Экосистема тўғрисида таълимот

Экосистема тўғрисида таълимот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

220 KB

Экосистема тўғрисида таълимот Режа: 1. Экосистема тўғрисида тушунча. Экосистеманинг маҳсулдорлиги. А.Тэнслининг «экосистема» ва В.Н.Сукачевнинг «Биогеоценоз» тушунчалари тўғрисида. 2. Экосистеманинг иерархик қаторлари. 3. Экосистеманинг асосий компонентлари. Тирик организмлар экосистеманинг асосий қисми: автотрофлар, гетеротрофлар, продуцентлар, консументлар, редуцентлар. Физик муҳит. Биомлар. 4. Озиқ занжири ва экологик пирамида тўғрисида тушунча. 5. Табиий ва сунъий экосистемалар. 6. Марказий Осиё минтақасининг экосистемалари. 7. Инсон экологияси. 8. Антропоген экосистемалар, уларнинг инсон саломатлигига таъсири.

Танч иборалари: Экосистема, биогеоценоз, бирламчи маҳсулот, соф бирламчи маҳсулот, иккиламчи маҳсулот, экскрементлар, метоболизм, иерархия, биом, продуцент, консумент, редуцент, озиқа занжири, экологик пирамида, табиий экосистема, сунъий экосистема. 1. Экосистема тўғрисида тушунча. Экосистеманинг маҳсулдорлиги. А.Тэнслининг «экосистема» ва В.Н.Сукачевнинг «Биогеоценоз» тушунчалари тўғрисида Битта умумий ареалда яшайдиган ҳар хил турларнинг популяциялари экологик жамоани ташкил этади. Тирик организмлар бошқа организмлар ва ўлик табиатнинг таъсирида бўлиши билан бирга ўз навбатида ўзлари ҳам уларга таъсир кўрсатади. Бир бири билан ва атроф муҳит билан ўзаро муносабатда бўлган организмларнинг популяциялари экологик системалар (экосистемалар) ёки биогеоценозлар деб аталади. Бошқача қилиб айтганда биогеоценоз – бир - бирига боғлиқ биотик ва абиотик таркибий қисмлардан иборат комплекс жойлашган ер юзасининг бир қисмидир. Биогеоценоз табиатдаги энг мураккаб системалардан бири. Автотроф организмлар (фотосинтезловчи яшил ўсимликлар ва химосинтезловчи микроорганизмлар) ҳамда гетеротроф организмлар (ҳайвонлар, замбуруғлар, кўпгина бактериялар, вируслар) биогеоценознинг тирик компонентларига, атмосферанинг ерга яқин қатлами, ундаги газ ва иссиқлик ресурслари, қуёш энергияси, тупроқ ва унинг сув минерал ресурслари эса жонсиз компонентларга киради (расм VII.1.) . Ҳар бир биоценозда ернинг геологик тузилиши, тупроқ, иқлим шароитлари, сув режими, ўша жойда ўсиб унадиган ўсимлик ва ҳайвонлар бир-бирига монанд ва ўзаро боғланган бўлади. «Экосистема» атамаси биринчи марта 1935 йилда инглиз экологи А.Тэнсли томонидан киритилган. Кейинчалик 1940 йилда академик В.Н.Сукачев экосистема тушунчасини

биогеоценоз деб аташни таклиф этди. Биогеоценоз таркибига одамдан ташқари ҳамма нарса киради. Биогеоценоз тараққий этиб ва ўзгариб туради. Бу ўзгаришлар кишилар, муҳит ва ҳаттоки узоқ космоснинг ҳам таъсири остида рўй беради. Беогеоценозни ўрганиш қишлоқ хўжалиги ва айниқса, ўрмон хўжалигини ривожлантиришда катта аҳамиятга эга. Экосистеманинг маҳсулдорлиги у ёки бу экосистема орқали ўтадиган энергия оқимига боғлиқдир. Қуёш энергияси экосистемадаги дастлабки маҳсулотларни ҳосил қилувчи биотик компонентлар томонидан ўзлаштирилади. Дастлабки ҳосил қилувчилар томонидан органик модда сифатида тўплайдиган энергия тезлиги бирламчи маҳсулот деб аталади. Бу энг муҳим параметр бўлиб экосистемадаги биомасса миқдори шунга боғлиқ бўлади. Маълумки, ўсимликларга тушадиган қуёш энергияси ҳар хил миқдорда бўлади. У кўпинча географик кенгликка, ўсимликлар қопламининг тараққиёт даражасига боғлиқ. Ўсимликларга тушадиган қуёш энергиясининг тахминан 95 - 99% шу замониёқ қайтарилади, у ёки иссиқликка айланади ёки сувни буғлатишга сарф бўлади ва фақатгина 1 - 5% хлорофилл томонидан қабул қилиниб органик молекулаларни ҳосил қилишга сарф бўлади. Ўсимликлар қабул қилган энергиянинг тахминан 20% нафас олиш ёки фотонафас олишга сарф бўлади. Ундан қолган энергиянинг органик моддаларни ҳосил қилишга кетган қисми соф бирламчи маҳсулот дейилади. (С.Б.М.). Бирламчи маҳсулотнинг маҳсулдорлиги ёзда қишга нисбатан кўп бўлади. Бир организмларни иккинчи организмлар еганда (истеъмол қилганда) овқат (модда ва энергия) бир трофик даражадан иккинчи трофик даражага ўтади. Ҳазм қилинмаган овқат кейинчалик чиқарилиб ташланади. Овқат ҳазм қилиш органлари бўлган ҳайвонлар қолдиқларни экскрементлар (чиқиндилар) сифатида ташқарига чиқариб ташлайди. Бу чиқиндилар таркибида ҳам маълум миқдорда энергия сақланади. Ҳайвонлар ҳам, ўсимликлар ҳам нафас олган вақтларида энергиянинг маълум бир қисмини йўқотадилар. Нафас олиш жараёнидан, овқат ҳазм

қилишдан ҳамда чиқиндилардан қолган энергия ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўсиши, кўпайиши ва ҳаёт фаолиятини таъминлашга сарф бўлади. Гетеротроф организмлар томонидан тайёрланган (тўпланган) органик моддалар миқдори иккиламчи маҳсулот деб аталади. Овқат занжирининг ҳар бир бўлими (звеноси)да бир қисм энергия йўқолади. Демак овқат занжирининг узунлиги кўпинча шу энергиянинг йўқолиши билан чегараланиб туради. Ўсимликлар томонидан қабул қилинадиган ёруғлик энергияси миқдорининг дастлабки соф маҳсулотга бўлган нисбати анча каттадир. Энергиянинг кейинги бир-бирига берилиши (ўтиши) бирламчи ўтишга нисбатан анча натижалидир. Масалан, ўсимликлардан ўтхўр ҳайвонларга ўтадиган энергиянинг ўртача эффективлиги 10% ни ташкил қилган ҳолда, ҳайвонлардан ҳайвонларга ўтадиган энергиянинг эффективлиги 20% бўлади. Умуман, ўтхўр ҳайвонларда йиртқичларга қараганда ҳазм қилиш эффективлиги паст бўлади. Бунинг сабаби шуки, ўсимликларда кўпроқ ёғочлик ва целюллоза бўлиб, ҳайвонлар организмида яхши ҳазм бўлмайди, энергия манбаи бўлиб ҳисобланмайди. Нафас олиш жараёнида йўқотилган энергия бошқа организмларга ўтмайди. Экскрементларда метаболизм қолдиқларидаги энергия эса детритофаг ва редуцетларга ўтади ҳамда улардаги энергиялар экосистемада қолади. Детрит занжирлари ўлик организмлар ва ўсимликлар қолдиқларидан бошланади (тўкилган барг ва поялар). Тўғридан-тўғри детритларга ва редуцентлар озиқа занжирига ўтувчи дастлабки тоза маҳсулотлар ҳамма экосистемаларда ҳам бир хилдай эмас. Ўрмон экосистемаларида дастлабки маҳсулотларнинг кўп қисми детрит занжирига ўтади. Шу сабабли ўрмон остидаги қолдиқлар консументлар актив фаолияти учун қулай шароитдир. Бироқ денгиз экосистемаларида ҳам интенсив фойдаланадиган яйловларда дастлабки маҳсулотнинг ярмидан кўпи яйлов озиқа занжирига қўшилиши мумкин. Детрит занжирлари яйлов занжирларига қараганда камроқ

