Биосфера тушунчаси - Экология - Рефераты

Биосфера тушунчаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3059.5 KB

Биосфера тушунчаси Режа: 1. Биосфера ҳақидаги таълимот 2. Биосфера ва инсон

1-§. Биосфера ҳақидаги таълимот Ер юзидаги тирик организмлар тарқалган, уларнинг доимий таъсири остида бўлган ва фаолияти маҳсулотлари эгаллаган қобиқ биосфера(юнонча «биос»-ҳаёт, «сфера»-шар) деб юритилади. Биосфера ернинг қаттиқ қобиғи- литосферанинг устки қисми(3 км чуқурликкача), ҳаво қобиғи атмосферанинг қуйи, тропосфера қисмини(15 км гача) ва сув қобиғи- гидросферани(11 км гача) ўз ичига олади(18-расм). Ҳаётнинг юқори чегараси сайёрани ультрабинафша нурланишдан химоя қиладиган «озон қатлами»(22 км) дан ўтказилади ва биосферанинг умумий қалинлиги 33-35 км деб белгиланади. 1875 йилда бу тушунчани биринчи бор австриялик геолог олим Э.Зюсс ишлатди. Ернинг алоҳида қобиқлари-геосфераларини ўрганаётганида ҳаёт тарқалган қобиқни у «биосфера» деб ажратди. Биосфера хақидаги таълимотнинг асосчиси рус олими, академик В.И.Вернадский(1863-1945) ҳисобланади. В.И.Вернадский биринчи бўлиб Ер сайёраси эволюциясида тирик организмларнинг роли ва аҳамиятини очиб берган, биосферани биогеохимик ўрганишни бошлаган. Биосферанинг ҳосил бўлишида абиотик, биотик ва нообиотик босқичлар ажратилади. Абиотик босқичда(4,5-3,5 млрд. йил олдин) сайёрада ҳаётнинг вужудга келиши ва ривожланиши учун шароитлар юзага келган . Биотик босқичда(3,5 млрд. йил олдин) дастлабки тирик организмлар сув муҳитида пайдо бўлган. қуръони Каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

1 2 -расм. Биосферанинг Ер геосфералари ўртасидаги ўрни «... ва сувдан ҳар бир нарсани қилганмиз» («Анбиё», 30). Бошқа бир оятда эса: «Аллоҳ ҳамма жониворни сувдан яратди» , дейди («Нур», 45). Архей ва Протерозой эраларида ҳаёт содда кўринишда бўлган ва океан ўсимликларида фотосинтез амалга ошган. 600 млн. йил илгари, Палеозой эрасининг Кембрий даврига келиб океанда ҳаёт турлана бошлайди. Кейинчалик, ҳаёт қуруқлика чиқади, бутун биосферани эгаллайди ва гуркираб ривожланган. Органик эволюция давомида тирик организмлар атмосфера ҳавосини, Дуне океанининг сувини, тупроқларнинг асосий массасини, минерал бирикмаларининг катта массасини аъзолари, терилари, хужайралари, қонлари орқали минглаб марталаб ўтказган ва бутун ер муҳитини ўзгартирган( Акимова,1998). Биосферада ҳозирда 500 мингга яқин ўсимлик турлари ва 1,5 млн.дан ортиқ ҳайвон турлари мавжуддир.

Нообиотик босқичининг шаклланиши 40-50 минг йил олдин бошланган деб ҳисобланади. Биосферанинг умумий массаси бошқа қобиқлардан фарқланади(2- жадвал). Тирик организмлар биргаликда жуда катта иш бажаради. 2-Жадвал Ер қобиқларининг массалари Ер қобиқлари Масса(тонналарда) Литосфера 2,08 х 10 18 Гидросфера 1,39 х 10 18 Атмосфера 5,20 х 10 15 Биосфера 1,36 х 10 12 Ер юзидаги барча тирик организмлар йиғиндисини В.И.Вернадский «тирик модда» деб атайди. Ҳозирги вақтда бу тушунча биота деб ҳам номланади. В.И.Вернадский бўйича биосферанинг қуйидаги таркибий қисмлари ажратилади:  тирик модда(биота)-барча тирик организмларнинг йиғиндиси;  ўлик модда- ҳосил бўлишида тирик организмлар қатнашмайдиган тоғ жинслари, сув, минераллар ва бошқалар;  биоген моддалар-организмлар ҳаёт фаолияти маҳсули сифатида ҳосил бўлган кўмир, торф, нефть, газ ва бошқалар;  оралиқ модда-биоген моддаларнинг нообиоген келиб чиққан минерал жинслар билан аралашмалари-тупроқ, сланецлар ва бошқалар.

