар бошқа тур ҳайвонларни ейди. Иккала тур ташқи муҳитнинг бир хил шароитидан фойдаланса-ю, ўша шарт шароит миқдори чегараланган бўлса, бунда бу шароитда яшайдиган турлар ўзаро рақобат тарзида муносабатда бўлади. Масалан, ўсимликлар ёруғлик, тупроқдаги сув ва менирал моддалар учун рақобатда бўлади. Шох - шаббаси яхши ривожланган ўсимликлар ёруғлик нурини кўпроқ олади, сув ва минерал моддалардан яхши фойдаланади ҳамда тез ўсади ва ривожланади, натижада ёруғлик ва бошқа минерал моддалардан камроқ фойдаланган турларни ўзининг шох - шаббаси остида қолдириб, уларнинг ўсиш ва ривожланишига тўсқинлик қилади. Бир хил ўлжа билан овқатланадиган йиртқич ҳайвонларнинг ҳар хил турлари ўртасида ҳам ана шундай рақобат қиладиган ўзаро муносабатлар мавжуд. Микроорганизмлардаги антибиоз қарама-қарши муносабатларнинг ўзига хос шаклидир, чунончи пеницилл замбуруғи органик озиқ моддалар

учун ўзи билан рақобат қиладиган талайгина бактерияларнинг ўсиши ва кўпайишини тўхтатиб қўяди. 4. Жамоанинг тур, тизим, генетик турли туманлиги (тизими). Жамоа таркибидаги турлар турли хил миқдорда учрайди ва шу сабабли уларнинг ҳаммаси ҳам доминант бўлавермайди. Жамоа таркибига кирувчи турларнинг фақат биттаси ёки бир нечтаси ўзининг миқдори жиҳатидан (биомассаси, ҳосилдорлиги, аҳамияти) бошқа турларга нисбатан устун туради, турларнинг кўпчилиги эса сон жиҳатидан кам учрайди. Тўғри баьзан жамоаларда устунлик қилувчи турлар учрамаслиги ҳам мумкин. Турларнинг турли туманлигини қўйидагича белгилаш мумкин: а) Тур бойлиги ёки турлар зичлиги бу кўрсатгич жамоадаги турлар- нинг умумий сони билан белгиланади. б) Турнинг бир текислиги бўлиб, бу белги жамоадаги турлар инди- видларининг кўплигига ёки тизимдаги бошқа доминантлик белгиларига асосланади. Жамоадаги турларнинг турли туманлиги улар учрайдиган майдоннинг катта кичиклигига хамда шимолий кенгликдан экваторга борган сари иқлим шароитининг қулай бўлишига боғлиқ бўлиб, жамоадаги турлар сони кўпайиб боради. Стресс омиллар таьсирида бўлиб турадиган жамоаларда турларнинг турли туманлиги (сони) ўта паст бўлади. Шу сабабли улар яшаб турган жой узоқ вақтгача ўзгармаса ҳам турлар орасида доимо бўлиб турадиган рақобатлик турлар сонининг камайишига олиб келади. Жамоа тизимининг хилма - хиллиги кўпинча минтақаликка стратификацияга, йил фаслларига, озиқа турига ёки хилига, турлар яшайдиган микроиқлимга боғлиқ бўлади. Генетик турли туманлик ёки бошқача қилиб айтганда генотипик гетерозиготаликни, полиморфизмни ва бошқа хил генетик ўзгарувчанликни таьминлаш ёки ушлаб туриш кўпинча табиий популяциялардаги турларнинг адаптацион (ёки мосланиш)