ўрганилган. Бироқ энергия оқими нуқтаи назаридан қаралганда уларнинг аҳамияти яйлов занжирига нисбатан кўп бўлса кўп, оз эмас. Агар экосистема стабил (ўзгармайдиган) бўлса, унда умумий биомассанинг ҳажми кўпаймайди. Яъни йилнинг бошида қанча бўлса, охирида ҳам шунчалигича колади. Бу ҳолатда бирламчи маҳсулотда бўлган ҳамма энергия ҳар хил трофик даражадаги организмлардан ўтади ва натижада унинг тоза маҳсулдорлиги нолга тенг бўлади. Кўпинча экосистемалар ўзгариб туради. Масалан, ёш ўрмонларда ўсимликлар вегетация даврининг охирига бориб тўпланган энергиянинг бир қисми ўсимликлар биомассасининг ортишига олиб келади. Ўсимликларда оммавий вегетация бошланган даврлар (баҳор, ёз)да дастлабки маҳсулот кўп бўлади, иккиламчи маҳсулотнинг ортиши эса кейинроқ кузатилади. Экосистемага тушувчи энергия оқимларидан фойдаланиб, инсон учун керак бўлган энергия ва овқат манбаини кўпайтиришда фойдаланиш мумкин. Илмий анализлар ёрдамида ўсимликларни ўстириш агротехник қоидаларни такомиллаштириб уларни маҳсулдорлигини ошириш мумкин. Ҳар бир трофик даражада энергия йўқолар экан, демак ҳамма нарсани истеъмол қилувчи (одамларда ҳам) организмлар учун экосистемадан самарадор энергияни ажратиб олиш усули - бу ўсимликлар ҳисобланади. Бироқ, бу ерда бошқа омилларни ҳам эътиборга олмаслик мумкин эмас. Масалан, ҳайвонлар оқсилида кўпинча алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталар бўлади. Бундан ташқари, ўсимлик оқсиллари ҳайвон оқсилига қараганда қийинроқ ҳазм бўлади ва пировардида шуни айтиш керакки, бир қанча экосистемаларда маданий экинларни парвариш қилиш ва мўл ҳосил олиш қийин бўлганлиги сабабли, бу экосистемалардаги ҳайвонлар ўзлари учун керакли озиқани катта майдонлардан оладилар. Ана шундай экосистемаларга дашт, Ўрта Осиёнинг чўл зонаси, буғилар яшайдиган тундра зоналарини мисол қилиб олиш мумкин.

2. Экосистеманинг иерархик қаторлари Ҳозирги замон экологиясининг мазмунини жамоа, попyляция, организм, орган, ҳужайра ва генлар ташкил этиб, булар ҳаётнинг асосий шаклларини белгилайди. Бу биологик шакллар иерархик тартибда ёки қаторда жойлашиб кичик ва катта системаларни ҳосил қилади. Иерархия - Уэбатер луғати бўйича бирин - кетин қатор бўлиб жойлашиш маъносини билдиради. Ана шундай ҳар бир поғона ёки даража ташқи муҳит таъсири натижасида ўзига хос функционал системани ҳосил қилади. Экология фани асосан ана шундай системалардан: жамоа ва экосистемаларни ўргатади. 3. Экосистеманинг асосий компонентлари. Тирик организмлар экосистеманинг асосий қисми: автотрофлар, гетеротрофлар, продуцентлар, консументлар, редуцентлар. Физик муҳит. Биомлар. Популяция атамаси бу маълум бир тур индивидларининг гуруҳини билдирса, жамоа атамаси деб эса (биотик жамоа) маълум бир ҳудудни эгаллаган популяциялар йиғиндисига айтилади. Тирик жамоа ва нотирик табиат бир - бири билан узвий боғланган бўлиб, улар биргаликда экологик система (экосистема)ни ҳосил қиладилар. Биоценоз эса экосистема (биогеоценоз) нинг тирик қисми бўлиб ҳисобланади. Биом - бу катта регионал субконтинентал биосистема бўлиб, у қандайдир битта ўсимликлар типи билан ёки ландшафтнинг бошқа ўзига хос хусусияти билан характерланади. Масалан, мўътадил иқлим шароитидаги кенг баргли ўрмонлар биоми ёки чўл зонасидаги қумли ўсимликлар биоми ва ҳоказо. Экологияда қўлланадиган энг катта биологик системаларга биосфера ёки экосфера киради. Биосфера - бу ер юзининг барча тирик организмлар яшайдиган қисми ҳисобланади. Дунёда қўйидаги биомлар учрайди: 1. Намли тропик биомлари (расм VII.2.). Бу зонанинг иқлими йил бўйи иссиқ ва нам кўп бўлганлиги сабабли турли хил ўсимликлар жамоаси ва

турларнинг ўсиши учун қулайдир. Ўсимликлари орасида кўпчиликни лианалар (чирмашиб, ўрмалаб ўсувчи ўсимликлар) ташкил этади. Кўпчилик мамлакатларнинг тропик ўрмонларида (Панама, Индонезия, Бразилия) эпифетлар жуда кўп учрайди. Бу зонада ўсувчи дарахт ўсимликларнинг илдизлари кўпинча тупроқ юзасига яқин жойлашган бўлиб, доскасимон шаклда бўлади. Тропик минтақа турларга жуда бой бўлиб, Бразилияда 40 минг, Индонезияда 43 минг ўсимлик тури ўсади. Бу минтақаларда ер юзасидан баландликка кўтарилган сари ҳар 1000 метрда ҳарорат 6°С пасайиб боради. Шунинг учун тоғли тропик минтақаларда иқлими совуқ, доимо шамол эсиб туради. Демак ўсимлик турлари ҳам борган сари камайиб боради. Масалан Колумбиянинг энг баланд тоғлик минтақаси Андада тахминан 4000 м баландликда жойлашган бўлиб, йил бўйи ҳарорат ўртача 5°С орасида бўлади. Шу сабабли бу ерларда ўсимлик турлари ва уларнинг ҳаётий шакллари жуда кам миқдорда учрайди. Бор ўсимликлар ҳам карлик шаклдадир. 2. Субтропик чўллар (расм VII.3.). Бу минтақанинг ёзи иссиқ ва қуруқ бўлиб ер шарининг экватордан шимолга ва жанубга томон жойлашган 30°С кенгликни ишғол этади. Бу минтақада шу иқлим шароитига мослашган камдан - кам ўсимлик ва ҳайвон турлари ўсади ва яшайди. Агар намли тропик иқлим шароитида организмларнинг яшаши учун чегараловчи омил ёруғлик ва озиқ моддалар бўлган бўлса, субтропик чўл минтақаларда эса намликдир. Бу ерларда ўсувчи кактусларда қурғоқчиликка мослашувчи белгиларидан бири бу барглари тиканларга айланганлигидир. Бу эса сувни кам буғлантиради ва ўсимликларни ҳайвонлардан асрайди. Бу минтақанинг характерли ўсимликларидан бири гигант кактуслардан (Мексикада) Сагуара ва дарахтсимон юккалардир (Калифорния ва Мохаве чўлларида кўп ўсади). 3. Мўътадил иқлим минтақасининг ўрмонлари (расм VII.4.). Бу минтақанинг қиши совуқ, ёзи илиқ бўлиб, ёғингарчилик кўп ёғади. Масалан, Россиянинг ўрмон минтақасида йиллик ёғиннинг миқдори 600 - 700 мм гача

