Популяция тўғрисида таълимот - Экология - Рефераты

Популяция тўғрисида таълимот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146 KB

Популяция тўғрисида таълимот Режа: 1. Биологик шаклланиш даражалари ва уларнинг иерархик қаторлари. 2. Популяция тушунчаси. 3. Популяциянинг статистик тавсифи: туғилиш, ўсиш зичлиги, ўлим. 4. Популяция стратегияси, популяцияларнинг ўзаро таъсири. 5. Турлараро рақобатлилик.

Таянч иборалари: Молекуляр, ҳужайра, организм, популяция, экосистема, биоген, туғилиш, ўсиш зичлиги, нобуд бўлиш, репродуктив, популяциянинг ўсиш чизиғи, популяция гомеостази, популяция стратегияси, рақобатлилик, паразитизм, йиртқичлик, ўсимликхўрлик. 1. Биологик шаклланиш даражалари ва уларнинг иерархик қаторлари Тирик материя (ҳаёт)нинг асосан олтита шаклланиш даражаси бўлиб, улар қуйидаги иеархик қаторларни ҳосил қилади. Молекуляр , ҳужайравий , организм , популяция , экосистемали ва биосферали (экосферали) даражалардир. Юқорида баён этилган тирик организм системалари хусусиятларининг негизида (асосида) ҳужайра ётади. Ўлик табиат таркибида мавжуд бўлган барча кимёвий элементлар тирик организмлар таркибида ҳам бўлади. Бироқ тирик организмлар таркибида учрайдиган барча элементларнинг деярлик 99 % ни углерод, кислород, водород, азот, олтингугурт ва фосфор ташкил этади. Бу элементлар биоген элементлар деб аталади. Уларнинг бирикмалари бир неча ўнлаб табиий биомономерлар (аминокислоталар, нуклеотидлар, ёғ кислоталари, қанд моддалари) ва бошқа хил органик моддалар турларини ҳосил қиладиларки, уларнинг ҳар тусдаги нисбатлари турли хил биополемерларни ҳосил қиладилар. Табиатда турли хил жуда кўплаб миқдорда тирик организмлар бўлиб, ҳозирги кунда уларнинг икки миллиондан ортиқ турлари мавжуд. Баъзи бир маълумотларга қараганда (Т.А.Акимова, В.В.Хаскин, 1998) планетамиздаги турларнинг миқдори 5-30 млн гача борар экан. Бундан ташқари, организмларнинг катта-кичиклиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ер юзида яшовчи организмларнинг ҳажми (катта-кичиклиги) диапозони

катта бўлиб, микроскопик кичик тузилишга эга бўлган микроплазмалардан тортиб (10 -13 г), энг гигант тузилишга эга бўлган (ҳажми 1000 т келадиган) Калифорния секвойига ўхшаш ўсимликлар мавжуд, ҳаттоки сут эмизувчилар синфига кирувчи ҳайвонлар орасида турли хил ҳажмдаги вакиллари бўлади. Чунончи, карлик белозубканинг умумий массаси (оғирлиги) 1-1,5 г бўлса шу синфга кирувчи кўк китларнинг оғирлиги 100-150 т ни ташкил этади ёки биринчисидан миллион марта вазни оғирроқдир. Бу фарқлар турли хил организмларнинг экологик муҳитга мослашиш белгиларини билдиради ва эволюция учун жуда муҳим бўлган ирсий ўзгарувчанлик имкониятини юзага келтиради. 2. Популяция тушунчаси. Популяция (юнонча - populus халқ, аҳоли маъносидан олинган) - бу узоқ муддат даврида муайян бир ҳудудда яшайдиган ёки ўсадиган бир турга мансуб индивидлар йиғиндисидир. Популяциянинг биологик хусусиятларидан бири - бир популяцияга оид индивидлар бошқа популяция индивидларига қараганда эркин чатиша оладилар. Демак, популяциянинг асосий хусусияти унинг генетик бирлигидадир. Шунингдек, популяция индивидларига генетик гетерогенлик ҳам хос бўлиб, бу хусусият уларнинг ҳар-хил шароитга мосланишларни белгилайди ва эволюция учун жуда муҳим бўлган ирсий ўзгарувчанлик имкониятини юзага келтиради. Популяция атамасини 1903 йилда В. Иогансен томонидан бир турга мансуб генетик бир хил хусусиятга эга бўлмаган индивидлар йиғиндисини тушунтиришда келтирилган эди. Демак популяция деганда бир турга оид бир-бирлари билан доимо боғланган организмлар йиғиндиси эътиборга олинади. Чунончи, қарағайлар популяцияси деганда ўрмонда учрайдиган қарағай турига мансуб барча индивидлар йиғиндиси эътиборга олинади ёки ўтлоқларда қоқи ўти популяцияси, Ўзбекистоннинг шувоқ, барра ўтли яйловларидаги шувоқлар популяцияси, қумли чўллардаги оқ саксовуллар,

изенлар, қандимлар популяциялари, кўллардаги бақалар популяцияси, далалардаги чигирткалар популяцияси, киши организмида тиф ёки сил касаликларини туғдирувчи бактериялар популяцияси ёки шаҳарларда одамлар популяцияси ана шу тушунчаларга мисол бўла олади. Хонаки ҳайвонларнинг алоҳида гуруҳлари (зотлари, подалари) ва ўсимликларнинг маданий гуруҳлари (навлари, линиялари, клонлари ва бошқалар) ҳам популяция атамаси билан ифодаланади. Гистология, медицина ва микробиологияда кўп ҳужайрали организмлар тўқимасидаги бир хил тузилишга эга бўлган ҳужайралар популяция деб аталади. Этнографлар популяция деганда ўз ичида кўпроқ қиз олиш бериш қиладиган одамлар жамоасини тушунадилар. У ёки бу популяциянинг тарқалиш чегарасини айрим омиллар чеклаб туриши мумкин. Чунончи, сувда яшайдиган популяцияларнинг кенг тарқалишига қуруқлик ёки қуруқликда яшовчи ҳайвон ва ўсимликлар популяциясининг тарқалишига иқлим (совуқ, иссиқлик, намлик) ёки тоғлар тўсқинлик қилиши мумкин. Ҳар бир популяциядаги организмлар миқдори бир меъёрда бўлиб, ташқи муҳит шароити кескин ўзгармагунча у шу миқдорда сақланиб қолиши мумкин. Ташқи муҳитнинг ўзгариши популяциядаги организмлар сонининг ўзгаришига бевосита ёки билвосита таъсир этиб туради. Агар популяция озуқа билан таъминланган бўлса ҳамда унга унинг душманлари ҳужум қилиб турмаса популяциялардаги индивидлар сони кўпайиб туради, акс ҳолда уларнинг сони қисқариб боради. Популяциялар яшайдиган жойда озиқа ва ташқи шароит етарли бўлганда популяциядаги индивидлар сони бир хилдай сақланади. Бу фикримизнинг тўғрилигини каламушлар популяцияси мисолида кўриб чиқсак бўлади. Балтимор шаҳридаги (АҚШ) кварталларидан бирида учрайдиган каламушларни олсак. Мазкур кварталда ҳисобларга кўра 87 мингта каламуш учрайди, бу миқдор бир неча йиллардан бери деярли бир хилда сақланиб келмоқда. Ваҳоланки каламушларнинг туғилиши жуда кўп, лекин шунга қарамасдан ўлиши ҳам кўп. Чунки ҳар йили туғилган каламушларни