белгиларига боғлиқдир. Ҳозирги кунда кўпчилик экологларга маьлумки тур ва генетик турли туманликнинг камайиши кўпинча инсоннинг табиатга кўрсатган салбий фаолиятига боғлиқ бўлиб келмоқда. Бу табиий экосистема ва агроэкосистемалар учун анча мунча хавф туғдиради. Шимолий кенгликдаги ҳамда ёғингарчилик билан биргаликда қурғоқчилик фасллари бўлиб турадиган тропик вилоятлардаги жамоалар тизимининг ўзига хос хусусиятларидан бири бу одатдаги турларнинг ёки доминант турларнинг кам учраб турлар ичидаги индивидлар сонининг кўплигидир. Аксинча, ёғингарчилик кўп бўладиган намлик тропик иқлим шароитида эса, турлар сони кўп бўлиб улардаги индивидлар сони кам бўлади. Шимолдан жанубга бораверган сари хам турлар сони кўпайиб боради. Бундан ташқари яна муҳим қонунятлардан бири шуки, у ёки бу тур эгаллаб турган майдоннинг катталашиши билан турлар сони ортиб боради. Эволюцион даврнинг ортиши ҳам тур сонининг кўпайишига олиб келади. Чунки бунда турларнинг жойларини эгаллашининг мутахассислашиши ҳамда янги турларнинг ҳосил бўлиши кузатилиб турилади. Ҳар хил шароитларда турларнинг турли - туманлигини аниқлаш (таҳлил қилиш) икки хил усул билан бўлади: Биринчиси, нисбатан кўплик ёки доминантлик шакллларига асосланса, иккинчиси турли-туманлик индексларига ёки бошқача қилиб айтганда турнинг аҳамияти ва унинг сонига асосланади. Бу ерда албатта турларнинг турли - туманлигидаги иккита компонентни ҳисобга олмаслик мумкин эмас, бу даставвал биринчиси асосий компонент тур бойлиги (турли - туманлиги) ёки турнинг зичлиги. Бу турнинг умумий сони кўпинча тур сони ва тур индивидлари сони ўртасида тўғридан – тўғри боғлиқлик бўлиб, турлар майдонининг кенгайиши турлар сонининг кўпайишига, бу ҳодиса эса ўз навбатида яшаш шароитининг ҳамда турлар эгаллаб турган майдоннинг турлитуманлигига олиб келади. Турли-туманликнинг иккинчи муҳим аспектлари - бу турлар индивидларининг тарқалишидаги бир текисликдир. Масалан, ҳар қайси 10

тур ва 100 та индивидлардан ташкил топган икки системада турли - туманликнинг бир хил индекси бўлиши мумкин. Бироқ, 100 индивидларнинг 10 та тур орасида тақсимланишига қараб бир текислик индекси ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, турнинг тақсимоти 91-1-1-1-1-1-11-1-1 (минимал текислик ва максимал доминантлик) ва бошқа хил ҳар бир турга 9 та индивид тўғри келиши мумкин. (максимум текислик ва доминантлик йўқ). Текислик кўпинча қушлар популяциясида юқори ва доимий бўлади, аксинча ўсимликларда ва фитопланктонларда эса текислик нисбатан паст бўлади. Икки компонентда ҳам у ёки бу томонга қараб тебраниш кузатилиб турилади. Жамоа таркибидаги турлар ташқи муҳит шароитига қараб минтақалар бўйлаб тақсимланиши мумкин. Бу турларнинг минтақали тарқалиши дейилади. Бунга яққол мисол қилиб вертикал минтақаликни олиш мумкин. Бунда денгиз сатҳидан баландликка кўтарилган сари ўсимлик ва ҳайвон тур хиллари ўзгариб боради. Бу ҳолатни Марказий Осиёда кўриш мумкин. Бу ҳудудда чўл, адир, тоғ ва яйлов каби вертикал минтақалар мавжуд бўлиб турлар ва уларнинг сони денгиз сатҳидан кўтарилган сари ўзгариб боради. Масалан, Марказий Осиёнинг чўл зонасида 1600 га яқин ўсимлик турлари учраса, унинг тоғ минтақасида эса уларнинг сони 7 мингга яқиндир. Жамодаги барча экологик бурчаклар аста-секинлик билан шакланиб, уларда учрайдиган организмлар ўртасида жой ва озиқа учун доимо рақобат бўлиб туради. У ёки бу ҳайвоннинг эгаллаган жойда мустаҳкамланиб қолиши бир нечта омилларга боғлиқ бўлади. Биринчидан, унинг шу вилоят ҳудудидаги миграциясига ва у учун мазкур жойда озиқанинг етарли бўлишига, ўзи учун керак экологик тахмонни топа олиш қобилиятига ҳамда керак бўлса, ўзини рақобатликда ҳимоя қилиш учун жой топа олиш хусусиятларига боғлиқдир. Экологик тахмонларда турларнинг жойлашиши кўпинча шу жойлардаги овқат (озиқа) ресурсларининг тақсимотига боғлиқ. Маълум бир ресурсларга (овқатларга) мутахассисланиш жамоадаги организмларнинг рақобатлик хусусиятини камайтиради ва жамоа тизимининг