13-расм. Биосферага хисса қўшган олимлар 1 4- расм Биосферада тирик организмларнинг тарқ алиши (43) Таркибидаги энергия ёки углерод миқдорига асосланган маълумотлар бўйича биосферадаги тирик, биоген ва оралиқ моддалар миқдори нисбати 1:20:4000 га тўғри келади(Акимова, 1998 ).

Биота биомассаси энг кичик бўлишига қарамай юқори хилма-хилликка эга ва ўз таркибини миллион марта тезроқ янгилайди. В.И.Вернадский тирик организмларнинг биргаликдаги фаолиятини ер юзи табиатини ўзгартирадиган геологик кучга қиёслайди. Эволюцион тараққиёти давомида тирик организмлар биосферадаги ҳозирги шароитларни юзага келтирган. Биосфердаги тирик моддаларнинг умумий массаси биомасса дейилади. Биосфера биомассасининг асосий қисми-98,6%и қуруқликдаги ўсимликларга( 2 -жадвал) тўғри келади ва ялпи биомассанинг кимёвий таркибини белгилайди. Дунё океанининг биомассаси биосфера биомассасининг 0,57%ини ташкил қилади, лекин маҳсулдорлиги ката . Биосфера биомасси(қуруқ модда ҳисобида) 1,4 трлн.тоннага тенг келса, унинг йиллик маҳсулдорлиги ўн марта камдир(Акимова, 1998). 3-Жадвал Биосферадаги ўсимлик ва ҳайвонлар биомассаси(Акимова,1998) Биомасса Млрд.т % қуруқлик биотаси Ўсимликлар 1341,3 98,62 Ҳайвонлар 10,9 0,81 Жами: 1352,2 99,43 Океан биотаси Ўсимликлар 0,7 0,05 Ҳайвонлар 7,1 0,52 Жами: 7,8 0,57 Ҳаммаси 1360,0 100,0 Биосферада модда ва энергиянинг айланма ҳаракатлари тўхтовсиз амалга ошади. Моддаларнинг айланма ҳаракати деганда кимёвий элементларнинг кўчиб юриши, ёки миграцияси тушунилади. Кичик биологик ва катта геологик айланма ҳаракатлар ажратилади. Биологик айланма ҳаракатда қатнашадиган организмларнинг продуцент , консумент ва

редуцент экологик гуруҳлари ажратилади. Продуцентлар углерод, қуёш энергияси ва сув иштирокида органик маҳсулотларни яратади, консументлар бирламчи маҳсулотни истеъмол қилади ва редуцентлар органик моддаларни парчалайди. Яшил ўсимликлар қуёш энергиясидан фой д аланиб, тирик моддаларнинг бирламчи маҳсулотини ҳосил қи лади, СО 2 ни ў злаштириб О 2 ни ажратади. Ҳайвонлар ў сим ликл ар билан озиқланади, кислородни ў злаштириб СО 2 ни аж р атади. Ў лик ҳайвон ва ўсимлик қолдиқларини ҳ ашаротлар, замбуруғлар, бактериялар ва бошқалар парчалайди, минерал ёки ноорганик бирикмаларга айлантиради. Улар тупро ққ а ту ши б, яна ўсимликлар томонидан ў злаштирилади. Катта айланма ҳаракатда ушбу жараён қуруқлик ва океан ўртасида амалга ошади. В.И.Вернадский айланма ҳаракатда иштирок этадиган тирик модданинг қуйидаги беш асосий функциясини ажратади:  газ функцияси-атмосферадаги асосий газлар тирик организмлар фаолияти натижасида вужудга келган ва янгиланиб туради;  биоген моддаларни тўплаш функцияси-организмлар танасида кўплаб кимёвий элементларни тўплайди;  оксидланиш-қайтарилиш функцияси темир, олтингугурт, марганец, азот ва бошқа элементларнинг биоген миграциясини таъминлайди. Тирик хужайралар иштирокида оксидланиш- қайтарилиш реакциялари миллионлаб марта катта тезликда амалга ошади;  биокимёвий функция-тирик модданинг кўпайиши, ўсиши ва кўчиши, ўлган организмларнинг парчаланиши ва чириши билан боғлиқдир.;  инсоннинг биогеохимик фаолияти- оралиқ моддаларни(кўмир, нефть, газ ва бошқалар) кўплаб чиқариш ва ишлатиш . Ер юзида тирик модданинг асосий сайёравий функцияси фотосинтез жараёнида қуёш энергиясини боғлаш ва уни захирага ўтказишдир.