кучуклар ейди ёки уларни каламуш овловчилар овлайди, ёки улар бир- бирлари билан озиқа учун талашиб нобуд бўлишадилар ёки турли хил касалликлар натижасида кўпчилиги қирилиб кетади, бундан ташқари ёши катта каламушлар ёш туғилган болалари билан ҳам баъзан овқатланишадилар. Демак каламушлар популяциясида яшаш учун кескин кураш бўлиб туради ва бу кураш жараёнида ташқи муҳит шароитининг ўзгариши популяциялардаги индивидлар сонига сўзсиз таъсир кўрсатади. Шу кварталда ахлат (чиқинди) тўплайдиган қўшимча қути пайдо бўлгидай бўлса, популяциялар сонини 87 мингдан 96 минг тагача кўпайтириш имконини бериши мумкин, аксинча қўшимча янги итнинг пайдо бўлиши уларнинг сонини 83 мингтагача тушириш мумкин. Ёки каламушларга нисбатан вақти-вақти билан ўтказилиб туриладиган курашлар ҳам каламушлар популяциясидаги индивидлар сонини вақтинча камайтириши мумкин. Лекин улар йўқолиб кетмайди. Каламушларга қарши уюштирилган барча кураш чоралари натижасида индивидларнинг ҳаммаси ҳам ўлмайди, бир қисми сақланиб қолади. Дейлик, 87 минг каламушдан 9 минги ўлмай қолди. Бу каламушлар овқат етарли бўлганлиги сабабли бир неча вақтгача яхши яшайдилар. Бироқ табиат қонунлари асосида каламушлар популяциясининг асл миқдори яна қайта тикланади. Чунки каламушларнинг тикланиш қобилияти жуда юксак. Масалан битта каламуш ҳар олти ҳафтада агар шароит оптимал бўлиб турса 12-14 тагача бола туғади. Шу сабабли каламушлар сонини қисқартиришнинг ёки уларни йўқотишнинг асосий омили бу улар учун ноқулай яшаш шароитларини яратиш, каламушлар яшайдиган инларни йўқотиш, чириндилар сақланадиган контейнерлар қопқоқларини маҳкам ёпиш ва уларга қарши кураш чораларини узлуксиз олиб боришдир. Популяциялар сонига йил фасллари бўйлаб ташқи муҳит шароитининг ўзгариши ҳам таъсир этиб туради. Масалан, Марказий Осиёда иқлим шароитининг фасллар бўйлаб ўзгариб туриши баьзи бир популияциялардаги индивидлар сонини ўзгариб туришига сабаб бўлиши мумкин. Марказий

Осиёнинг чала чўл ва чўл зоналарида қиши совуқ, ёзи эса иссиқ, бунинг устига ёғингарчилик ҳам кам бўлиб, фасллар бўйлаб у бир текис тақсимланмаган. Шу сабабли ёғингарчилик кўп бўлган йилларда – ўсимлик ва ҳайвон популияцияларининг миқдори кўпроқ, кам бўлган йилларда эса оз бўлади. Буни лолақизғалдоқлар, қўнғирбошлар, ва шу каби бошқа хил ўсимлик популяциялари мисолида кўриш мумкин. 2000 ва 2001 йилларда Ўзбекистонда қурғоқчилик бўлганлиги сабабли тоғ олди худудларда барра ўтли ўсимликлардан лолақизғалдоқлар, читирлар, қашқар юнғичқалар, қунғирбошлар популяциялари индивидлари кескин камайиб кетган бўлса, ёғингарчилик кўп бўлган 2002 ва 2003 йилларда эса биз унинг аксини, яъни популяция индивидлари сонининг кескин кўпайиб кетганлигини кўрдик. Баъзи йиллари чигирткалар учун қулай шароит туғилиб, уларнинг ҳаддан ташқари кўпайиб кетиши кузатилади. Бу ҳодиса Марказий Осиёда, Қозоғистонда 1997 йил, айниқса 1999 йил ёз ойларида яққол кузатилди. Чигирткалар биргина Қозоғистондаги экинларга эмас, ҳаттоки Қозоғистон билан чегарадош бўлган Россия Федерацияси вилоятларидаги ғалла экинларига ҳам катта зиён келтирди. Популяцияларнинг худди шундай кўпайиш ҳолатларини бошқа турларда ҳам кузатиш мумкин, бундай ҳолат айниқса кассалик туғдирувчи бактерияларда кўп бўлиб, натижада эпидемия пайдо бўлади. Ана шундай эпидемияларга ўлат эпидемияси, вабо эпидемияси, грипп эпидемиялари мисол бўлади. ХIV асрда Европада ана шу эпидемиялар оқибатида қитьанинг тўртдан бир қисм аҳолиси, миллоддан олдинги IV асрда эса Рим Империяси аҳолисининг ярмиси қирилиб кетган. Эпидемик кассалликлар натижасида баьзи ўсимлик ва ҳайвонларнинг бутун популяциялари йўколиб кетиши ҳам мумкин. Янги шароитга тушган популяциялар индивидлари аввало секинроқ кейинчалик эса жуда тез ривожланиб популияция сонининг белгиланган даражасига бориб, бир хилда тўхташи мумкин. Буни сутдаги сут кислотали бактериялар мисолида кўриш мумкин. Сигир елинидаги сут одатда тоза,