боради. Тупроғи бўз тупроқ. Бу минтақада асосан қарағай, ел, пихта, дуб, тилоғоч, оқ қайин, осина каби ўсимликлар ўсади. Бу ўсимликлардан ташкил топган ўрмонларни икки қисмга бўлиш мумкин: Нина баргли ва баргли ўрмонлар. Баргли ўрмонлар ўз навбатида кенг ва кичик баргли ўрмон ўсимликларига бўлинади. Кенг барглиларга дуб, зирк, қайрағоч, липа, ясин киради. Кичик барглилар эса оқ қайин, осинадан иборат. Нина баргли ўрмонлар Россия ўрмонларнинг 80%ни ташкил этиб, уларнинг асосий қисмини қарағай, ел, тилоғоч, пихталар ташкил этади. АҚШнинг Индиана штатида оқ дуб доминант бўлиб, унинг остида қанд заранги ва кичик бутачалар ўсади. Ғарбий Виргенияда қизил ел дарахти кенг баргли дарахтлар билан бирга ўсиб аралаш ўрмонлар зонасини ҳосил қилади. Шимолий АҲШ ва Канадада оқ қайин, ольха, ел, пихтадан ҳосил бўлган ўрмонлар бўлиб, улар совуқ иқлим минтақасига ҳам кириб борган. 4. Мўътадил дашт минтақаси (расм VII.5.). Дашт деб ксерофит характерда бўлган ўтсимон ўсимликлардан ташкил топган зич ўтлоқларга айтилади. Дашт минтақасининг қиши совуқ, ёзи қуруқ бўлади. Иқлим шароити турлича ўртача йиллик ҳарорат 3,0 - 7,5°С, Жанубий районларда эса 10°С гача боради. Ҳавонинг ўртача нисбий намлиги 57-67%ни ташкил этади. Ёғиннинг йиллик миқдори 250-500 мм бўлиб, шундан ёз ойларида 160-180 мм ёғади. Дашт минтақасининг тупроғи қора тупроқ, бу минтақада ўсимлик турлари бошқа табиий минтақаларга нисбатан кўп учрайди. Чунончи, Шимолий дашт минтақасининг баъзи жойларида 1 м 2 да 80 га яқин ўсимлик турлари ўсади. Бу минтақада бута ўсимликлардан дашт олуволиси, чала бута ўсимликлардан богорат ўти, изен, астрагалнинг баъзи турлари, икки ва кўп йиллик ўт ўсимликлардан беда, колоколчиклар, незабудкалар, нўхат, бурчоқ, қоқи, зуптурум, маврак, бўтакўзнинг баъзи турлари, қўзиқулок, кермек, гиацент, лола, бойчечак, шафран ва шу каби бошқа хил ўсимлик турлари ўсади. 5. Чўллар минтақаси (расм VII.6.). Бу минтақанинг иқлими кескин контенентал бўлиб, суткалик ва йиллик ҳароратлар жуда ўзгариб туради.

Ёзда ҳарорат +50°С гача етиши мумкин. Қиши эса совуқ бўлиб, жанубда - 30°С, шимолда эса - 40°С га тушади. Ҳавонинг ўртача намлиги 52-61% ни ташкил этади. Ёз ойларида эса у 15-30% гача тушиши мумкин. Йиллик ёғиннинг миқдори 80 - 200 мм дир. Бу минтақада ўсимлик турлари кам ўсади. Е.П.Коровиннинг ҳисоби бўйича бу минтақада ҳаммаси бўлиб, 1600 га яқин ўсимлик турлари ўсади. Гил тупроқли чўлларда чала бута ўсимликларидан шувоқ, партек, эфемер ва эфемероидлардан қўнғир бош, ялтирбош, зизифора (кийик ўти) қашқар йўнғичқа, лола қизғалдоқлар, кўп йиллик монокарплардан кавраклар ўсади. Гипсли (тошли) чўллар - Устюрт, Карсакбой, Бетпакдала, Манги қишлоқ, Қорақум, ва Қизилқум массивларида жойлашган бўлиб, бу ерларда шувоқ, жузғун, қизилча, ранг, илак, қўнғирбош ва бошқалар ўсади. Шўрҳок чўллар - Марказий Осиёнинг анчагина қисмини эгаллаган бўлиб, улар асосан шўр, сизот сувлари юза жойлашган пастҳам ерларда тарқалган. Бу ерларда галофитлар, жумладан саксовул, юлғун (тамарикс), эрман-шувоқ, харидондон, балиқ кўз, сета, данашўр каби шўраклар ўсади. Қумли чўллар - Марказий Осиёнинг Қизилқум ва Қорақум массивларини, Сурхондарё вилоятидаги Каттақумни, Марказий Фарғонадаги кичикроққум чўл майдонларини ўз ичига олади. Бу ерларда псаммофитлар ўсиб, уларга оқ ва қора саксовул, қуён суяк, жузғун, черкез, қизилча, сингренлар, шувоқлар, қўнғирбошлар, силенлар, илаклар киради. 6. Чучук сув ўсимликлари. Чучук сув ҳавзалари ер юзининг нисбатан кичик қисмини эгалласада, лекин уларда ўсимлик турлари турли-туман бўлади. Бу турли туманлик сувнинг оқиш тезлигига (дарёларда), минерал моддаларнинг таркибига кислород миқдорига ҳамда дарёлар ва кўлларнинг катта кичиклигига ҳам боғлиқдир. Чуқур кўллар, сув тез оқувчи дарёларда кўпинча фитопланк-тонлар ва диатом сувўтлари кўп бўлиб, улар кўпинча қирғоқларни юпқа қават билан қоплаб туради. Сув ҳавзалари саёз ва ҳаракатсиз бўлган тақдирдагина