стабиллик (доимийлик) хусусиятини оширади. Ресурслар тақсимотининг турли хиллари мавжуд: 1. Овқатга қараб морфологик мутахасисланиш ва хулқ атворнинг шаклланиши, чунончи қушлар тумшуқлари, ҳашоратларни ушлашга, тешик тешишга, ёнғоқларни чақишга, гўштларни майдалашга мослашган. 2. Вертикал тақсимот. Масалан, ўрмонда юқори ярусли ва пастки қисм зоналари. 3. Горизонтал тақсимот. Масалан, ҳар хил микроиқлим шароитида яшовчи организмлар орасидаги тақсимот. Бу хил организмларнинг ҳар қайсиси турли хил экологик бурчакларни эгаллаганлиги сабабли улар ўртасида рақобатлик сезиларли даражада бўлмайди. Ҳаттоки, қушларнинг ҳам экологик гуруҳларга ажралиши кузатилади. Масалан, бир хил қушлар ҳаводан озиқланса, иккинчи хиллари баргларда, учинчи хиллари эса ерда озиқланадилар. Ўсимликларда эса ҳар бир ўсимлик тури учун оптимал - энг қулай, яшаш шароити (намлик, ёруғлик, ҳарорат, денгиз сатҳидан баландлиги, рH ва шу кабилар) мавжуд бўлиб, улар ҳам ўсимлик турлари орасидаги рақобатни сусайтиради. 5. Жамоанинг шаклланиш механизмида йиртқичлик ва рақобатнинг роли. Жамоанинг тизими ва функцияси асосан шу жамоа таркибидаги бир - бирлари билан мураккаб муносабатда бўлган компонентларга боғлиқ. У ёки бу популяциянинг бир бирига таъсири кўпинча унинг таркибидаги рақобатларга, йиртқичлар ҳамда ўлжаларга боғлиқ бўлади. Чунончи ҳашоратхўр қушлар ўсимликлар ёки дарахтлар билан озиқланмасада, бироқ улар ўсимликларни чанглатувчи ҳашоратларни йўқотадилар, демак қушлар билвосита ўсимликларнинг мева ҳосилига салбий таъсир кўрсатишлари мумкин, ўсимлик меваларининг камайиши эса мевахўр ҳайвонлар сонига ва