бактериясиз (стерил) бўлади. Биринчи соғиб олинган дастлабки сутда бактериялар миқдори 1 мл.(1 см 3 ) сутда 10 та бўлади дейлик, шундан кейин сутни совуқхонада сақланмаса (совутилган ҳолда) унда бактерияларнинг яшаши ва кўпайиши учун қулай шароит туғилиб, ҳар 30 минутда бактериялар сони икки баробар ортиб боради ва 6 соатдан сўнг 1мл. сутдаги бактериялар сони 45000 га етади. Агар худди шундай шароит бўлиб бу бактериялар 9 соат давомида бўлиниб турганда эди уларнинг сони 3 млн.га етган бўлур эди, бироқ бундай бўлмайди чунки 8-чи соатларга бориб бактериялар сони 1 млн.га етган пайтда уларнинг бўлиниш ва кўпайиш интенсивлиги озиқанинг камайиши бактерияларнинг ўзлари ажратиб чиқарган заҳарли моддалар таьсири натижасида қисқариб кетади ва популяциялар сони стабиллашади, демак ўлиш туғилган индивидлар сонини тартибга солиб туради ва популяциянинг доимийлик сонини таъминлайди. Популяциядаги индивидлар бир-биридан ёши жинси билан одатда ўзаро чатишадиган ҳар-хил авлодларга, ҳаёт циклининг турли фазаларига беқарор гуруҳларга (пода, колония, оила ва бошқаларга) мансублиги билан фарқ қилади. Популяциядаги индивидлар сони ҳар-хил турлари орасидагина эмас балки бир тур ичида ҳам турли хил бўлади (бир неча юздан миллионтагача етиши мумкин). Популяция эгаллаган жой чегараларини аниқлаш кўпинча қийин бўлади, чунки бу чегаралар доимо ўзгариб туради. Популяциядаги индивидлар бир хилда эмас. Популяциянинг таркиби ва сонини ўрганувчи демографлар фикрича популяциядаги индивидлар бир- бирларидан жинси ва ёши билан кескин фарқланадилар. Популяциянинг жинс тузилмаси турли ёшдаги гуруҳлардаги эркак ва урғочи индивидларнинг сон жиҳатдан нисбати ҳисобланади. Популяциядаги жинслар нисбати, биринчидан, жинсий хромосомаларнинг қўшилиши билан, яъни генетик қонуниятларга боғлиқ бўлса, иккинчидан, унга маълум даражада ташқи муҳит ҳам таъсир этиши мумкин. Экологик нуқтаи назардан қараганда популяциядаги жинслар нисбатининг бирор томонга силжиши ушбу популяциядаги мавқеи билан

боғлиқ. Масалан, паразит чувалчанглар ва жамоа бўлиб яшовчи ҳашаротларда эркак жинс фақат оталаниш жараёнида иштирок этишдан иборат бўлгани учун жинслар нисбати урғочилар томон силжиган. Сут эмизувчилардан туёқлилар орасида ҳам ана шундай нисбат кузатилади. Моногам йиртқич сут эмизувчилар ва қушларда эркак жинс болаларга ва урғочи жинсга озиқа ташишда иштирок этади. Шунинг учун уларда жинслар нисбати тенг бўлади. Популяция эволюцияси учун урғочи организмларнинг ёши муҳим аҳамиятга эга. Чунки бизга маълумки популяция индивидларининг ўлиши ва уларнинг серпуштлилиги сўзсиз жинси ва ёшига боғлиқ бўлади. Масалан, инсон популяцияси сонининг ўсиши кўпинча 15-35 ёшда бўлган аёлларга боғлиқ. Бу потенциалдан ёш ёки ундан катта бўлган аёлларда бу хусусият анча паст бўлади. Популяциянинг ёш тизими шароитга қараб ҳар бир популяция учун турнинг генетик хусусиятга боғлиқ бўлади. Ўсимлик фитоцинозидаги муайян турларнинг ҳар хил ҳолатлардаги индивидларнинг йиғиндиси ценопопуляция деб аталади. Уни агар гулли ўсимликлар мисолида кўрадиган бўлсак унга тупроқда (ёки унинг юзасида) ўз ҳаётчанлигини йўқотмаган уруғлар, ниҳолар ва ҳар хил ёшдаги индивидлар киради. Ценопопуляцияларнинг таркибий қисмига баъзан ўт ўсимликларнинг ер ости органлари – илдизпоя, пиёзбош, туганак, илдизмева кабилар ҳам киради. Шундай қилиб, жамоанинг турлар таркиби – ценопопуляциялар йиғиндисидир. Турларнинг ўзи эса популяция йиғиндисидан иборат. Жамоадаги популяциялар турли ўлчамдаги майдонни эгаллаши ва ёшларининг нисбатлари билан фарқ қилишади. Т.А.Работнов популяциядаги ўсимликлар ҳаётини қуйидаги даврларга ажратиб ўргатишни таклиф қилади: а) Латент даври – бунда ўсимлик спора, уруғ ёки мевалар ҳолида