ўсимликлар сув юзасига чиқиб ўсиши мумкин. Бундай ўсимликлар жумласига гиацентлар, лилиялар киради. Улар ўзлари учун керак бўлган озиқ моддаларни тўғридан–тўғри сувдан оладилар, илдизлари билан эмас. 7. Артик тундра минтақаси (расм VII.7.). Бу минтақанинг иқлими ниҳоятда совуқ, қиши узун, ёзи эса ўта қисқа бўлади. Доимо кучли шамоллар эсиб турганлиги учун ўртача йиллик ҳарорат 0°Сдан паст, ҳатто ёз ойларида иссиқлик 15 - 20°С дан ошмайди. Ёғиннинг ўртача бир йиллик миқдори 200 - 300 мм ни ташкил этади. Бироқ қуёшли кунларнинг кам бўлиши ҳамда ёзнинг қисқалиги натижасида ортиқча намлик ҳосил бўлади. Ҳавонинг нисбий намлиги 80% орасида. Тундра минтақасининг тупроғи доимий музликни ҳосил қилади. Ҳатто ёз ойларида ҳам тупроқнинг 0,25 - 2 м чуқурлигигача муз эрийди, холос. Йилнинг 280 куни давомида ер қор билан қопланишига қарамай, бу иқлим минтақасида 500 га яқин юксак ўсимлик турлари ўсади. Уларнинг кўпчилиги кўп йиллик ўт, чим ҳосил қилувчи ҳамда катта бошли ўсимликлардир. Кўпинча бу ерларда мох, лишайник, пакана ва доимий яшил бута ва чала буталар ўсади. Улар жумласига багульник, пакана оқ қайин (Betula nana), пакана толлар, водянка, брусника, морошка, ўт ўсимликлардан қиёқлар, астрагаллар, қирқбўғим, қўнғирбош, белаус, лишайниклардан исланд лишайниги, буғи лишайниклари кўп учрайди. Тундра минтақасининг жанубида Сибрь ели, Осина, оқ қайин, ольха ва шу каби дарахтлар ҳам ўсади. Ер курраси асосий биомларнинг майдони, биомассаси ва маҳсулдорлиги (Т.А.Акилова, В.В.Хаскин 1998 йил). № Асосий биомлар, Ер категориялари Майдо н млн.км 2 Биомасса (қуруқ модда ҳисобида) Йиллик маҳсулот 1 Тундра, ўрмон тундра 4,2 8,5 3,6 2,6 1,1

2 Эрийдиган ва тоғли нина баргли ўрмонлар 12,2 127, 0 162, 0 7,9 10, 1 3 Баргли нина баргли ўрмонлар 6,2 185, 0 114, 7 9,8 6,1 4 Кенг баргли ўрмонлар 7,6 240, 0 182, 4 11, 0 8,4 5 Субтропик ўрмонлар 5,3 382, 0 202, 5 16, 4 8,7 6 Намли тропик ўрмон 10,3 581, 0 598, 5 27, 8 28, 6 7 Саванна, чаппорель 6,2 68,0 42,2 9,1 5,6 8 Даштлар (прерий) 2,8 10,0 2,8 6,0 1,7 9 Чўллар 22,7 2,1 4,8 1,6 3,6 1 0 Ҳайдаладиган ерлар 15,1 9,7 14,6 6,7 10, 1 1 1 Ўзлаштириладиган, ма- даний ерлар 26,3 8,9 23,4 6,8 18, 1 1 2 Қуруқликдаги сувлар 2,4 0,3 0,1 0,7 0,2 1 3 Қурилиш, йўллар, тоғ ишламалари 9,8 0 0 0 0 1 4 Қутблардаги тоғли музлар 17,2 0 0 0 0 Ер юзи қуруқлиги-жами 148,9 1352 ,2 102 ,2 Океанлар 361,1 7,8 (36 ) Ҳаммаси 510,0 1360 ,0 138 ,2

Экологик системада ҳамма организмлар озиқланишига ва энергия қабул қилишига қараб икки гуруҳга бўлинади: Автотрофлар ва гетеротрофлар . Автотрофлар асосан ўсимликлардан ташкил топган бўлиб, улар фотосинтез туфайли қуёш энергиясини ўзлаштириб оддий анорганик бирикмалардан мураккаб органик бирикмаларни синтезлайди. Гетеротрофларга ҳайвонлар, одамлар, замбуруғлар, бактериялар киради. Улар тайёр органик модда билан озиқланади ва ўз ҳаёт фаолияти жараёнида уларни оддий бирикмаларга парчалайди. Бу моддалар ўз навбатида табиатга қайтарилади ва автортофлар томонидан янги моддалар даврий айланишига жалб қилинади. Биоценоз қўйидаги таркибий қисмлардан ташкил топган (расм VII.8.). : 1) продуцентлар (ҳосил қилувчилар): 2) консументлар (истеъмол қилувчилар): 3) редуцентлар ёки деструкторлар (парчаловчилар) Продуцентлар автотроф организм бўлиб, қуруқликдаги ва сувдаги яшил ўсимликлардан ташкил топган. Тайёрланган органик моддаларнинг бир қисми консументлар (ўтхўр ҳайвонлар) томонидан истеъмол қилинади , кейингилари эса ўз навбатида гўштхўр ҳайвонлар ва одамлар учун озиқ ҳисобланади. Редуцентлар ҳам гетеротрофлар ҳисобланиб, улар асосан микроорганизмлардан ташкил топган. Улар иштирокида ҳайвон ва ўсимликларнинг қолдиқлари (ўлик танаси) парчаланиб органик моддаларга айланади, органик моддаларни оддий анорганик моддаларга парчалайди. Органик моддаларнинг кўп қисми дарҳол парчаланмайди, ёғоч, тупроқнинг органик қисми, сувдаги чўкмалар сифатида сақланади. Бу органик моддалар кўп минг йиллар давомида сақланиб, қазилма ёқилғига (торф, кўмир ва нефтга) айланади. Ҳар йили ерда фотосинтезловчи организмлар 140 млрд. тоннага яқин органик моддаларни синтезлайди. (Т.А.Акимова, В.М.Хаскин, 1998 йил) Геологик давр (1 млрд. йил) давомида органик моддалар парчаланишига кўра синтезланиши қўпроқ бўлиши натижасида атмосферада СО 2 миқдори камайиб О 2 миқдорининг тобора ортиб боришига сабаб бўлган.

Кейинги йилларда техника ва саноатнинг жадал ривожланиши натижасида бу жараённинг акси рўй бериш хавфи пайдо бўлмоқда. Бу ҳодиса сайёра иқлимининг ўзгаришига олиб келиши мумкин. 4. Озиқ занжири ва экологик пирамида тўғрисида тушунча. Аввалгиси кейингиси учун озиқ ҳисобланган, ўзаро боғланган бир нечта турлар ёки организмлар озиқ занжирини ҳосил қилади: Мисол, Органик қолдиқлар Озиқ занжири - ўсимликлар тўплаган энергияни бир турнинг иккинчисини ейиши орқали бир неча организмлар қаторидан ўтказишдир. Шундай қилиб, озиқ занжири турлар орасидаги трофик боғланишдир (юнонча "трофе" – озиқланиш). Экологик системада ҳар хил озиқ даражалари трофик даражалар деб аталади. Озиқ занжирининг биринчи звеноси автотроф ўсимликлар (продуцентлар) ҳисобланади. Фотосинтез жараёнида улар қуёш энергиясини кимёвий боғлар энергиясига айлантиради. Иккинчи звеноси ўтхўр (бирламчи истеъмол қилувчилар) ва гўштхўр (иккиламчи истеъмол қилувчилар) ҳайвонлар ёки консументлар ташкил этади. Озиқ занжирининг учинчи звеносини органик моддаларни минерал моддаларга парчаловчи микроорганизмлар (редуцентлар) ҳосил этади. Табиатда озиқ занжири уч – тўрт даражадан ташкил топади. Бир даражадан иккинчи даражага ўтишда энергиянинг ва модданинг миқдори тахминан уч мартага яқин камая боради, чунки қабул қилинган энергиянинг 90% га яқини организмларнинг ҳаёт фаолиятини таъминлашга сарф этилади. Қолган 10 фоизигина организмлар Автотроф ўсимликлар Ўсимликхўр ҳайвонлар Йиртқич ҳайвонлар Сапрофитлар - органик қолдиқларни парчаловчилар