бу ҳолат эса ўз навбатида ҳайвонларда паразитлик қилувчи ёки йиртқич ҳайвонларга салбий таъсирини кўрсатади ва ҳоказо. Жамоа тизим бирлиги ва функцияси яъни ундаги тур сони, тропик даража миқдори, дастлабки маҳсулот ҳосил қилиш тезлиги, жамоадаги энергия оқими ва моддалар алмашиниш жараёнлари буларнинг ҳаммаси популяциялар орасидаги ўзаро экологик таъсирни ҳамда популяция индивидлари билан ташқи муҳит ўртасидаги муносабатларни ўзида акс эттиради. Жамоа ташқи экологик ўзгаришларга доимо мослашиб боради. Чунки жамоанинг ўзини қайта тиклаш хусусияти бўлиб, жамоа таркибидаги популяция ва уларнинг индивидлари қайта тикланиш қобилиятига эга, яъни уларда гомеостатик механизм мавжуд. Йиртқичлар ўз ўлжасини камайтириш натижасида жамоадаги бошқа рақобатбардош турлар ёки популяуциялар кўпайиб кетиши ҳам мумкин ёки бу жамоадан йиртқичларни олиб ташланса йиртқичлар томонидан овланиб турадиган турлар бошқа турларга нисбатан рақобатда устунлик қилиб, бошқа турларни сиқиб чиқаришади. Ана шу ҳолатни исботлаш мақсадида Р.Пейн Тинч океанининг Вашингтон қирғоқларида қўйидаги тажрибани ўтказди. Бу жойларда ўсимликхўр ҳайвонларнинг бир нечта турлари яшайди. Жумладан, денгиз желудлари, денгиз ўрдакчаси, икки чаноқли моллюскалар сувдаги фитопланктонлар билан озиқланадилар. Иккинчи гуруҳ ҳайвонлардан - турболар, блюдечекалар, хитонлар денгиз қирғоқларида яшайдиган сувўтлари билан озиқланадилар. Юқорида айтилган ҳайвонлар билан денгиз юлдузлари овқатланадилар. Узунлиги 8 м ва кенглиги 2 м бўлган тажриба майдончаларидан биттасидан ҳамма денгиз юлдузчалари олиб ташланди. Шундан кейин кўпгина ўсимликхўр ҳайвонлар популяциясининг миқдори қисқариб кетди, ҳаттоки, тажриба майдончасидаги 15 та турдан 8 таси тажрибанинг охирига бориб умуман йўқолиб кетди. Назорат тажриба майдончасида эса ҳеч қандай ўзгариш бўлмади. Турларнинг йўқолиб кетишининг асосий сабабчилари икки чаноқли молюскалар ва денгиз желудлари ҳисобланади.

Чунки денгиз юлдузлари олиб ташлангандан сўнг бу ҳайвонларнинг кушандалари қолмаганлиги сабабли улар тез кўпайиб кетишди. Ана шу тажрибага асосланиб Пейн шундай хулосага келади: Бу ўрганилган денгиз шароитидаги ҳайвонлар турли туманлигини сақлаб турувчи бош омил бу - денгиз юлдузларидир. Баъзан жамоа таркибидаги бегона ўтлар ва зараркунандаларга қарши курашиш мақсадида унга йиртқичларни киритадилар. Бу киритилган янги тур зараркунанда турнинг сонини қисқаришига олиб келади, кейинчалик бу янги киритилган турнинг ҳам потенциал конкуренти (рақобати) пайдо бўлиши мумкин. Масалан, Австралияда ўсувчи опунцияга қарши кактус огневкаси олиб келингандан сўнг бошқа тур ўсимликларга нисбатан опунсиянинг устунлиги тамом бўлди ва бошқа тур ўсимликларнинг ўсиши учун муҳит ҳосил бўлди. Йиртқичларнинг ўлжалар популяциясини тартибга солиб туриш қоидасини кенг изоҳлаган ҳолда. Д.Джензин тропик зонадаги дарахт ўсимлик турларининг хилма - хиллиги ана шу қоидага асосланади дейди. Масалан, Канадада 150, Бутун Шимолий Америка бўйлаб 800 га яқин дарахт ўсимлик турлари ўсган ҳолда, намлик тропик иқлим шароитидаги мамлакатларда 120 мингдан ортиқ дарахтсимон ўсимлик турлари ўсади. Д.Джензен фикрича ёш новдалар, майсалар, уруғлар билан озиқланувчи ўсимликхур ҳайвонлар йиртқичлар рақобатбардош турлар индивидларининг кўпайиб кетишига йўл қўймайди, шу сабали ҳамма турлар учун деярли бир хил яшаш шароити яратилиб, доминантлик қилувчи турлар кўзга ташланмайди. Шу сабабли бўлса керак намлик тропик иқлим шаротида битта дарахт тур ўсимлигидан ўрмонлар ташкил қилиш соҳасидаги ишлар охиригача етказилмай қолди, чунки улар эпифит ёки зараркунандалар ҳужумига учраб тез орада йўқолиб кетадилар. Худди шундай ҳолат Бразилиянинг Амозонка бўйида Гевей дарахти плантацияларини ташкил қилишда кузатилди. Бироқ Малазияда Гевей дарахтининг кушандаси йўқлиги сабабли бу дарахт плантациялари ташкил қилинди.