тиним даврида учрайди. Масалан, теракнинг уруғи ҳаётчанлигини 3 – 4 кундан то 3 ҳафтагача сақлай олади, баъзи бир бегона ўтлар эса (шумғия, зарпечак) уруғининг ҳаётчанлигини бир неча ўн йиллаб сақлай олади; б) Виргил даври – ўсимликнинг майсалик даври, яъни ёш ўсимликнинг гуллашгача бўлган даври; в) Генератив (етилиш) даври – споролар ёки гуллаш ва уруғ ҳосил бўлиш даври; г) Сенил (қарилик) даври – ўсимликларда физиологик жараёнларнинг сусайиши, генератив кўпайиш хусусиятнинг йўқолиш даври. Т.А.Работнов тушунчасига кўра популяцияларнинг инвазион , нормал ва регрессив хиллари бўлади. Инвазион популяция дейилганда, ўсимликлар жамоасига эндигина кириб келаётган популяциялар бўлиб, улар ниҳоллар, ёш ҳамда вояга етган ҳолдаги ўсимликлардан ташкил топган бўлади. Бундай популяциянинг уруғлари фитоцинозга ташқаридан келиб қолиб, жамоада муҳим ўрин эгалламаслиги ёки мутлоқ яшай олмаслиги ҳам мумкин. Регриссив турдаги популяция генератив купайиш хусусиятини йўқотган популяциядир. Бундай популяциядаги индивидлар гулламайди, ёки гулласа ҳам уруғ ва мевалари унувчанлигини йуқотган бўлади. Бу эса популяциянинг фитоцинозда ўлиб, йўқолиб, чириб кетаётганлигини кўрсатади. Нормал турдаги ўсимликлар популяцияси жамоада ривожланиш даврининг барча босқичларини тўлиқ ўтказувчи ўсимликлардир, улар спора ёки уруғлардан тортиб, то вояга етган ўсимликлар кўринишида учрайди. Популяциянинг ёш тизими ўсимлик ва ҳайвонларда ҳам бир неча омилларга боғлиқ. У биринчи навбатда, балоғитга – вояга етиш вақти, умр кўриш муддати, кўпайиш даври муддати, авлодлар давомийлиги, ота – онасидан бир вақтда туғиладиган индивидларнинг бунёдга келиш муддати, ҳар хил жинс ва ёшдаги индивидларнинг нобуд бўлиш характери, популяциянинг сон жиҳитдан ўзгариб туриш динамикаси кабиларга боғлиқ.

Ўсимлик ва ҳайвон популяциянинг ёш тизимига жуда кўп мисолар келтириш мумкин. Бироқ, популяциянинг ёш тизимини яхшироқ тасаввур қилиш учун одамлардаги ёш даврларига оид маълумотлар билан чекланишимиз мумкин. Одамларнинг туғилган кунидан бошлаб қаришигача бўлган даври: 1. Янги туғилган бола 1 – 10 кунгача 2. Эмизикли даврдаги бола 10 кундан 2 йилгача 3. Гўдаклик 1 – 3 ёш 4. Илк болалик 4 – 7 ёш 5. Болалик 8 – 12 ёш (ўғил болалар) 8 – 11 ёш (қиз болалар) 6. Ўспиринлик 13 – 16 ёш (ўғил болалар) 12 - 15 ёш (қиз болалар) 7. Ёшлик 17 – 21ёш (ўспиринлар) 16 – 20 ёш (қизлар) 8. Вояга етишнинг биринчи даври 22 – 35 ёш (эркаклар) 21 – 35 ёш (аёллар) 9. Вояга етишнинг иккинчи даври 36 – 60 ёш (эркаклар) 36 – 55 ёш (аёллар) 10. Ёш қайтган (кексайган) давр 61 – 74 ёш (эркаклар) 56 – 74 ёш (аёллар) 11. Қарилик 75 – 90 ёш (эркаклар, аёллар) 12. Узоқ умр кўриш (узоқ яшаш) 90 ёшдан юқориси Популяциянинг фазовий тизими популяция майдонидаги айрим индивидлар ва гуруҳларнинг тарқалиш характерини ифодалайди. Одатда тур ва айрим популяциялар ичида индивидлар бир текис тарқалмайди, чунки яшаш шорити, яъни озиқа ресурслари, бошпана кабилар нотекис тақсимлангандир. Бундан ташқари популяцияни ташкил этувчи организмларнинг биологик хусусиятлари, ҳаракатчанлиги муҳим аҳамиятга эга бўлади. Ҳар қандай популяциядаги индивидларнинг маълум даражада

бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юриши кузатилади. Баъзи бир индивидлар туғилган жойида абадий яшаб қолиши мумкин. Иккинчи бир популяциянинг индивидлари эса, узоқ масофаларга кўчиб ўтади. Популяциядаги индивидларнинг уч турдаги тарқалиши маълум: 1) бир текис; 2) тасодифий; 3) гуруҳли (тўда-тўда). Индивидлар бир текис тарқалганда худди мевали дарахтлар боғда ўтқазилганидек, бир – бирига нисбатан бир хил масофада жойлашади. Табиатда ушбу тарқалиш тури жуда кам учрайди. Етилган ўрмонларда баланд дарахтларнинг жойлашиши бир текис жойлашишга яқин келади. Сув бўйида яшовси йирик колонияли қушларнинг индивидлари ҳам ана шундай жойлашади. Тасодифий тарқалишда индивидлар бир – биридан ҳар хил масофада жойлашади. Табиатда гуруҳли тарқалиш тури кўп учрайди. Бунда индивидлар тўда ҳосил қилиб, бир – биридан турли хил масофада жойлашади. Индивидлар гуруҳ ичида бир текис ёки тасодифий жой эгаллайди. Гуруҳли таркалиш нотекис муҳит таъсири натижасида, яъни муҳитнинг айрим бўлимларида қулай шароит бўлиши ва баъзи бирларида эса ноқулай омилларнинг мавжудлиги сабаб бўлади. Популяциянинг ўсиш тезлиги яъни ўлим билан туғилишнинг умумий натижаси ҳам унинг ёши таркибига таъсир этиши мумкин. Масалан, кўп йиллардан бери Швеция аҳолисининг миқдори деярлик доимий ўзгармай келмоқда. Дейлик популяцияда ҳар йили маълум доимий миқдорда болалар туғилади ва шунча миқдорда ўлим ҳам бўлиб туради. Бу популяциянинг катталиги доимо бир хилдай. Агар ана шу популяцияда туғилган болаларнинг 95 % 45 ёшгача яшайди десак, унда 45 ёшлик популяция аъзолари туғилган болалар сонининг 95 % ташкил этади. Агар туғилган болаларнинг 35 % 80 ёшгача умр кўради десак, унда 80 ёшли қарилар популяциядаги туғилган болалар сонининг 35 % тенг бўлади. Демак, Швецияда ёш таркиби билан туғиладиган одамларнинг умри ўртасида яқин

мувофиқлик мавжуд. Бироқ, ўлимдан кам бўлса ҳам туғилиш кўп бўлиб, аҳолининг ўсиши 0,6 % ни ташкил этади. Коста - Рика давлатида эса бунинг мутлақо тескариси кузатилади. 1963 йилда аҳолининг ўсиши 4,1 % бўлган. Туғилишнинг кўплиги кичик ёшдаги синфларнинг кўпайишига олиб келди. 3. Популяциянинг статистик тавсифи: туғилиш, ўсиш зичлиги, ўлим. Популяция тур ва экосистеманинг асосий тизим бирлиги ҳисобланади. Популяция маълум бир тизим ва ташкилий хусусиятга эга бўлиб уни тасвирлаш ҳам мумкин. Популяциядаги индивидлар туғилади, қарийди ва нобуд бўлади, бироқ популяция эса бу белгилардан мустасно. Популяцияга қўйидаги хусусиятлар хосдир: Туғилиш ва нобуд бўлиш. Популяциянинг катта кичиклиги бир неча сабабларга асосланган бўлади. Популяциялар қўшни популяциядан келган индивидлар ҳисобига ёки бўлмаса туғилиш ҳисобига кенгайиб бориши мумкин. Туғилишнинг физиологик ва экологик хиллари бўлади. Физиологик туғилишда идеал шароитда назарий ҳисобланган, яъни индивидларнинг максимал ҳосил бўлиш сони тушунилиб, бунда чекловчи омиллар таъсир этмайди, купайиш фақат физиологик сабабларга кўра чекланиши мумкин. Туғилиш қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: В = N . Ушбу формула ∆N 0 = N n2 – N n1 – аввалги ва кейинги t ҳисобга кўра организмлар сонининг ортишини билдиради. Ушбу формула эса ∆t = t 2 – t 1 – иккита муддатдаги ҳисоб қилингандаги вақтнинг фарқи. Агар популяциядаги бир индивидга тўғри келадиган янги индивидларни ҳисобга олинса, бундан нисбий туғилиш келиб чиқади: В = N популяциядаги индивидлар сонининг ортиши туғилиш t

ҳисобига ортмай, балки эмиграция туфайли, яъни бошқа популяциялардан индивидларнинг келиб қўшилиши ҳисобига ҳам ўзгаради. Эмигрантларнинг келиб қўшилиши, айниқса, ўсимлклар мева ҳосил қилган даврда, шунингдек, ҳайвонларнинг ёш индивидлари вояга етиб тарқалиши даврида кузатилади. Кўпайишнинг муҳим хусусиятларидан бири бу серпуштлиликдир. Турли хил организмларда серпуштлик турлича бўлади. Сут эмизувчи ҳайвонларда кўпинча туғилиш атамаси бир йилда битта самкадан олинадиган авлодларга нисбатан ишлатилади. Инсонларда эса хар 1000 кишига бир йилда туғиладиган болалар сони билан таърифланади. Тараққий этаётган мамлакатларда туғилиш тарақий этган, ривожланган мамлакатларга нисбатан 2 баробар ортиқдир. Популяциянинг катталиги нобуд бўлиш ёки индивидлар эмиграцияси ҳисобида торайиши мумкин. Популяцион биологияда ўлиш ва ўлиш эҳтимоли деган тушунчалар мавжуд бўлиб, бу кўрсаткич индивидларнинг умумий сонига нисбатан ёки бир йилда ҳар мингта индивидларга нисбатан нобуд бўлган индивидлар сони билан белгиланади. Статистик маълумотларга қараганда ривожланган мамлкатларда ўлим ривожланаётган мамлакатлар аҳолисига нисбатан анча паст бўлади. Бу кўпинча яшаш шароити, овқатланиш ва тиббий хизмат кўрсатиш даражасига боғлиқдир. Лекин шунга қарамасдан Япония, Коста-Рика мамлакатларида ўлим сони бошқа мамлакатларга нисбатан кам, бу эса улар аҳолисининг таркибида ёш авлоднинг кўплиги билан белгиланади. Популяциянинг катта - кичиклигига таъсир этувчи омиллардан бири - бу туғилган индивидларнинг жинсий балоғотга етиш даражасидир. Бу кўрсаткич серпуштлиликка нисбатан ўзгарувчан бўлиб ҳар бир турда ҳар хил бўлади. Шунинг учун у ёки бу популяциядаги индивидлар миқдорининг доимийлиги ҳар бир жуфт индивид авлодининг репродуктив (насл қолдирадиган) ёшгача бориб етишига боғлиқ.

Ҳар бир тур ўзига хос яшаш чизиғига эга. Кўпчилик ўсимлик ва ҳайвон организми қаригандан сўнг ҳаётчанлик хусусиятларини сусайтиради. Бу табиий биологик қонун бўлиб, организм қариган сари унинг ўлиш эҳтимоли ортиб боради. Ўлиш сабаблари турлича бўлади. Бироқ унинг энг асосий негизи ташқи муҳитнинг ноқулай омилларига организмнинг чидамлилиги сусаяди, айниқса организм касалликларга чидамсиз бўлиб қолади. Бунга мисол қилиб одамлар популяциясини олиш мумкин. Олий сифатли тиббий ёрдам кўрсатиш ҳамда рационал овқатланиш даражасига эга бўлган ривожланган мамлакатларда кўпчилик одамлар узоқ умр кўришади, бироқ бу мамлакатларда ҳам ҳозирча одамнинг ўртача умрини 75 ёшдан ошириш имконияти бўлмаяпти. Чунки бу кўпинча болалар ўлимига боғлиқдир. Ривожланган мамлакатларда болалар ўлими анча паст бўлса ҳам, ҳозиргача уни мутлақо йўқотиб бўлинганича йўқ. Яшаш чизиғига қариликдан ташқари яна бир қанча омиллар, жумладан тасодифий ўлим таьсир кўрсатиб туради. Чунки ёш ўтиб бориши билан тасодифий ўлим хавфи ошиб боради. Тасодифий ўлимларга автомобил, темирйўл, ҳаво йўллари, ишлаб чиқариш корхоналари ва урушларда ҳалок бўлган кишилар киради. Масалан, ҳозирги кунда Англияда автомобил фожиасида ҳалок бўлган кишилар кўпинча 20 - 25 ёшга тўғри келади. Популяциянинг ўсиш чизиғи . Туғилиш ўлишга қараганда кўп бўлиб турса, унда популяция ўсиб боради. Популяциянинг ўсиш қонуниятини тушунтириш учун бактериялар популяциясининг ўсиш модули билан танишиб чиқилса бу масала ойдинлашади. Маданий бой муҳитда ўстирилган бактериялар популияцияси интенсив кўпайиш(ўсиш) хусусиятига эга. Бироқ, оқибатда ўсаётган популяция кўпчилик сабабларга кўра, масалан: озиқа заҳирасининг камайиши, модда алмашиниши жараёнида ҳосил бўлган таксик моддаларнинг ҳосил бўлиши натижасида интенсив ўсиш мутлақо тўхталади ва популяция ўсиши сусаяди, ўсиш чизиғи пасаяди. Популяциянинг бундай ўсишини зичликка боғлиқ ўсиш дейилади, чунки ўсиш тезлиги популяция зичлигига кўп миқдорда боғлиқдир. Популяция зичлигининг ортиши билан

популяциянинг ўсиши секинлашиб бориб пировардида 0 га тенглашиши мумкин. Ўсиш нолга тенглашганда популяция стабиллашади. Яъни ўсишниниг катта кичиклиги деярли ўзгармайди. Популяцияларнинг худди шундай ўсиши бир қанча бир ҳужайрали ва кўп ҳужайрали организмларда жумладан денгиз ва океан сувўтларида ҳам кузатилади. Популяциянинг маълум шароитдаги оптимал катта - кичиклиги шу шароитнинг популяция индивидларини боқиш ҳажмига ёки унинг маҳсулдорлигига кўп боғлиқ бўлади. Шароит маҳсулдорлиги қанча кўп бўлса, популяциянинг ҳажми шунчалик кенг ва кўп бўлади. Бироқ, уларнинг келажакда янада ўсишига шу шароитнинг чегараловчи омиллари салбий таъсир кўрсатиб туриши мумкин. Популяция гомеостази . Ташқи муҳитнинг ўзгаришидан қатъий назар популяция сонининг бир меъёрда сақланиб териши гоместаз (юнонча « гомео » - ўхшаш, « статис » - ҳолат) дейилади. Популяция гомеостази турнинг экологик хусусиятлари, унинг ҳаракатчанлиги, йиртқич ва паразитлар ҳамда бошқа омилларнинг таъсир этиш даражасига боғлиқ бўлади. Популяциянинг зичлигини бошқариш ўсимликларда худудни ҳисобга олган ҳолда ўз – ўзини сийраклаштириш, вегетатив қувватини оширишда намоён бўлса, ҳайвонларда эса, озиқа заҳиралари чекланган ҳолатда бўлади. Кўпчилик турлар популяциясининг ўсишини секинлаштирувчи механизмлардан бири индивидларнинг ўзаро кимёвий таъсир этишидир. Чунончи, итбалиқлар сувга махсус модда ажратиб чиқариб, бошқа ёш итбалиқларнинг ўсишини тўхтатиб қўяди. Итбалиқ қанчалик йирик бўлса, у ажратиб чиқарган модда майда итбалиқларга шунчалик таъсир этади. Битта йирик итбалиқ 75 литр сувда барча кичик итбалиқларнинг ўсишини чеклаб қўйиши мумкин. йирик итбалиқлар қуруқликка чиқиб кетгандан сўнг сувда улар ажратиб чиқарган модданинг кучи қолмайди, шундан сўнг кичик

итбалиқлар яна ўсишда давом этади. Бунинг экологик моҳияти шундаки, сувдаги озиқа ресурсларидан тезлик билан фойдаланиб, метаморфозни тез тугалайди. Унинг кетидан майда итбалиқлар популяцияси гўё резерв ҳисобланиб, қулай шароит яратилганда ҳаёт кечиради. Ҳайвонлар орасида кучли кўринишдаги популяциялар сонини бошқаришга озиқа заҳираси, сув ёки бошқа ресурслар ҳам чекланганда кузатилади. Чунончи, чучук сувда яшовчи окун балиғи бошқа турдаги балиқлар бўлмаганда ўзининг популяция зичлигини ёш балиқлар (болалари)ни еб ҳаёт кечирадилар. Ёш балиқлар сувдаги майда планктонлар билан озиқланади, катта балиқлар эса бунга мослашмаган. Ўз боласини тутиб ейиш (конниболизм ходисаси) ҳолати узоқ вақт давомида очарчилик кузатилганда йиртқич сут эмизувчилар популяциясида ҳам кузатилади. Популяцияни сон жиҳатдан чеклашнинг иккинчи кўриниши зичлик ортиши билан физиологик ва хулқий ҳолатларнинг ўзгаришидир. Бу ўз навбатида ялпи кўчиб кетиш инстинкларини келтириб чиқаради. Натижада, ўтроқ ҳаёт кечираётган популяциянинг кўпчилик қисми ушбу худуддан чиқиб кетишга мажбур бўлади. Ҳайвонлардаги худуд билан боғлиқ бўлган ҳатти – ҳаракатлар инстинклар тизими сифатида келиб чиққан бўлиб, у популяциянинг айни бир майдонда сон жиҳатидан ўсишини бошқаришнинг самарали механизмларидан ҳисобланади. Популяция зичлигининг ортиши индивиднинг туғилиш ва нобуд бўлиш миқдорининг пасайиши ёки ортиши каби физиологик ўзгаришлар билан кечади. 4. Популяция стратегияси, популяцияларнинг ўзаро таъсири. Популяция стратегиясини тушунмоқ учун, популяциядаги турларни алфавитининг бош ҳарфлари билан белгилаб олайлик. Популяциядаги жуда тез кўпаювчи турларни Т, нисбатан кам кўпаювчи турларни К турлар деб олайлик. Демак бу мисолимизда мувофиқ равишда Т стратегияли ва К - стратегияли турлар деб аталади.