танасининг тузилиши учун сарф бўлади. Шу туфайли ҳар бир кейинги озиқ даражасида индивидлар сони ҳам прогрессив камая боради. Масалан, ўртача олганда 1000 кг ўсимликни еганда ҳайвон 100 кг гача семиради. Бундай массали ўтхўр ҳайвонни еган йиртқичларнинг биомассаси 10 кг гача ортиши мумкин, иккиламчи йиртқичники эса фақат 1 кг гача ортади. Шундай қилиб, озиқ даражаларида моддалар ва энергиянинг прогрессив камая бориши кузатилади. Бу қонуният экологик пирамида қоидаси деб аталади, экологик пирамида продуцентлар, консументлар ва редуцентлардаги биомасса ва энергия нисбатининг кўрсатгичи ҳисобланади. Пирамиданинг асосини автотроф организмлар ҳосил қилувчилар ташкил қилади, улардан юқорида ўтхўр ҳайвонлар, ундан ҳам юқорида йиртқич ҳайвонлар, пирамиданинг энг чўққисида йирик йиртқичлар жойлашади. Сув ҳавзаларидаги озиқ занжирининг типик мисоли фитопланктон - зоопланктон майда балиқлар - йирик йиртқич балиқлар ҳисобланади. Бу озиқ занжирида ҳам биомасса ва энергия миқдори экологик пирамида қоидасига мувофиқ табора камая боради. Сунъий қишлоқ хўжалик экосистемаларида ҳам ҳар бир кейинги озиқ занжири даражасида энергия микдори 10 мартагача камая боради. Шунинг учун овқат рационида ўсимлик озиқларини камайтириш ҳисобига гўштнинг миқдорини кўпайтирсак ўша муайян экологик тизимда озиқ билан таъминланиши мумкин бўлган одамлар сони камайиши керак. Биогеоценознинг энг муҳим хусусиятларидан бири – ўз ўзини идора этишдир . Ўз-ўзини идора қилиш - табиий системанинг қандайдир табиий таъсири ёки антропоген таъсиридан кейин ўз ички хусусиятларини қайта тиклаш қобилиятидир. Ўз – ўзини идора қилишнинг ёрқин мисоли кенг баргли ўрмонлардаги биогеоценоздир. Бу ерда ўсимликлар жой, ёруғлик ва сув учун рақобатлашади ёки Марказий Осиё қумли чўлларидаги биогеоценозлар ҳам бунга яққол мисол бўла олади. Бу хилдаги

биогеоценозларда яруслик, яъни ўсимликлар жамоасининг вертикал бўйлаб бир нечта қаторда жойлашиши кузатилади. Кенг баргли ўрмонларнинг биринчи ярусини ёруғсевар дарахтлар (эман, шумтол) иккинчи ярусини эса бирмунча кам ёруғсевар дарахтлар (заранг, четан), учинчи ярусиниҳар хил буталар (калина) ва тўртинчи ярусини ўтсимон ўсимликлар (папоротниклар, гулхайри, қирқбўғим) ташкил қилади. Ярус қанча паст бўлса, ундаги ўсимликлар шунчалик сояга чидамли бўлади. Юқори ярусдаги ўсимликларнинг илдизлари жуда чуқур жойлашади. Кенг баргли ўрмонларда ёруғлик шароити йил давомида кескин ўзгариб туради. Шу туфайли қўйи ярусдаги ўсимликлар баҳорда дарахтлар барглар чиқаргунча тез ривожланади ва гуллайди. Марказий Осиёнинг қумли чўлларидаги экосистеманинг юқори ярусини қуёнсуяк, оқсаксовуллар, иккинчи ярусини, қандим, қизилча, учинчи ярусини сингренлар, шувоқлар, тўртинчи ярусини қўнғирбош, ялтирбошлар ва остки, охирги ярусини мохлар ташкил этади. Ҳар қандай биогеоценозларда ўзгаришлар иқлим ритмига боғлиқ ҳолда кузатилади. Масалан, кузда ҳароратнинг пасайиши, кун узунлигининг қисқариши, намликнинг ўзгариши натижасида кўп ўсимликлар баргини тўкади. Уларнинг жамғариш аъзоларида озиқ моддалари тўпланади, дарахтларда пўкак ҳосил бўлади. Ўсимликлар цитоплазмасида сув камая бошлайди. Ҳайвонлар ҳам қишга фаол тайёргарлик кўришади. Ҳушлар Жанубга учиб кетади. Сут эмзувчилар тулайди, қишга озиқ жамғаради. Муҳит шароити ўзгариши натижасида бир биогеоценоз иккинчисига айланиши мумкин. Масалан, ёнғиндан кейин ўрмон биогеоценози ўрнига ўтлоқ биогеоценози пайдо бўлади. Биогеоценозлар алмашиниши кўпинча инсон фаолиятига боғлиқ бўлиши мумкин. Ботқоқликларнинг қуритилиши натижасида ботқоқлик биогеоценози ўтлоқ биогеоценози ёки агроценозлар билан алмашиниши мумкин. Ўзига хос ўсимликлар дунёси ва ландшафтга эга бўлган биогеоценозлар географик зоналлик билан ҳам чамбарчас боғлиқ бўлади.

Географик зоналлик натижасида биомлар деб аталувчи йирик регионал экосистемалар ёки биосистемалар ҳосил бўлади. Бундай биомларга тундра, тайга, ўрмон, чўл, дашт ва тропик ўрмонлар мисол бўла олади. Чучук сув ҳавзаси экосистемаларига кўллар, дарё ва ботқоқликлар киради. Жуда катта майдонларни эгалловчи бундай экосистемалар чучук сув организмларининг яшаш жойи, ичимлик сув манбаи, суғориладиган ерлар учун сув резерви ҳисобланади. Денгиз экосистемаларига Ер сатҳининг 70% ни эгалловчи очиқ денгизлардан ташқари қирғоқлар бўйидаги континентал шельф ҳам киради. Бундай экосистемалар ҳайвон ва ўсимликларнинг хилмахиллиги, планктон ва бентоснинг (сувда муаллақ ҳолда бўладиган, сув тубида яшайдиган микроорганизмлар), содда ҳайвонлар ва тубан сувўтларнинг жуда кўп миқдорда бўлишлиги билан таърифланади. Континентал шельфларда асосан саноат балиқчилиги ривожланган бўлади. Денгиз лимонлари, қирғоқ кўрфазлари ва дарёларнинг қўйилиш жойлари балиққа ва бошқа денгиз организмларига жуда бой бўлади. 5. Табиий ва сунъий экосистемалар. Экосистемалар табиий ва сунъий бўлади. Табиий экосистемаларга ўрмонлар , ўтлоқлар , тундра минтақаси , дашт , чўл , тоғ минтақалари , кўл , денгиз ва океан сувлари экосистемалари мисол бўла олади. Уларнинг тизими ва компонентлари, хусусиятлари, ундаги организмларнинг ўзаро муносабатлари тўғрисида юқорида батафсил баён этилди. Сунъий экосистемалар инсон фаолияти натижасида пайдо бўлади. Уларга агросистемалар , шаҳар экосистемалари ва космик экосистемалар киради. Сунъий экосистемалардан энг муҳими агросистема ҳисобланади. Улар инсон томонидан яратиладиган биогеоценозлардир (расм VII.9.) .

