Популяция тушунчаси - Экология - Рефераты

Популяция тушунчаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Популяция тушунчаси Режа : 1. Турнинг популяцион тузилмаси. 2. Популяциянинг динамикаси. 3. Популяциянинг гомеостази.

Популяцялар. Организмларнинг тузилиши ва хусусиятларини билиш бизнинг теварак-атрофимиздаги табиатда содир бўладиган жараёнларни тушуниш учун жуда фойдалидир. Бироқ бу билимлар биологик турларнинг ўзгариши қай тарзда ва қандай содир бўлади, нима учун баъзи ўсимлик ва хайвонлар камайиб кетади, бошқаларри эса кўпаяди, инсоннинг хўжалик фаолияти атроф-муҳитга қандай таъсир кўрсатади каби саволларга жавоб бериш учун етарли эмас. Бу саволларга жавоб бериш учун фақат айрим организмлар эмас, балки улар гуруъларининг хусусиятлари хақида яна кенгроқ билимларга эътиёж сезилади. Табиатда турлар, одатда, бир-бирларидан маълум тарзда ъимояланган популяциялар тўпламидан иборатдир. Экологик нуқтаи назардан популяция тирик организмлар ҳар қандай туркумининг асосий элементи тарзида қаралади. Популяция қатор белгиларига кўра характерланади. Хайвон ва ўсимликлар турли турларининг барқарор мавжуд бўлиши маълум экологик шарт-шароитлар ва ресурсларни талаб этади. Организмлар бир жойдан бошқасига кўчганда у ердаги шарт-шароитлар ва ресурлар бошқача бўлиши ва хатто уларга мувофиқ келмаслиги хам мумкин. Айрим омиллар бир текс ўзгариши (масалан, жанубдан шимолга силжиганда ҳарорат), эътимол ўзгармаслиги (масалан, ҳаводаги карбонат ангидирид гази миқдори) ёки кескин ўзгариши (масалан, тупроқ тузилиши ва таркиби) мумкин. Буларнинг барчаси турлар учун мос келадиган яшаш жойи фазода гўё алоъида "оролча"лар тарзида шаклланади. Турлар бу оролчаларни ўз популяциялари билан қоплаб олади. Бинобарин, биологик турлар популияциялар кўринишида мавжуд бўлади. Биология фанида ҳар қандай индвидлар йиғиндиси популяция (лотинча "populus" халқ сўзидан келиб чиққан) деб тушинилади. Экологик нуқтаи назардан эса, маълум яшаш жойида ўз мавжудлигини чекланмаган узоқ

муддат давомида таъминлай олиш ва эркин чатишиш қобилиятига эга бўлган турнинг индивидлари гуруъига популяция дейилади. Демак, популяция гуруъга бирлашган индивидлар ёки организмлар бўлиб, улар бир-бирлари, шунингдек, ўзлари яшайдиган муҳит билан доимо алоқада бўладилар. Гуруъ- гуруъ бўлиб яшаш тарзи популяция учун ўзига хос хусусиятлар келтириб чиқаради. Популяциянинг мухим хусусияти ўз-ўзидан кўпайишидир. Популяциялар гарчанд фазовий ажралган бўлишса-да, маълум яшаш жойида узоқ муддат ҳаёт кечириш қобилиятига эга. Популяцянинг асосий хусусиятларидан бири унинг ирсий жихатдан бирлигидир. Улар бир тур индивидлари гуруъи тарзда фазо ва вақтда барқарор ъисобланади. Популяциялар алоъида ажралган ъолда яшамайдилар. Бир тур популяциялари бошқалари билан ўзаро таъсирлашади, яъни улар билан биотик туркумлар-яхлит тизмларни ъосил қилади. Ҳар бир туркумда қандайдир популяция мухим ролъ ўйнайди. У маълум экологик ниша ташкил этади ва бошқа турларнинг популяциялари билан хамкорликда унинг барқарор ҳаётий фаолиятини таъминлайди. Популяциянинг асосий хусусиятлари Популяцияни ташкил этган организмлар ўзларининг турли ўзаро муносабатлари туфайли бир-бирлари билан боғланган. Улар кўпайишда хамкорликда иштирок этиши, ресурсларнинг у ёки бу турлари учун бир- бирлари билан рақобатда бўлиши ёки биргаликда йиртқичлардан ъимояланиши мумкин. Популяцияларнинг ички ўзаро муносабатлари жуда мураккабдир. Популяция гуруъли бирлашма ъисобланади. Гуруъли ҳаёт тарзи популяциялар учун ўзига хос хусусиятлар келтириб чиқаради Популяцияни организмларнинг гуруъи сифатида энг яхши тарзда унинг "бойлиги" характерлайди. Туркум (хамжамоа)лардаги индивидларнинг мўллиги сонларда, абсолют ва нисбий зичликларда ифодаланади. Организмларнинг популяциядаги умумий сони миқдори ёки уларнинг

умумий бимассаси бойлиги ўлчови бўлиши мумкин. Бироқ кўплаб хайвонларда бу кўрсаткичларни ўлчаш анча мушкулликлар туғдиради. Популяция сони миқдори - айни ъудуд ва туркумда яшовчи организмлар сонидир. Популяцион кўпликни баъолашда зичлик кўрсаткичидан тез-тез фойдаланилади. Зичлик- бу ҳаётий фазо хажми ёки майдон бирлигига тўғри келувчи организм (индивид)лар сони, биомасса ёки миқдордир. Масалан, популяция зичлигига қуйидагилар мисол бўлиши мумкин. 1 га ўрмонга 500 туп дарахт, 1 м3 сувга 5 млн. хлорелла; сув хавзасининг 1 га сиртига 200 кг балиқ тўғри келиши ва бошқалар. Шунингдек, фазо бирлигига, вақт бирлигига тегишли кўрсаткичлар, масалан, бир соат вақт давомида белгиланган қушлар, ёки бир суткада тутилган балиқлар сони кўплик ўлчови бўлиши мумкин. Туғилиш ва ўлиш. Туғилиш популяциянинг ўз-ўзидан кўпайиш қобилиятини, янги организм индивидларнинг пайдо бўлиши сурхатини характерлайди. Вақт бирлигида пайдо бўладиган организм (индивид)лар сони туғилиш кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб туғилиш-бу кўпайиши натижасида популяция сонининг ортиш тезлигини ёки оддий тарзда айтганда кўпайиш сурхатини характерлайдиган кўрсаткичдир. У ҳар қандай кўрсаткич каби вақтий ўлчамга эга. Масалан, туғилиш популяция организмининг ойига ўртача кўпайиши 100, ёзги мавсумдаги сонининг ортиши (уч ойда) 300 га тенглигини кўрсатади. Агар туғилиш масимал даражадан паст бўлса ва юзага келган экологик шароитига мувофиқ келса, у экологик туғилиш дейилади. Экологик туғилиш ҳаётда юзага келган айни шароитда популяция кўпайишининг тезлиги хақида тасаввур беради. Ўлиш - бу популяциянинг маълум вақт оралиғида ўлишини, яъни сонининг камайиши жараёни тезлигини характерловчи кўрсаткичдир. Популяция тузилмалари

Популяцион тузилмалар асосан популяция зичлиги ва сонининг тартиблаштирилиши билан боғлиқдир. Популяция тузилмаси организмларнинг ҳаракатланиши, маълум ъудудга боғлиқлик даражаси, табиий тўсиқларни енгиб ўтиш каби биологик хусусиятларини белгилайди. ташқи муҳит ўзгариши популяция ичида ўзгаришлар келтириб чиқаради. Популяциянинг жинс тузилмаси эркак ва урғочи индивидлар сони билан белгиланади. Жинслар нисбати ирсий қонуниятларга боғлиқ. Популяциянинг тадрижий такомилида урғочи организмларнинг сони мухим ахамиятга эга. Индивидларнинг нобуд бўлиши хам амалий жихатдан мухимдир. Популяциянинг ёш тузилмаси вақт давомида ўзгарадиган турли ёшдаги индивид(организм)лар нисбати билан характерланади. Барқарор популяцияда туғилиш тахминан ўлишга тенг, популяция сони бир хил даражада, турли ёшли гуруъларнинг нисбати тахминан бир хил бўлади. Ўсиб борувчи популяцияда туғилиш ўлишдан кўп бўлади ва сон (миқдор) ортади. Демак, популяциянинг ёш тузилмаси қайта тикланишнинг жадаллиги, нобуд бўлиш даражаси ва насллар галаланишнинг тезлиги каби мухим жараёнларни ифодалайди. Популяциянинг фазовий тузилмаси популяция майдони (арели)даги айрим организмлар ва кичик гуруъларнинг тарқалиш характерини ифодалайди. Ҳар қандай популяциядаги индивидларнинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юриши кузатилади. Фақат айримларигина ўз жойида умрининг охиригача яшаб қолади. Популяция динамикаси . Популяция динамикаси - бу унинг асосий биологик характеристикаларининг вақт давомида ўзгариш жараёнидир. Популяция динамикасини ўрганишда сон, биомасса ва популяцион тузилмалар ўзгаришларига асосий эътибор қаратилади. Популяция динамикаси - энг ахамиятли бўлган биологик ва экологик ъодисалардан биридир.

Популяция узликсиз ўзгаришда бўлади ва шу билан ташқи шароитларнинг доимий ўзгаришларига гўё мослашади. Организмлар сони хам вақт давомида ўзгаради. Бу ўзгаришлар кўплаб омилларга боғлиқ. Қулай иқлимий шароитлар, озиқнинг етарлилиги, йиртқичликнинг камайиши туғилиш ва маъсулдорликнинг ортишига, соннинг кўпайишига олиб келади. Аксинча, емиш заъираларининг камайиши, рақобатнинг кучайиши, ноқулай шарт-шароитлар организмлар сонини камайтиради. Ўсимлик ва хайвонларнинг кўплаб турлари сонининг ўзгариши кенг миқёсларда кечади. Уларнинг озайиш ва кўпайиши сони ўнлаб, юзлаб, баъзан эса минглаб миқдорда фарқ қилиши мумкин. Популяциялар сонининг ўзгаришини турли омиллар келтириб чиқариши ва у турлича намоён бўлиши мумкин. Бу ўзгаришлар доимий, яъни даврий ёки нодоимий, яъни тартибсиз бўлиши мумкин. Популяциянинг сон жихатдан бир меoёрда сақланиб турилиши гомеостаз (грекча "гомос" - ўхшаш, стасис" - ъолат) дейилади. Бошқача айтганда, гомеотаз популяциянинг ўз миқдор (сони)ни доимо бир хил даражада сақлаб туриши учун ўз-ўзини тартиблаштира олиш қобилиятидир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Популяция экологияси.

Популяция тўғрисида таълимот

Популяция, биоценоз, биогеоценоз ва экологик тизим хакида тушунча

Биосфера тушунчаси

Популяциянинг экологияси