Т - стратегияли турлар тез кўпайиш қобилиятлари натижасида янги яшаш шароитларини ёки бўлмаса эскидан бузилган яшаш жойларини зудлик ва тезкорлик билан ишғол этадилар ёки қайта эгаллайдилар. Бузилган жойлар деганда тоғ жинсли жойларни, кесилган ўрмонларни, бузилган ўтлоқларни эьтиборга олинади. Т - стратегияли турлар тез кўпайиб, насл қолдириб ана шундай жойларни тез осонликча эгаллашади, К - стратегияли турлар эса - рақобатлироқ бўлиб, кейинчалик Т- стратегияли турларни яшаш жойларидан осонликча сиқиб чиқарадилар. Т - стратегияли турлар кўпинча бактериялар ва ҳашоратларда учраса, умуртқали ҳайвонлар ва дарахтлар сингари катта такомиллашган организмлар учун эса К - стратегияли турлар мансубдир. Баьзи бир гуруҳ жумладан ўша ҳашоратлар ва умуртқалилар орасида ҳам ҳар хил стратегияли турлар учраши хам мумкин. Масалан қушлар орасида кенг баргли ўрмонларда яшовчи Лазорёвка қуши тез кўпайиш хусусиятига эга бўлиб Т- стратегияли тур ҳисобланади. Бу кичик қушча бўлиб тез кўпаяди, кўп тухум қўяди. Бир мавсум мобайнида ўзининг сонини икки баробар кўпайтиради. Бироқ қушлар орасида К - стратегияли турлар ҳам бор бўлиб, буларга Кондор ва Альбатрос лар киради. Уларнинг қанотлари 3 метрдан ортиқ бўлиб, икки йилда биттадан тухум қўйиб жуда секин кўпаяди. Альбатрос бошқа қушларга қараганда анча кейинроқ яьни 9 - 11 ёшда жинсий балоғатга етади. Худди шундай стратегияли турларни гулли ўсимликлар вакиллари орасида ҳам учрайди. Чунончи қоқи ўти, ажриқ, ассаломалайкум, шўра, итузум ва шу каби ўсимлик турлари Т- стратегияли турлар бўлиб, улар тез кўпаядилар, кўп уруғ ва илдизпоялар ҳосил қиладилар. Янги яшаш шароитларини тезликда ишғол қиладилар. К – стратегияли турларга эса йўқолиш арафасида турган ангишвори, лолалар, анзур пиёзларни, Ўзбекистон чинни гули ва Зарафшон арчаларини киритиш мумкин. Одатда бир тур популияциясида динамик ўзгаришларни кузатиш қийин ва у камдан - кам ўрганилган. Турлараро популияциялар таьсирини ўрганувчи маьлумотлар етарли. Бу турлараро муносабатлар га рақобатлилик ,

паразитизм, йиртқичлик ва ҳоказолар киради. Шу сабабли жамоа экологиясини ўрганишда экологик бурчак ни анализ қилиш муҳим касб талаб этади. Жамоада яшовчи ҳар хил тропик даражада бўлган популяциялар бир - бирларига ўзаро таъсир этиб туради. Масалан, ўтхўр ҳайвонларнинг ўсимликларга, ёки йиртқичнинг ўз ўлжасига кўрсатган таъсири ёки паразитнинг хўжайинига таъсири ва ҳоказолар. Бундан ташқари популяцияларнинг ўзаро бошқа хил муносабатлари ҳам бўлади. Масалан, Симбиоз яшовчи организмларда икки томон ҳам фойда кўради. Ҳатто популяциядаги бир турга мансуб индивидлар орасида ҳам ўзаро таъсир маълум даражада сезилиб туради. а) Ўсимликхўрлик. Агар йиртқич бирламчи консумент (одатда ҳайвон), ўлжа бирламчи продуцент (ўсимлик) бўлса, бунда иккита популяция орасидаги муносабат ўсимликхўрлик дейилади. Барча ўтхўр ҳайвонлар бунга мисол бўла олади. Агар популяциялардан биттаси ажратиб чиқарган маҳсулотлар (моддалар) иккинчи рақобатдаги турлар учун зарарли бўлса, бундай ҳолатдаги ўзаро муносабатларга аллелопатия ёки антибиоз дейилади. Демак бунда икки популяция орасидаги муносабат + , - типда бўлади. б) Йиртқич – ўлжа муносабатлари. Турлар орасида бўладиган ўзаро муносабатларни лаборотория шароитда ўрганиш мумкин. Бунинг учун лабороторияда табиий шароит моделини яратилади. Бунга мисол қилиб бир - бирига ўзаро таъсир кўрсатадиган «йиртқич-ўлжа» моделини олиш мумкин. Чунончи иккита канадан биттаси (Tyhlodromus) йиртқич иккинчиси эса (Eotetranyсhus) – ўтхўр. Бу каналарнинг кўпайиш цикли бир - биридан фарқ қилади. Буни қўйидагича тушунтириш мумкин. "Ўлжа" сонининг кўпайиши йиртқичлар популяциясини сўзсиз кўпайтиради, бу эса ўз навбатида "ўлжа" кана сонининг кескин камайишига олиб келади. Демак, ундан сўнг эса йиртқич каналар сони ҳам ўз-ўзидан камаяди.

Йиртқич каналар сонининг камайиши "ўлжа" каналар сонининг яна қайта кўпайишига имкон туғдирган тақдирдагина уларнинг цикли тугайди. Ҳар бир цикл бир нечта авлодни ўз ичига олади. Моделда олинган бу хулосага асосланиб, табиий шароитда ҳам худди шундай хулоса қилиш қийин, чунки табиатда бошқа омиллар ҳам роль ўйнаши мумкин. Бироқ таъкидлаш лозимки, табиий шароитда ҳам популяциялар турлари орасида циклик тебранишлар сўзсиз кузатилиб турилади. Паразитлар, йиртқичлар ва ўсимликхўрлар истеъмол қилинадиган популяция индивидларига уларни ейиш ёки уларга нисбатан зарарли моддалар ажратиш йўли билан катта зарар келтирадилар. Натижада бу хилдаги поплуяция индивидлари сони камаяди ёки таксик моддалар таъсири натижасида популяцияларнинг ўсиш тезлиги пасаяди. Бироқ йиртқичларсиз, зарарли токсик моддаларсиз популяция ҳамма вақт ҳам яхши ҳолатда бўладими? Бу бир томони, иккинчидан, иккинчи бир популяция индивидларини ейишдан фақатгина йиртқичлар фойда кўрадими? Бу саволларга жавоб тариқасида шуни таъкидлаш мумкинки, йиртқич ва паразитлар ўзларининг ўлжаларини мутлақо йўқотишга мослашмаганлар, акс ҳолда ўзларининг яшаш шароитини йўқотган бўлар эдилар. Демак, йиртқич ва паразитлар популяцияларнинг зичлигини нормал таъминлаб турадилар. Бунга мисол, Пеополд (1943) маълумотига кўра Аризон штатининг катта Каньон ҳудудидаги 280000 гектар майдонда 1907 йилда ҳаммаси бўлиб 4000 та буғи яшаган, буғилар билан овқатланадиган йиртқичларга (бўриларга) қарши ашаддий кураш ташкил қилингандан сўнг йиртқичлар кескин камайиб кетган. Натижада буғилар тез кўпайиб 1924 йилга келиб, уларнинг сони 100.000 га етган ( Коли 1970). Кўпайгандан кейин ўтказилган кузатишлар шуни кўрсатадики, ем – хашак етишмаслиги натижасида бу буғилар арриқлаб, касалланган вакиллари жуда кўпайиб кетган. Оқибатда буғиларнинг кўпчилиги қирилиб кетиб мазкур шароитда популяция индивидлари яшаш имконияти бор миқдорда сақланиб қолганлар. Бунда табиий танланиш ўзининг таъсирини кўрсатган.

Юқори ўсимликлар ажратиб чиқарадиган ингибиторлар жамоа сукцессиялар тезлигига ҳамда жамоанинг тур таркибига жиддий таъсир этиб туради. Кучли ва доминантли аллеллопатик муносабатлар, бир хил жамоаларда тур таркибининг камайишига олиб келса, иккинчи бир жамоада эса кимёвий адаптацияланиш яъни мосланиш натижасида турларнинг турли туманлигига олиб келиши мумкин. Антибиоз фақатгина юксак ўсимликлардагина учрамасдан, у микроорганизмларда ҳам кўп бўлади. Чунончи пенициллин ингибиторни ажратувчи пеницилл замбуруғи бунга мисол бўла олади. Пенициллин препарати ҳозирги кунда антибиотик модда сифатида медицинада кенг ишлатилмоқда. 5. Турлараро рақобатлилик. Популяциялар ва уларнинг индивидлари орасида озиқа (овқат), ёруғлик, иссиқлик, майдон ёки ётоқ жойлари учун доимо кураш бўлиб туради. У ёки бу жойда яшайдиган иккита тур бир хил трофик (озиқа) даражада бўлса (бир хил овқатланса), улар орасидаги озиқланиш учун кураш (конкуренция) кучли бўлади, натижада бир тур иккинчи турни аста-секин сиқиб чиқариши мумкин. Масалан, ўзимизда экилган бедазорларда бир неча йил бегона ўтларга қарши курашилмаса, секин - аста бегона ўтлар бедани сиқиб чиқаради, унинг ўсишига тўсқинлик қилади. Ёки экилган ғўза бегона ўтлардан тозаланмаса улар орасида ёруғлик, намлик, озиқа учун кураш бўлиб, ғўзанинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигини кескин камайтириб юборади. Гаузе нинг 1934 йилда инфузориялар билан олиб борган тажрибаларга мурожаат қилсак, яъни иккита инфузория тури бир хил шароитда парвариш қилинганда бир тури (Paramecium aurelia) рақобатбардош бўлиб, иккинчи турдан (Paramecium Сaudadum) аста - секин устун кела бошлаган ва охирги турнинг сони камайиб 20 кундан кейин мутлақо йўқолиб кетган.

Гаузе асослаган бу принцип, яъни конкурент (рақобатлик) йўқолиш принципи кейинчалик ҳайвонларда ўтказилган бошқа хил тажрибаларда ҳам ўз исботини топди. Худди шундай конкурентлик белгилари юқорида келтирилган мисолимиздагидек ўсимликлар популяцияларида ҳам учрайди. Рақобатлик оқибатлари турли хил бўлади. Турлараро рақобатлилик шу икки тур ўртасидаги мувофиқликни тиклайди ёки улар орасидаги кураш кескин борса, унда бир популяция турларини иккинчи бир поплуяция турлари билан алмаштиришга олиб келиши мумкин ёки бир тур йўқолиб унинг урнини иккинчиси эгаллайди ёки бўлмаса рақобатда бўлган турларнинг бири бошқа яшаш жойига кўчиши ёки бошқа хил озиқа билан озиқланишига ўтиши мумкин. Ўсимликлар ўртасидаги рақобатлилик даражасини Дж. Л. Харпер (1961, 1962, 1963 й) Себарганинг икки тури мисолида ўрганиб исботлаб берди. Trifolium repеns тез ўсиб максимал барг ҳосил килувчи тур, иккинчиси trifolium fragiferumнинг барг дастаси узун бўлиб, унинг барглари асосан поянинг учида жойлашади. Шу сабабли ҳам бу тур тез ўсувчи T.repens га нисбатан юқори ярусни осон эгаллаб олади ва қуёшдан тўлиқ фойдаланади. Икки тур аралаштириб экилганда ҳар бири иккинчисининг ўсишига тўсқинлик қилади, бироқ иккала тур ҳам ҳаёт циклини тугаллаб уруғ ҳосил қилишга улгурадилар. Лекин майдонда ҳар иккала турнинг зичлиги паст даражада бўлади. Кўриниб турибдики, икки тур орасида рақобатлик кураш кескин бўлиб турса ҳам улар морфологик белгилари ва максимал ўсиш даврларидаги фарқ қилувчи хусусиятлари билан бемалол бирга яшаш имкониятига эгадирлар. Харпер 1961 йилда ана шу тажрибаларга асосланиб ушбу хулосага келади: Икки тур орасида қўйидаги механизмлар мавжуд бўлган тақдирда улар бирга яшаш имкониятига эга бўладилар: 1) Ҳар хил озиқа билан озиқлансалар (мисол дуккаклилар ва дуккакли бўлмаган турлар):

2) Ҳайвонларнинг ейишига турларнинг ҳар хил сезгирлик даражаси мавжуд бўлганда: 3) Ҳар хил токсик моддаларга турларнинг турлича таъсирчанлиги кузатилганда: 4) Ёруғлик, сув ва шу каби омилларга турларнинг ижобий таъсири мавжуд бўлганда.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

Похожие

Экосистема тўғрисида таълимот

Жамоалар тўғрисида таълимот

Популяция тушунчаси

Популяция экологияси.

Популяция, биоценоз, биогеоценоз ва экологик тизим хакида тушунча