Агросистемаларга далалар, яйловлар, ўриладиган ўтлоқлар, сунъий ўрмонзорлар, хиёбонлар, боғлар киради, агроэкосистемалар табиий экосистемалардан фарқ қилиб у: а) турларнинг сони кам бўлганлиги учун ўз-ўзини идора қила ол- майди; б) уларнинг турғунлиги мустаҳкам эмас, балки сунъий танланиш- нинг таъсирида бўлади; в) агроценозлар учун энергия манбаи бўлиб фақат қуёш энергияси эмас, балки инсон томонидан сарфланадиган энергия (суғориш, ўғитлаш, машиналардан фойдаланиш) ҳам ҳисобланади. Агроэкосистемада элементлар даврий айланишига инсон аралашади, чунки бу элементлар ҳосил билан бирга йиғиб олинади, уларнинг ўрнини тўлдириш учун тупроққа минерал ўғитлар солинади. Ҳозирги кунда қуруқликнинг 10% га яқинини шудгорланадиган ерлар, 20% ни яйловлар ташкил этади. Осиё, Африка ва Жанубий Америкадаги агроэкосистемаларнинг кўпчилиги жуда кам ҳосилли бўлиб, саноат регионалари учун етарли миқдорда маҳсулот етиштира олмайди. Ҳосилдорликни ошириш учун ёқилғи, кимёвий моддалар, машиналарни ишлатиш йўли билан жуда кўп энергия сарфланади. Кўпинча сарфланадиган энергия миқдори озиқ маҳсулотларидаги энергия миқдоридан ортиқ бўлади. Бу эса иқтисодий танглик ҳолатида агроэкосистемаларнинг рентабеллигини камайтириб юбормоқда. Сунъий яратиладиган агроэкосистемалар инсон томонидан доимий назоратни талаб этади. Фақат айрим турдан ташкил топган (масалан пахтадан) махсус агроэкосистемалар вақтинча иқтисодий фойда келтириши мумкин. Аммо жуда катта майдонлардаги пахтанинг монокультураси тупроқнинг бузулишига ва стерилизацияланишига, зараркунандаларнинг кўпайиб кетишига ва натижада экосистеманинг бузилишига олиб келади. Алмашлаб экишни қўллаш, экологик жамоага қўшимча таркибий қисмларни

масалан, энтомофаг (ҳашоратхўрларни), чанглатувчи асалариларни кўпайтириш экологик системани барқарорлаштиришга ёрдам беради. Чўллар, ўтлоқлар, даштлар каби яйлов сифатида фойдаланадиган табиий экосистемаларнинг маҳсулдорлигини ошириш учун серҳосил ўтлар экиш ўғитлаш, тупроқни сунъий суғориш усулларидан фойдаланиш мумкин. Агроценозларнинг иқтисодий самарадорлигини янада ошириш учун экинларга ишлов беришнинг индустриал технологиясидан фойдаланиш, янги навлар ва дурагай ўсимликларни яратишда генетик инженерия ва биотехнология усулларидан кенг фойдаланиш лозим. 6. Марказий Осиё регионнинг экосистемалари. Бу регионнинг физик-геогрфик шароити ва ландшафти ҳам жуда хилма - хилдир. Шимолий Ғарбий ҳудудлар типик чўл ва чала чўллардан иборат бўлиб, ёзи қуруқ иссиқ, қиши жуда совуқ, ёғингарчиликнинг жуда кам бўлиши билан таърифланади. Биологик маҳсулдорликнинг чекловчи омили бу минтақада намликнинг етишмаслиги ҳисобланади. Ёғингарчиликнинг йиллик миқдори 200 мм дан ошмайди, у ҳам бўлса, асосан қиш ва баҳор фаслларида бўлади. Бу эса нафақат ўсимлик турларининг сонига ва янада ўсимликлар ҳаётий шаклларига ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Шу сабабли бу минтақадаги ўсимликлар асосан бир йиллик ўсимликлардан ташкил топган, улар ўз ҳаёт циклини қисқа баҳор давридаёқ тугатишга улгуради. Бу жойларда кўп йиллик ўсимликлардан янтоқ кўп ўсади, унинг ўқ илдизи 15-20 м чуқурликдаги ер ости сувларига етиб боради. Шунингдек, тупроқ шароитига қараб, чўл зоналарида саксовул, қуёнсуяк ва шу каби бошқа хил бута ва чала бута ўсимликлари кўп ўсади. Чўл зонасининг пастқам жойларида ер ости сувларининг таркибида тузнинг миқдори жуда ортиқ бўлганлиги учун шўрланган ерлар анча мунча учрайди. Ана шундай шўрланган ерларда қора саксовул, черкез, чоған, кейрук, данашўр, харидондон, балиқ кўзи ва шулар каби муҳим ем-хашак ва

яйлов ўсимликлари ўсади. Бу зонанинг ҳайвонлари ҳам ўсимликлари каби сувсизликка ўта мослашган бўлади. Чўлда яшовчи судралиб юрувчилар (илонлар, калтакесаклар, эчкиэмарлар) майда кемирувчилар (юмронқозиқлар, сичқонлар, каламушлар) сувсизликка физиологик ва этологик (феъл-атвори билан) мослашгандирлар. Бу ҳайвонлар ичимлик сувга унча муҳтож эмас, чунки уларнинг организмларида метаболик сув истеъмол қилинган қуруқ озуқанинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлади. Уларнинг сийдиги жуда концентрациялашганлиги учун организмидан сув кам ажралади. Сайғоқлар ва бошқа хил чўл ҳайвонларида ҳам узоқ вақт сувсизликка чидамлиликни таъминловчи механизмлар ривожланган. Чўлларнинг суғорилиши, ҳароратнинг юқори ва ёруғликнинг етарли миқдорда бўлиши жуда серҳосил экин майдонларини яратишга имкон беради. Лекин бу ерларда сувнинг буғланиши натижасида тупроқнинг шўрланиши чекловчи омил ҳисобланади. Бу эса тупроқнинг шўрини ювиш ва ҳосилдорликни юқори даражада ушлаб туриш учун қўшимча сув талаб қилади. Тоғ олди ва тоғ ҳудудларида чала чўллар, тўқайлар, аралаш ўрмонлар, альп ўтлоқлари ҳамда совуқ тоғ чўллари каби биомлар учрайди. Қишлоқ ҳўжалигининг жадал ривожланиши, арча ўрмонларнинг кесилиши каби антропоген таъсирлар тоғ олди ва тоғ ҳудудларида биомнинг сезиларли бузилишларига сабаб бўлмоқда. Натижада ҳозирги вақтда ўсимлик ва ҳайвонларнинг жуда кўп турлари йўқолиб бормоқда ва шу туфайли Ўзбекистоннинг «Қизил китоби»га кўп турлар киритилган. Йўқолиб кетаётган турларни ва табиий биогеоценозларни муҳофаза қилишнинг самарали чораларидан бири қўриқхоналарни кўпайтириш ва уларнинг майдонини кенгайтириш, йўқолиб кетаётган турларнинг сунъий ўстириладиган жойларини яратиш, уларни табиатга реинтродукциялаш (қайтадан экиш, кўпайтириш, тиклаш) ҳисобланади. 7. Инсон экологияси.