6. Жамоалар классификацияси. Экологик сукцессиялар. Моно ва поликлимакс назариялар. Шаклланган нисбатан доминант тизимли, ўз – ўзини оқлай оладиган ва ташқи муҳит билан тенгликда бўлувчи жамоани климакс жамоа дейилади. Климакс жамоаларда кўпинча битта доминант ёки бир нечта кодоминант турлар бўлади. Доминантлик кўпинча субъектив тушунча бўлиб, одатда кўп биомасса ва ҳосил берувчи турларни доминантлар дейилади. Климакс жамоаларга Ўзбекистоннинг гил тупроқли чўл минтақасидаги шувоқ барра ўтли яйловларни мисол қилиб олиш мумкин. Бу жамоада шувоқ индивидлар сони ҳамда биомасса ҳосил қилиши бўйича бошқа (янтоқ, читир, қўнғирбош, қорабош ва ҳоказолар) ўсимликларга нисбатан устун туради. Демак, у доминант тур ҳисобланади (расм VI). Сукцессия назариясини биринчи бўлиб асослаб берган киши Клементс дир (1916 й). У Шимолий Америка ҳудудидаги жамоларни ўрганиб климакс жамоалар таркибининг ўзгаришига асосий сабаб иқлим эканлигига ишонч ҳосил қилди. Унинг тасаввурича маълум бир иқлим шароитида фақатгина битта климакс жамоа шаклланиши мумкин. Буни моноклимакс концепция дейилади. Ҳозирги кунда эса поликлимакс концепцияси кўпроқ ишлатилмоқда. Бу назарияга кўра климакс жамоалари биргина иқлим омиллари асосида эмас балки бир қанча физик омиллар (дренажлар, тупроқ. топография, ёнғинлар) таъсирида ҳам шаклланиши мумкин. Поликлимакс концепциясининг ҳақиқатга нақадар яқин эканлиги Марказий Осиёнинг чўл зонасида шаклланган климакс жамоаларидан кўриниб турибди. Маълумки, бу минтаканинг иқлими деярли бир хил кескин континентал ҳисобланади. Қиши совуқ, ёзи эса иссиқ келади. Ёғингарчилик миқдори ҳам чегараланган бўлиб, унинг ўртача йиллик миқдори 80 – 120 мм ни ташкил этади. Ёғинлар ҳам асосан кеч кузда ва қишда ҳамда баҳор

ойларида ёғади. Июндан октябр ойигача олти ой мобайнида ёғингарчилик кузатилмайди. Бироқ, бу минтақанинг тупроқ шароити турли хилда бўлиб, гил тупроқли, қум тупроқли, гипсли тупроқли ва шўр тупроқли худудларга бўлинади. Ана шундай тупроқ шароитлари чўл минтақада бир-биридан ўсимлик ва ҳайвон турлари жиҳатидан фарқ қиладиган климакс жамоаларнинг шаклланишига олиб келган. Чунончи, гил тупроқли чўлларда асосан чала бута ва кўп йиллик ўт ўсимликлар ҳамда эфемер ва эфемероидлардан ташкил топган юқорида баён этилган шувоқ барра ўтли климакс жамоалари шаклланган бўлса, қумли чўлларда бўта, чала бўта кўп йиллик ўт, эфемер ва эфемероидлардан ташкил топган саксовул, шувоқ барра ўтли климакс жамоалар ҳосил қилган. Бу жамоаларда доминант оқ саксовул бўлиб, субдоминантларга шувоқ ёки сингренлар киради. Ҳудди шундай тур ва биомассаси жиҳатидан бир-биридан фарқ қилувчи климакс жамоалари гипсли тупроқли ва шўр тупроқли худудларда ҳам шаклланган. Узоқ муддат давомида яшаб турадиган жамоаларга чин климакс жамоа дейилади, чунки уларда вақтли климакс жамоаларга қараганда ўзгаришлар нисбатан секинлик билан бўлиб туради. Қуруқликдаги типик климакс жамоаларга мисол қилиб, барглари тўкилувчи ўрмонларни, дашт, чўл ва тоғ зонаси ўсимликларини мисол қилиб олиш мумкин. Бу ўрмонлар турларга жуда бой бўлишади. Масалан Оксфорд (Англия) ўрмонларида 4 мингга яқин ҳайвон турлари учрайди. Шундай кўп ҳайвон турларининг учрашишига асосий сабаб кўп миқдорда микроиқлим шароитининг мавжудлигидир. Ўрмон зонасининг муҳим хусусиятларидан бири бу ўсимликларнинг яруслар бўйлаб кўп учрашидир. Дастлабки маҳсулотнинг кўп қисми биринчи ярусдаги ўсимликлар тамонидан яратилади. Ерга яқин жойлашган ярусда эса, энг интенсив равишда органик моддаларнинг парчаланиши бўлиб туради. Ҳайвонлар эса ҳамма ярусдаги бурчакларда учрайди. Сукцессиялар натижасида жамоалар маҳсулдорлигининг ошиб бориши тўғрисидаги дастлабки тушунчасини 1942 йилда Линдеман айтган эди.

Кейинги кузатишлар шуни кўрсатадики, сукцессиянинг охирги даврларида жамоалар маҳсулдорлиги чиндан ҳам орта боради. Бироқ, климакс жамоага ўтгандан сўнг унинг умумий маҳсулдорлиги пасая боради. Шундай қилиб кексайган ўрмонларда маҳсулдорлик ёш ўрмонларга қараганда анча паст бўлади, шунга ўхшаш маҳсулдорликнинг пасайишини баьзи бир сув экосистемаларида ҳам кузатиш мумкин. Ўрмонлардаги маҳсулдорликнинг камайишини дарахтларнинг эскирганлиги, қариганлиги билан тушунтириш мумкин. Шаклланган климакс жамоаларда биомассанинг тўпланиши сукцессия даврларига қараганда кўпроқ бўлади. Организмларнинг фаолияти натижасида ташқи муҳит вақт ўтиши билан ўзгариб боради. Бунга мисол қилиб қумликларда сукцессияларнинг ҳосил бўлиш жараёнини олиш мумкин. Масалан, Шимолий Америкадаги Мичиган кўли атрофидаги сукцессияларнинг шаклланиши яхши ўрганилган. Бу ерларда қумликнинг стаббилланиши натижасида озиқ моддаларга талаби кўп бўлмаган дарахт ўсимликларининг (терак, қарағай) ўсишига имкон туғилган. Кейинчалик уларнинг фаолияти натижасида узоқ вақт давомида органик моддани ўзида тўпловчи тупроқ қатлами ҳосил бўла бошлаган ва азот тўпловчи бактериялар кўпайиб улар тупроқни азот бирикмалари билан бойитганлар ва натижада бу ерларда доминант турга айланган дуб доимий ўса бошлаган. Бу ерда сукцессиянинг шаклланишида тупроқ омили асосий роль эгаллаган. Бироқ сукцессиянинг тўла шаклланиб тамом бўлиши учун яна минг йиллар талаб этиладики, ана шу даврда тупроқ тўла шаклланади, ҳамда шу шароитга мослашган ўсимликлар кейинчалик доимий ўса бошлайди ва климакс жамоа ҳосил бўлади. Сукцессиянинг кейинги даврларда жамоанинг шаклланишида биотик омилларнинг ўзаро таьсири кучайиб, муҳим аҳамият касб этади. Организмларнинг турли туманлиги ортади ва сўзсиз уларнинг бир - бирига таьсири мураккаблашиб боради. Тўлиқ сукцессия баьзан серия деб аталади. Сериялар серия жамоа қаторларини ҳосил қиладилар. Ўхшаш яшаш шароитларида бир - бирларига яқин (ўхшаш) сукцессиялар бўлади. Ана шунга қараб сукцессияларни яшаш

шароитларига кўра классификациялаш мумкин. Чунончи сув шароитида ривожланган сукцессияларни гидросерия, шўрланган жойларда ривожланган сукцессияларни галосерия дейилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

Похожие

Экосистема тўғрисида таълимот

Популяция тўғрисида таълимот

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Экология фанининг ривожланиш тарихи