Организмлар тоғ жинсларининг нурашида, тупроқ ҳосил бўлишида, рельеф шаклларини ўзгаришида, қазилма бойликларнинг пайдо бўлишида ва атмосферанинг ҳозирги таркибини вужудга келтиришда катта рол ўйнайди. Тўхтовсиз давом этадиган ва тирик организмлар фаолияти туфайли тартибга солиниб турадиган моддаларнинг доимий айланиши биосферанинг ўзига хос белгисидир. Атмосферада сарф бўладиган кислород ўрнини фотосинтез ва бошқа жараёнлар натижасида тўлдириб турилади. Ўсимликлар карбонат ангидридни ютиб, органик маҳсулот яратади. Биосферада сувнинг алмашинувида тирик моддалар катта рол ўйнайди. Биосферадаги организмлар азот, калий, кремний, фосфор, олтингугурт ва бошқаларни айланиб юришида бевосита иштирок этади. Демак, моддаларнинг табиатда тўхтовсиз айланиб юришида тирик мавжудотларнинг аҳамияти жуда катта. Биотик айланишда миллион тонналаб фосфор ва азот, катта миқдордаги калий, кальций, темир ҳамда жуда кўп миқдорда сув иштирок этади. Сувнинг айланишида буғланиш, транспирация жараёнлари муҳим рол ўйнайди. Ўсимликларнинг ер устки қисмлари томонидан сувнинг буғлантирилиши кўтариш кучини ҳосил қилади, тупроқдан эритмаларни олади. Улар ўсимликни сув билан биргаликда минерал тузлар билан ҳам таъминлайди. Сув тупроқдан буғ ҳолатида атмосферага кўтарилиб, совийди, кейин конденсацияланиб, ёмғир ҳолида у яна қуруқликка ёки океанларга қайтиб тушади. Биосферада СО 2 ҳ ам даврий айланади(1 9 -расм.). Атмосферада 0,03% СО 2 бор. Фотосинтез жараёнида ўсимлик атмосферадан СО 2 ни ютади ва органик модда ҳ осил қилади ва озиқ занжирлари орқали ҳайвонларга ўтади. Углерод ўсимликлар ва ҳайвонларнинг нафас олиши ва бошқа жараёнларда ажралиб чиқади. В.И.Вернадскийнинг кўрсатишича, тирик организмлар биосферада кимёвий элементлар миграцияси (кўчиб юриши)нинг асосий омилларидир.

Бу миграцияни иккита қарама —қарши, аммо, ўзаро боғланган жараён келтириб чиқаради: 1) қуёш энергияси ҳисобига анорганик табиат элементларидан тирик модданинг таркиб топиши; 2) органик моддаларнинг энергия ажралиб чиқиши билан бирга давом этадиган емирилиши. Бундай емирилиш жараёнида органик моддалар минерал моддаларга айланади. Турли моддаларнинг миграция қобилияти мутлақо бир хил эмас. Лекин даврий системадаги кимёвий элементларнинг кўпчилиги биосферада фаол равишда миграцияланиш қобилиятига эга. Бундай фаол мигрантларни икки группага бўлиш мумкин: Ҳаво мигрантлари — улар миграция жараёнида газсимон фазани босиб ўтади (кислород, азот, углерод, водород). 2. Сув мигрантлари — оддий ёки комплекс ионлар, ёхуд молекулалар тарзида миграцияланувчи элементлар. Булар жумласига Na , F , S , Cl , К каби элементлар, киради. Табиатдаги органик моддаларнинг пайдо бў лишида ҳ аводаги миграцияланувчи элементлар му ҳ им аҳамиятга эгадир, улар орасида СО 2 , О 2 , N 2 98,3 фойизни ташкил қ илади. Биосфера жуда катта маконни эгаллагани туфайли ва сайёранинг турли хил минерал қ оби қ ларига кириб бориш имкониятларига эга бўлганлиги учун организмлар тарқалган му ҳ ит, яъни яшайдиган шароитлар ниҳоятда ҳар хил бўлади. Шундай қилиб, биосфера Ерда ҳаёт вужудга келгандан кейин ва унинг бир неча миллиард йиллар давомида ривожланиши ҳамда эволюцияси натижасида ҳосил бўлган жуда мураккаб ва бир —бири билан узвий боғли қ структурадан ташкил топган система, Ер куррасининг ноёб қ оби ғ идир. Глобал миқёсда биосферани экосистемага қиёсласа бўлади. Бу экосистеманинг ҳар бир структура элементи бирор сабаб билан ў з функциясини бажара олмай қ олса, у вақтда биосферанинг нормал ҳаётий жараёнлари бузилиб, биогеокимёвий муҳитнинг бузилишига, ва ҳа тто баъзи бир биологик турларнинг мутла қ о й ўқ бўлиб кетишига сабаб бўлади.

Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, ҳозирги фан ва техника тараққиёти даврида инсоннинг таъсири биринчи навбатда биосферанинг маҳсулдорлигига, унинг энергия балансига қаратилгандир. Биосфера маҳсулдорлигининг камайишига асосан қуйидагилар сабаб бўлади: 1) гидромелиорация ишларини амалга ошириш; 2) оқова ва сизот сувлари, шунингдек тупроқнинг турли минерал ўғитлар, кимёвий моддалар, ҳар хил захарли 1, 1 5 -расм. Биосферада СО 2 нинг айланма ҳаракати. моддалар билан ифлосланиши; 3) саноат чиқиндилари билан муҳитнинг ифлосланиши.

Биосферада ҳаётнинг тақсимланиши ниҳоятда мураккаб ва хилма — хилдир. Табиий экосистемалар қанчалик ранг-баранг бўлса биосферанинг барқарорлиги юқори бўлади ва аксинча. Биосфера учун тоза бирламчи маҳсулотнинг мумкин бўлган сарфланиш улуши 1%дан катта эмас. Бу «1% қоидаси» деб юритилади ва ундан четлашиш биосферадаги табиий энергетик жараёнларнинг бузилиши ва чуқур экологик инқирозга олиб келади. В.И.Вернадский таълимоти бўйича биосферада тирик модда яхлитлик хусусиятига эгадир. Бу биосферанинг яхлитлилик принципи (тамойили) деб юритилади. Ушбу принцип тирик модданинг физик-кимёвий бирлиги қонунидан келиб чиқади. Биогеокимёвий фарқлар бўлиши мумкин. Биосферадаги тирик модданинг миқдори ўзгармас ҳисобланади. Атмосферадаги кислород миқдори тирик модданинг миқдорига тенг келади(1.5x10 21 г ва 10 20 -10 21 г). Тирик модданинг миқдори «қуёш-Ер» тизимидаги энергетик боғланиш билан белгиланади. Тирик организмлар секин-аста биосферани ҳозирги чегараларда эгаллаган ва ҳаётнинг тарқалиши давом этаяпти.

Фойдаланилган адабиётлар 1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Биосфера 3

Биосфера экологияси

Биосфера, инсон ва ўсимликлар

Биосфера ва уни мухафаза килиш. Биосфера, унинг таркиби ва хоссалари

Биосфера, инсон ва ҳайвонот дунёси