Инсон экологияси фани антропоэкологик системаларнинг келиб чиқиши, яшаши ва ривожланиши қонуниятларини ўргатади. Антропоэкологик системалар – муҳит билан динамик мувозанатда бўлган ва шу муносабат орқали ўз эҳтиёжларини қондирадиган одамлар жамоасидир. Атропоэкологик системаларнинг табиий экосистемалардан асосий фарқи унинг таркибида одамлар жамоаларининг мавжудлигидир. Маълум ҳудудда яшайдиган одамлар жамоасининг фаоллиги уларнинг атрофдаги муҳитга кўрсатган таъсир даражаси билан аниқланади. Ривожланаётган жамоа аҳоли сонининг ортиб бориши билан таърифланади. Бу эса ўз навбатида табиий муҳитга таъсирини кучайтиради, биотик, абиотик омиллардан фойдаланишни жадаллаштиради. Антропоэкологик системаларда инсонлар ва табиий муҳитнинг ўзаро таъсири икки хил йўналишда амалга оширилади: 1. Айрим индивидларнинг ва бутун жамоанинг биологик ва ижтимоий кўрсаткичлари ўзгаради; 2. Муҳитнинг ўзи ҳам одамларнинг эҳтиёжини қондириш жараёнида ўзгара боради. Одам экологик омилларнинг таъсири остида бўлиши билан бирга унинг ўзи ҳам муҳитга ижобий ва салбий таъсир кўрсатади. Одам табиатга онгли равишда таъсир кўрсатади, бу эса одамнинг экологик омил сифатида ўзига хослигидир. Ҳар қандай биологик тур чекланган энергетик ресурсларга эга. Шунинг учун унинг табиатга таъсир этиш имконияти чеклангандир. Яшил ўсимликлар қуёш энергиясидан фойдаланади. Бошқа организмлар эса ўзидан аввалги озиқ даражасининг органик моддалар энергиясидан фойдаланади. Одам ўзининг ақлий фаолияти жараёнида жуда кучли энергия манбани (ядро ва термоядро реакцияларини) яратади. Бинобарин, инсоннинг имконияти жуда кенг ва у сайёранинг ҳар қандай экологик бўшлиқларини эгаллай олиш қудратига эга. Инсоннинг экологик омил сифатида ўзига хослиги яна унинг фаолиятининг фаол, ижодий характерда эканлигидир. Инсон ўз атрофида

сунъий муҳит ярата олиши билан ҳам бошқа экологик омиллардан ажралиб туради. Табиий ва сунъий муҳит омиллари инсонга доимо таъсир кўрсатади. Сайёранинг турли жойларида ҳар хил табиий омилларнинг таъсири остида инсоният ривожланиш тарихи давомида Ер шари аҳолисининг экологик ихтисослашуви натижасида одамларнинг адаптив (мослашган) типлари келиб чиққан. Адаптив тип. Яшаш шароитига биологик нормаси бўлиб, инсоннинг ўша шароитга яхши мослашишини таъминловчи морфо - функционал, биокимёвий иммунологик белгилар, комплекснинг ривожланиши билан таърифланади. Қўйидаги адаптив типлар фарқланади: 1. Арктик зона адаптив типи. 2. Тропик зона адаптив типи. 3. Ўрта иқлим зоналари адаптив типи. 4. Баланд тоғлик зонаси адаптив типи. 5. Чўл ва чала чўл зоналари адаптив типи. Арктик зона адаптив типи. Совуқ иқлим ва кўпроқ ҳайвон маҳсулотлари билан озиқланиш шароитида шаклланади. Арктик адаптив типнинг характерли белгиларига тананинг суяк-мускул системасининг миқдори, баландлиги, қонда оқсил, ёғларнинг кўп миқдорда бўлиши ва бошқалар киради. Арктик тип учун энергия алмашинувининг кучлилиги ва терморегуляциянинг яхши ривожланганлиги ҳам характерлидир. Тропик адаптив тип. Иссиқ ва нам иқлим, озиқ рационида ҳайвон ва оқсил нисбатан кам шароитда шаклланади. Экологик шароитнинг хилма- хиллиги ҳам бу типнинг шаклланишига таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам субтропик ва тропик вилоятларда яшовчи аҳоли ирқий, этник жиҳатдан турли гуруҳларга киради.

Негроидлар учун характерли белгиларга тананинг узунчоқ шакли, мушак массасининг камлиги, оёқ ва қўлларнинг узунлиги, кўкрак қафаси торлиги, тер безларининг кўп бўлиши ҳисобига тернинг кўп ажралиши кабилар киради. Тоғ адаптив типи. Бу типнинг шаклланишида асосий аҳамиятга эга бўлган экологик омил – гипоксия (ҳавонинг таркибида кислороднинг камлиги) ҳисобланади. Баланд тоғликда яшовчи аҳолида унинг қандай ирққа киришидан қатъий назар моддалар алмашинуви жадал, кўкрак қафаси кенг, қонда эритроцитлар кўп бўлиши кузатилади. Шундай қилиб, тарихий ривожланиш жараёнида инсоният экологик омиллар таъсирида ихтисослашиб, бир-биридан айрим белгилари билан фарқ қилувчи адаптив (мослашган) типларга ажралган. Адаптив типлар ирқий мансублигидан қатъий назар, турнинг генофонди билан белгиланувчи мослашиш механизмлари асосида конкрет экологик муҳитда мослашиш натижасида шаклланган. 8. Антропоген экосистемалар, уларнинг инсон саломатлигига таъсири Ҳозирги замоннинг энг муҳим антропоген экосистемаларига шаҳарлар, қишлоқлар, транспорт коммуникациялари киради. Ҳозирги инсоннинг ҳаёт муҳити яъни инсон яшаётган шароит бошқа тирик организмлар муҳитига қараганда анча кенгроқдир. Чунки, Ер юзида яшайдиган организмлар учун керакли ташқи муҳит омилларидан ташқари инсон муҳитига инсоннинг ўзи томонидан яратилган моддий ва ижтимоий муҳит ҳам киради. Улар бир- бирлари билан ўзаро муносабатда бўлган ягона мураккаб системани ташкил қилади. Кишилар томонидан яратилган моддий муҳитга қўйидагилар киради:

1) Кишилар томонидан ўзгартирилган табиат: чўлларни ўзлаштириш, ўрмонлар ташкил қилиш, дарёлар ёрдамида сув омборлари қуриш ва ҳоказо. 2) Сунъий элементлар: бинолар, иншоатлар қуриш, кондиционерли микроиқлимни ҳосил қилиш, шовқинлар, электромагнит майдонлари, радиоактив нурлар, заҳарли моддалар ишлаб чиқаришда ишлатиладиган ҳар хил материаллар, маҳсулотлар бўлиб, уларни баъзан техноген муҳит деб ҳам аталади. Кишилар томонидан сунъий яратилган муҳит сунъий экосистема сингари (агроценозлар, парклар, экин майдонлари, каналлар, йўллар) ўз-ўзини бошқара олмайди, тиклай олмайди. Уларга инсон қараб турмаса, улар декрадацияга учрайди, бузилади ёки секин аста табиий сукцессиялар бўлиб, табиатнинг ёввойи объектларига айланиб қолади. Кишиларнинг ижтимоий муҳити бу бир-бирлари билан ташкилий, узвий боғланган инсонлар йиғиндиси. Бу боғланиш оила ва жамиятни ўз ичига олади. Бу боғланишда шахснинг психологик, маданий, ижтимоий ва иқтисодий талаблари шаклланади ва қадрланади. Моддий муҳитсиз инсонлар ҳаёт кечира олмасалар, ижтимоий муҳитсиз эса инсон инсон сифатида тўла шаклланмайди, чунки унинг маданий ворислиги йўқолади. Инсон - Hоmо Sapiens Антарктидадан ташқари Ер шарининг 4/3 қисмига тарқалган ёки инсон яшайдиган майдон 105 млн км 2 ташкил этади. Бу эса ер сатҳида тарқалган истаган ҳайвон тури ареалидан бир неча марта кўпдир. Ернинг шимолий қутб туманлари ва 5000 м дан ортиқ баладликда жойлашган тоғлар ҳамда Осиё ва Африканинг энг йирик саҳроларида инсонлар яшамайди. Ҳозирги кунда ер юзининг 7% ҳудудида энг кўп аҳоли яшаб бу ҳудудларда ер юзи аҳолисининг 70% истиқомат қилади. Аҳолининг 90% водийлар ва дарёлар қўйиладиган жойларда яшайди. Денгиз қирғоқлари бўйлаб 200 км. ўрамда (қуруқликнинг 16%- 50%) аҳоли ҳаёт кечиради. Аҳоли зичлиги турли жойларда ҳар хил бўлади. Масалан ойкуменлар ерларида 1 км 2 жойда 55 киши яшаса Австралияда 3,2, Европада 103 киши яшайди. Ўзбекистонда энг зич аҳоли Андижонда бўлиб, у 1км 2 250 кишини ташкил этади. Кишилик

жамияти пайдо бўлгандан бошлаб аҳоли сони бир текис ўсмаган. Милоддан олдинги IV асрда Ер аҳолиси 100 млн. кишини ташкил этган. Асримизнинг 1000 йилига келиб аҳоли сони 300 млн.га етган. 1500 йилда бу кўрсатгич 425 млн. бўлган, яъни аҳолининг ўртача йилик ўсиши (ҳар 10.000га туғиладиган бола сони) 0.7 тани ташкил қилган. 1980 йилардан бошлаб ҳар йили аҳоли 96 млн. кишига кўпайиб борган. БМТ аҳолининг кўпайиш фонди экспертларининг хулосалари бўйича бу кўрсатгич 2015 йилларгача сақланиб қолади ва ер юзи аҳолисининг умумий микдори 7,5 млрд. кишига етади. ХХ асрда аҳолининг тез кўпайишини демографик портлаш деб аталди (расм VII.10.) . ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ҳар ўн йилда аҳолининг ўртача кўпайиши 10 млн. кишини ташкил қилган. ХХ асрнинг 50 йилларида бу кўрсатгич 53,3 млн, 60 йилларда 66,7 млн, 70 йиларда 70,3 млн, 80 йилларда 86,4 млн бўлган. Агар аҳолининг сони 1 млрд.дан 2 млрд.га етиши учун 107 йил (1820 йилдан 1927 йилгача) талаб қилинган бўлса, 3 млрд. аҳолига етиш учун эса 32 йил (1959), 4 млрд.га етиш учун 15 йил (1974), 5 млрд. учун 13 йил (1987), олти млрд. бўлиш учун 12 йил (1999) талаб қилинди холос. Бундай кўпайиши юқори сут эмизувчи ҳайвонларнинг бирор турида ҳам учрамайди. 1990-1995 йиллар туғилишнинг умумий коэффициенти 24,6% пасайган. Ўлим коэффициенти 9,8% бўлган. Табиий кўпайиш коэффициенти 14,8% ни ташкил қилган. Аҳолининг кўпайиш коэффициенти ҳозирги кунда ҳам худди шундай сақланиб қолмоқда. Бу деган сўз, Ер юзида ҳар минутда 270 бола туғилмоқда, 110 инсон ҳаёт билан хайрлашмоқда, ахоли 160 кишига кўпаймоқда. Аҳолининг кўпайиши қитъалар ва мамлакатлар орасида бир хилдай эмас. Аҳолининг энг кўп ўсиши Хитой, Ҳиндистон, Индонезия мамлакатларида бўлса, аҳолининг тез ўсиши Африка ва Лотин Америкасида кузатилмоқда. Баъзи бир Африка давлатларида аҳолининг ўсиши 4%гача бормоқда.

Инсонларнинг кўпчилик қисми шаҳарларда яшамоқда. Шаҳарларда эса энг йирик техноген энергетикалар мавжуд. Ҳозирги кунда Ер шари аҳолисининг ярмига яқини шаҳарларда жойлашган. Кейинги 45 йил ичида шаҳарда яшовчилар сони 729 млн. дан 2540 млн. гача етди, яъни аҳоли сони шаҳарларда 38 баробар кўпайди. Йирик шаҳарлар пайдо бўлди. 1995 йилда дунё бўйича 1 млн. дан ортиқ аҳолиси бўлган шаҳарлар миқдори 320 тага етган бўлса, 5 млн. дан ортиқ аҳолиси бўлган шаҳарлар сони 48 тага етди. Шаҳарлар ҳам ўз навбатида аҳоли ҳаётида муҳим роль ўйнайдиган бўлиб қолди. Транспорт, саноат корхоналарининг ривожланиши ва шунга ўхшаш бошқа омиллар инсоннинг энг муҳим сифат кўрсатгичларидан бири - саломатлигига салбий таъсир кўрсата бошлади. Атмосфера, сув, озиқ овқатларнинг саноат, транспорт чиқиндилари билан ифлосланиши, электромагнит майдонлари, вибрациялар, шовқинлар, ҳавонинг дезионизацияси, маиший хизмат кўрсатишнинг химизацияси, ортиқча ахборот оқимлари, эмоциоген ташвишлар, овқатнинг етишмаслиги, зарарли одатларнинг пайдо бўлиши ва ҳоказолар кишилар соғлиқларини ёмонлаштириб, уларда турли хил касалликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда. Шаҳар аҳолисининг зичлиги юқумли касалликларнинг кенг тарқалиши учун шароит яратади. Ҳавонинг ифлосланганлиги натижасида Ер юзасига ультрабинафша нурларнинг анча миқдори етиб келмайди. Ёруғлик етишмаслиги натижасида авитаминоз ривожланади. Шу сабабли кўпчилик шаҳар аҳолиси ўзларининг дам олиш вақтларини табиатда, кўкламзорларда, табиий шароитда ўтказишга ҳаракат қилишади. Лекин бу дам олишлар қисқа вақт орасида бўлади. Бундан ташқари тоза жойлар ҳам табиатда камайиб бормоқда ҳамда меҳнаткашлар кўп ҳордиқ чиқарадиган жойлари ҳам ободонлаштирилиб қурилишлар бўлиб, шаҳар майдончаларига айланиб бормоқда. Қишлоқда ҳайвон ва ўсимлик турларининг хилма - хиллиги кузатилади. Ҳайвонлар орқали юқадиган

юқумли ва паразит касалликлар қишлоқда кўпроқ учрайди. Қишлоқ хўжалигида пестицидлар, гербицидлар ва бошқа кимёвий моддаларнинг кўп ишлатилиши қишлоқ аҳолисининг соғлигига зарарли таъсир кўрсатиши мумкин.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

Похожие

Популяция тўғрисида таълимот

Жамоалар тўғрисида таълимот

Экологик ҳамжамоалар. Биоценоз, Экосистема, Биогеоценоз. Продуцентлар. Консументлар. Редуцентлар

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча