Биосфера экологияси - Экология - Рефераты

Биосфера экологияси

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

3799.5 KB

Биосфера экологияси Режа: 1. Биосфера хақидаги таълимот 2. Б иосфера ва инсон

Ер юзидаги тирик организмлар тарқалган, уларнинг доимий таъсири остида бўлган ва фаолияти маҳсулотлари эгаллаган қобиқ биосфера(юнонча «биос»-ҳаёт, «сфера»-шар) деб юритилади. Биосфера ернинг қаттиқ қобиғи- литосферанинг устки қисми(3 км чуқурликкача), ҳаво қобиғи атмосферанинг қуйи, тропосфера қисмини(15 км гача) ва сув қобиғи- гидросферани(11 км гача) ўз ичига олади(18-расм). -расм. Биосферанинг Ер геосфералари ўртасидаги ўрни(43) Ҳаёт нинг юқори чегара си сайёрани ультрабинафша нурланишдан химоя қиладиган «озон қатлами»(22 км) дан ўтказилади ва биосферанинг умумий қалинлиги 33-35 км деб белгиланади. 1875 йилда бу тушунчани биринчи бор австриялик геолог олим Э.Зюсс ишлатди. Ернинг алоҳида қобиқлари-геосфераларини ўрганаётганида ҳаёт тарқалган қобиқни у «биосфера» деб ажратди.

Биосфера хақидаги таълимотнинг асосчиси рус олими, академик В.И.Вернадский(1863-1945) ҳисобланади. В.И.Вернадский биринчи бўлиб Ер сайёраси эволюциясида тирик организмларнинг роли ва аҳамиятини очиб берган, биосферани биогеохимик ўрганишни бошлаган. Биосферанинг ҳосил бўлишида абиотик, биотик ва нообиотик босқичлар ажратилади. Абиотик босқичда(4,5-3,5 млрд. йил олдин) сайёрада ҳаётнинг вужудга келиши ва ривожланиши учун шароитлар юзага келган . Биотик босқичда(3,5 млрд. йил олдин) дастлабки тирик организмлар сув муҳитида пайдо бўлган. қуръони Каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: «... ва сувдан ҳар бир нарсани қилганмиз» («Анбиё», 30). Бошқа бир оятда эса: «Аллоҳ ҳамма жониворни сувдан яратди» , дейди («Нур», 45). Архей ва Протерозой эраларида ҳаёт содда кўринишда бўлган ва океан ўсимликларида фотосинтез амалга ошган. 600 млн. йил илгари, Палеозой эрасининг Кембрий даврига келиб океанда ҳаёт турлана бошлайди. Кейинчалик, ҳаёт қуруқлика чиқади, бутун биосферани эгаллайди ва гуркираб ривожланган. Органик эволюция давомида тирик организмлар атмосфера ҳавосини, Дуне океанининг сувини, тупроқларнинг асосий массасини, минерал бирикмаларининг катта массасини аъзолари, терилари, хужайралари, қонлари орқали минглаб марталаб ўтказган ва бутун ер муҳитини ўзгартирган( Акимова,1998). Биосферада ҳозирда 500 мингга яқин ўсимлик турлари ва 1,5 млн.дан ортиқ ҳайвон турлари мавжуддир. Нообиотик босқичининг шаклланиши 40-50 минг йил олдин бошланган деб ҳисобланади. Биосферанинг умумий массаси бошқа қобиқлардан фарқланади(1- жадвал). Тирик организмлар биргаликда жуда катта иш бажаради. 1-Жадвал

Ер қобиқларининг массалари Ер қобиқлари Масса(тонналарда) Литосфера 2,08 х 10 18 Гидросфера 1,39 х 10 18 Атмосфера 5,20 х 10 15 Биосфера 1,36 х 10 12 Ер юзидаги барча тирик организмлар йиғиндисини В.И.Вернадский «тирик модда» деб атайди. Ҳозирги вақтда бу тушунча биота деб ҳам номланади. В.И.Вернадский бўйича биосферанинг қуйидаги таркибий қисмлари ажратилади:  тирик модда(биота)-барча тирик организмларнинг йиғиндиси;  ўлик модда- ҳосил бўлишида тирик организмлар қатнашмайдиган тоғ жинслари, сув, минераллар ва бошқалар;  биоген моддалар-организмлар ҳаёт фаолияти маҳсули сифатида ҳосил бўлган кўмир, торф, нефть, газ ва бошқалар;  оралиқ модда-биоген моддаларнинг нообиоген келиб чиққан минерал жинслар билан аралашмалари-тупроқ, сланецлар ва бошқалар.

- расм Биосферада тирик организмларнинг тарқ алиши (43) Таркибидаги энергия ёки углерод миқдорига асосланган маълумотлар бўйича биосферадаги тирик, биоген ва оралиқ моддалар миқдори нисбати 1:20:4000 га тўғри келади(Акимова, 1998 ). Биота биомассаси энг кичик бўлишига қарамай юқори хилма-хилликка эга ва ўз таркибини миллион марта тезроқ янгилайди. В.И.Вернадский тирик организмларнинг биргаликдаги фаолиятини ер юзи табиатини

ўзгартирадиган геологик кучга қиёслайди. Эволюцион тараққиёти давомида тирик организмлар биосферадаги ҳозирги шароитларни юзага келтирган. Биосфердаги тирик моддаларнинг умумий массаси биомасса дейилади. Биосфера биомассасининг асосий қисми-98,6%и қуруқликдаги ўсимликларга( 2 -жадвал) тўғри келади ва ялпи биомассанинг кимёвий таркибини белгилайди. Дунё океанининг биомассаси биосфера биомассасининг 0,57%ини ташкил қилади, лекин маҳсулдорлиги катта( 18 - расм). Биосфера биомасси(қуруқ модда ҳисобида) 1,4 трлн.тоннага тенг келса, унинг йиллик маҳсулдорлиги ўн марта камдир(Акимова, 1998). 2- Жадв а л Биосферадаги ўсимлик ва ҳайвонлар биомассаси(Акимова,1998) Биомасса Млрд.т %

қуруқлик биотаси Ўсимликлар 1341,3 98,62 Ҳайвонлар 10,9 0,81 Жами 1352,2 99,43 Океан биотаси Ўсимликлар 0,7 0,05 Ҳайвонлар 7,1 0,52 Жами 7,8 0,57 Ҳаммаси 1360,0 100,0 Биосферада модда ва энергиянинг айланма ҳаракатлари тўхтовсиз амалга ошади. Моддаларнинг айланма ҳаракати деганда кимёвий элементларнинг кўчиб юриши, ёки миграцияси тушунилади. Кичик биологик ва катта геологик айланма ҳаракатлар ажратилади. Биологик айланма ҳаракатда қатнашадиган организмларнинг продуцент , консумент ва редуцент экологик гуруҳлари ажратилади. Продуцентлар углерод, қуёш энергияси ва сув иштирокида органик маҳсулотларни яратади, консументлар бирламчи маҳсулотни истеъмол қилади ва редуцентлар органик моддаларни парчалайди. Яшил ўсимликлар қуёш энергиясидан фой д аланиб, тирик моддаларнинг бирламчи маҳсулотини ҳосил қи лади, СО 2 ни ў злаштириб О 2 ни ажратади. Ҳайвонлар ў сим ликл ар билан озиқланади, кислородни ў злаштириб СО 2 ни аж р атади. Ў лик ҳайвон ва ўсимлик қолдиқларини ҳ ашаротлар, замбуруғлар, бактериялар ва бошқалар парчалайди, минерал ёки ноорганик бирикмаларга айлантиради. Улар тупро ққ а ту ши б, яна

ўсимликлар томонидан ў злаштирилади. Катта айланма ҳаракатда ушбу жараён қуруқлик ва океан ўртасида амалга ошади. В.И.Вернадский айланма ҳаракатда иштирок этадиган тирик модданинг қуйидаги беш асосий функциясини ажратади:  газ функцияси-атмосферадаги асосий газлар тирик организмлар фаолияти натижасида вужудга келган ва янгиланиб туради;  биоген моддаларни тўплаш функцияси-организмлар танасида кўплаб кимёвий элементларни тўплайди;  оксидланиш-қайтарилиш функцияси темир, олтингугурт, марганец, азот ва бошқа элементларнинг биоген миграциясини таъминлайди. Тирик хужайралар иштирокида оксидланиш- қайтарилиш реакциялари миллионлаб марта катта тезликда амалга ошади;  биокимёвий функция-тирик модданинг кўпайиши, ўсиши ва кўчиши, ўлган организмларнинг парчаланиши ва чириши билан боғлиқдир.;  инсоннинг биогеохимик фаолияти- оралиқ моддаларни(кўмир, нефть, газ ва бошқалар) кўплаб чиқариш ва ишлатиш . Ер юзида тирик модданинг асосий сайёравий функцияси фотосинтез жараёнида қуёш энергиясини боғлаш ва уни захирага ўтказишдир. Организмлар тоғ жинсларининг нурашида, тупроқ ҳосил бўлишида, рельеф шаклларини ўзгаришида, қазилма бойликларнинг пайдо бўлишида ва атмосферанинг ҳозирги таркибини вужудга келтиришда катта рол ўйнайди. Тўхтовсиз давом этадиган ва тирик организмлар фаолияти туфайли тартибга солиниб турадиган моддаларнинг доимий айланиши биосферанинг ўзига хос белгисидир. Атмосферада сарф бўладиган кислород ўрнини фотосинтез ва бошқа жараёнлар натижасида тўлдириб турилади. Ўсимликлар карбонат ангидридни ютиб, органик маҳсулот яратади.

Биосферада сувнинг алмашинувида тирик моддалар катта рол ўйнайди. Биосферадаги организмлар азот, калий, кремний, фосфор, олтингугурт ва бошқаларни айланиб юришида бевосита иштирок этади. Демак, моддаларнинг табиатда тўхтовсиз айланиб юришида тирик мавжудотларнинг аҳамияти жуда катта. Биотик айланишда миллион тонналаб фосфор ва азот, катта миқдордаги калий, кальций, темир ҳамда жуда кўп миқдорда сув иштирок этади. Сувнинг айланишида буғланиш, транспирация жараёнлари муҳим рол ўйнайди. Ўсимликларнинг ер устки қисмлари томонидан сувнинг буғлантирилиши кўтариш кучини ҳосил қилади, тупроқдан эритмаларни олади. Улар ўсимликни сув билан биргаликда минерал тузлар билан ҳам таъминлайди. Сув тупроқдан буғ ҳолатида атмосферага кўтарилиб, совийди, кейин конденсацияланиб, ёмғир ҳолида у яна қуруқликка ёки океанларга қайтиб тушади. Биосферада СО 2 ҳ ам даврий айланади(1 9 -расм.). Атмосферада 0,03% СО 2 бор. Фотосинтез жараёнида ўсимлик атмосферадан СО 2 ни ютади ва органик модда ҳ осил қилади ва озиқ занжирлари орқали ҳайвонларга ўтади. Углерод ўсимликлар ва ҳайвонларнинг нафас олиши ва бошқа жараёнларда ажралиб чиқади. В.И.Вернадскийнинг кўрсатишича, тирик организмлар биосферада кимёвий элементлар миграцияси (кўчиб юриши)нинг асосий омилларидир. Бу миграцияни иккита қарама —қарши, аммо, ўзаро боғланган жараён келтириб чиқаради: 1) қуёш энергияси ҳисобига анорганик табиат элементларидан тирик модданинг таркиб топиши; 2) органик моддаларнинг энергия ажралиб чиқиши билан бирга давом этадиган емирилиши. Бундай емирилиш жараёнида органик моддалар минерал моддаларга айланади. Турли моддаларнинг миграция қобилияти мутлақо бир хил эмас. Лекин даврий системадаги кимёвий элементларнинг кўпчилиги биосферада

фаол равишда миграцияланиш қобилиятига эга. Бундай фаол мигрантларни икки группага б ў лиш мумкин: 1, расм. Биосферада СО 2 нинг айланма ҳаракати. Ҳа во мигрантлари — улар миграция жараёнида газсимон фазани босиб ўтади (кислород, азот, углерод, водород).

2. Сув мигрантлари — оддий ёки комплекс ионлар, ёхуд молекулалар тарзида миграцияланувчи элементлар. Булар жумласига Na , F , S , Cl , К каби элементлар, киради. Табиатдаги органик моддаларнинг пайдо бў лишида ҳ аводаги миграцияланувчи элементлар му ҳ им аҳамиятга эгадир, улар орасида СО 2 , О 2 , N 2 98,3 фойизни ташкил қ илади. Биосфера жуда катта маконни эгаллагани туфайли ва сайёранинг турли хил минерал қ оби қ ларига кириб бориш имкониятларига эга бўлганлиги учун организмлар тарқалган му ҳ ит, яъни яшайдиган шароитлар ниҳоятда ҳар хил бўлади. Шундай қилиб, биосфера Ерда ҳаёт вужудга келгандан кейин ва унинг бир неча миллиард йиллар давомида ривожланиши ҳамда эволюцияси натижасида ҳосил бўлган жуда мураккаб ва бир —бири билан узвий боғли қ структурадан ташкил топган система, Ер куррасининг ноёб қ оби ғ идир. Глобал миқёсда биосферани экосистемага қиёсласа бўлади. Бу экосистеманинг ҳар бир структура элементи бирор сабаб билан ў з функциясини бажара олмай қ олса, у вақтда биосферанинг нормал ҳаётий жараёнлари бузилиб, биогеокимёвий муҳитнинг бузилишига, ва ҳа тто баъзи бир биологик турларнинг мутла қ о й ўқ бўлиб кетишига сабаб бўлади. Шуни ало ҳ ида таъкидлаб ў тиш керакки, ҳ озирги фан ва техника тараққиёти даврида инсоннинг таъсири биринчи на вб атда биосферанинг маҳсулдорлигига, унинг энергия балансига қ аратилгандир. Биосфера маҳсулдорлигининг камайишига асосан қуйидагилар са б аб бўлади: 1) гидромелиорация ишларини амалга ошириш; 2) о қ ова ва сизот сувлари, шунингдек тупроқнинг турли минерал ўғ итлар, кимёвий моддалар, ҳар хил захарли мо д д а лар билан ифлосланиши; 3) саноат чи қ индилари билан муҳитнинг ифлосланиши . Биосферада ҳаётнинг тақсимланиши ниҳоятда мураккаб ва хилма — хилдир. Табиий экосистемалар қанчалик ранг-баранг бўлса биосферанинг барқарорлиги юқори бўлади ва аксинча.

Биосфера учун тоза бирламчи маҳсулотнинг мумкин бўлган сарфланиш улуши 1%дан катта эмас. Бу «1% қоидаси» деб юритилади ва ундан четлашиш биосферадаги табиий энергетик жараёнларнинг бузилиши ва чуқур экологик инқирозга олиб келади. В.И.Вернадский таълимоти бўйича биосферада тирик модда яхлитлик хусусиятига эгадир. Бу биосферанинг яхлитлилик принципи (тамойили) деб юритилади. Ушбу принцип тирик модданинг физик-кимёвий бирлиги қонунидан келиб чиқади. Биогеокимёвий фарқлар бўлиши мумкин. Биосферадаги тирик модданинг миқдори ўзгармас ҳисобланади. Атмосферадаги кислород миқдори тирик модданинг миқдорига тенг келади(1.5x10 21 г ва 10 20 -10 21 г). Тирик модданинг миқдори «қуёш-Ер» тизимидаги энергетик боғланиш билан белгиланади. Тирик организмлар секин-аста биосферани ҳозирги чегараларда эгаллаган ва ҳаётнинг тарқалиши давом этаяпти.

Б иосфера ва инсон Биосфера инсонларнинг яшаши учун зарур ҳаётий шароитлар эга ягона макон ҳисобланади. Биосферани алмаштириб бўлмаслиги қонун ҳисобланади: биосферани сунъий муҳитга алмаштириб бўлмайди, чунки янги ҳаёт турларини яратиш мумкин эмас. Инсон абадий двигателни ярата олмайди, биосфера эса амалда абадий двигателдир Кундан- кунга сони ошиб бораётган аҳолининг ҳаёти биосферада мавжуд табиий ресурсларга бевосита боғлиқдир. . Табиий ресурс деганда инсоннинг ҳаёти, хўжалик фаолияти учун керак бўлган барча табиий жисмлар, ҳодисалар, жараёнлар тушунилади. Хилма-хил табиий ресурслар жамият мавжудлигининг асосий манбалари ҳисобланади. «Ер» деб номланган космик кемада барча зарур шароитлар ва фазогирлар учун ҳамма керакли маҳсулотлар муҳайёдир. «Еру осмон нарсалари шундай режали тузилганки, агар биз уни тайёрласайдик, хоҳ ўзимиз учун ва хоҳ ўзгалар учун, бу нарсаларнинг ҳаммасини тушуниш у ёқда турсин, лоақал хаёл ҳам қила олмас эдик... Маъдан конлар-чи, улар зарур бўлганида мутаҳассислар томонидан чиқарилиб, фойдаланилсин дея бир султон саройига қўйилган хазиналарга ўхшамайдими?... Ниҳоят, ҳар бир виждон тўғри тушуниб, бу нарсаларни англагани заҳоти ҳаяжон тўла бир таъсирланишдан ўзини йўқотади. Хақиқатлардан бири, шубҳа йўқки, мана будир: жонли дунёмизнинг харитасини чизган, баланд-пастликларига тартиб берган ва Ер юзидаги лавҳаларга жадвал тузган ҳамма нарсадан ҳабардор, ҳикмат ва қудрат Соҳибининг қаламидир...»( Нуруллох, 2003) Табиий ресурслар тугайдиган ва тугамайдига н гуруҳларга ажратилади. Тугайдиган ва тикланмайдиган ресурсларга қазилма бойликлар киради. Ўсимлик ва ҳайвонлар, тупроқ, сув ва айрим минерал ресурслар

тугайдиган, тикланадиган ресурслар ҳисобланади. қуёш радиацияси, Дунё океани сувлари ва атмосфера ҳавоси тугамайдиган ресурслардир. Лекин океан сувлари ва атмосфера ҳавоси сифат жиҳатидан «тугайдиган» хусусиятга эга. 20-расм. Табиий ресурслар таснифи Т.А.Акимова ва В.В.Хаскинлар бўйича(1998) сайёра юзасида табиий ресурсларни ўзлаштиришда инсон томонидан кўчириладиган моддаларнинг массаси йилига 4 триллион тоннадан ортган. Ер остидан қазиб олинадиган ва жаҳон иқтисодиёти томонидан ўзлаштириладиган биомасса ва материаллар йилига 120 млрд. тоннадан ортиқни ташкил қилади ва унинг фақат 7,5%идан ишлаб чиқариш жараёнида зарур маҳсулотлар олинади ва катта қисми чиқинди ҳолида атроф муҳитга ташланади. Ҳозирги вақтда Ер юзи аҳолиси учун кунига 2 млн. тонна озиқ-овқат, 10 млн. м 3 ичимлик суви, нафас олиш учун 2 млрд.м 3 кислород зарур бўлади. Илмий-техника революцияси шароитида биосферада амалга ошаётган жараёнлар унинг янги сифат ҳолати-ноосферага ўтишини тақазо қилади. Ноосфера тушунчасини француз олими Е.Ле-Руа(1927) киритган ва П. Тейяр- Космик Қ уёш радиацияси, денгиз к ў тарилишлар и ва х.кзо Дунё океани сувлари Тугамайдига нТугайдиган Тикланадиган Тупро қ , сув, ҳ айвонот ва ў симли к дунёсиТикланмайдиг ан Ер ости бойликлари Табиий ресурслар И қ лимий Атмосфера хавоси, шамол энергияси

де-Шарден томонидан ишлаб чиқилган. Ноосфера таълимотини В.И.Вернадский ривожлантирган. Ноосфера деганда инсон меҳнати ва илмий фаолияти таъсирида ўзгарган ва унинг яшаши учун оптимал бўлган биосфера шароитлари тушунилади. XX асрнинг иккинчи ярмида инсоннинг биосферадаги жараёнларга таъсири умумсайёравий миқёсга етди ва унинг барқарор мувозанат ҳолатига кучли таъсир кўрсатди. Ер юзидаги мавжуд экосистемаларнинг 63%дан ортиғи ўзлаштирилди, ўзгартирилди ёки бузилди. Сайёрамизда 37% табиий ҳолида сақланган экосистемалар мавжуд ва айнан шулар биосферадаги барқарор мувозанат ҳолатини таъминлаб турибди. Бунда экосистемадаги ўсимлик ва ҳайвон турлари йиғиндиси- биота биосферада ҳал қилувчи, тартибга солувчи рол ўйнайди. Экосистемадаги тирик организмлар ўзаро озиқ занжири, модда ва энергия алмашинув орқали узвий боғланган ва ундаги барқарор мувозанат ҳолати- гомеостазни белгилайди. Табиатдаги ўзгариш ёки салбий таъсир натижасида бирор организм нобуд бўлса, бошқа шунга яқин организм унинг ўрнини дарҳол эгаллайди ва мувозанатни сақлаб туради. Бу жараён ички барқарор мувозанат қонуни таъсирини акс эттиради. Унга мувофиқ модда, энергия, ахборот ва алоҳида табиат тизимлари ва биосферанинг сифати ўзаро боғлиқ ва бу кўрсаткичларидан бирининг ҳоҳлаган ўзгариши бошқа барча кўрсаткичларнинг ўзгаришига олиб келади. Ле-Шателье-Браун принципига мувофиқ, экосистемадаги ўзгаришлар уни барқарорлигини сақлаб қолишни таъминлайдиган йўналишда амалга ошади ва турғунлигини бузадиган таъсирларга қаршилик кўрсатади. Экосистемада организмлар қанчалик ранг-баранг бўлса, озиқ тўрлари кенг ва турларнинг экологик ўрнини босиш имкониятлари қанчалик кенг бўлса у шунчалик турғун, барқарор бўлади(). Инсоният томонидан амалга оширилаётган тадбирлар ҳеч қачон биосферанинг ўз-ўзини тиклаш қобилияти ўрнини босолмайди. Фақатгина

табиий ҳолида сақланиб қолган биота биосферанинг барқарор мувозанатини тиклаб туриши мумкин. Инсониятнинг бош вазифаси атроф-муҳит ифлосланишларининг олдини олишгина эмас, балки табиий биотани сақлаб қолиш бўлиши керак. Бунинг учун табиий биота ва очиқ океан биотасини ўзлаштиришни тўхтатиш, шунингдек, ўзлаштирилган қуруқликдаги табиий биотани тиклаш лозимдир. Табиий муҳит ҳолатининг инсон таъсирида ўзгариши, жонли ва жонсиз компонентларга кучли антропоген таъсир экологик муаммоларни келтириб чиқаради. Инсон хўжалик фаолиятининг табиат қонунларига мос келмаслиги, биосферанинг инсонга акс таъсири экологик муаммолар келиб чиқишининг асосий сабабчиси ҳисобланади. Маҳаллий, миллий, регионал ва глобал миқёсдаги экоогик муаммоларни ажратиш мумкин. Табиий ресурслардан нотўғри фойдаланиш, атроф муҳитнинг ифлосланиши, экосистемаларга меъёридан ортиқча босим оқибатида экологик муаммоларнинг кескинлашуви, маҳаллий, миллий, регионал ва глобал экологик халокатга олиб келиши муқаррардир. Экологик халокат деганда экосистемаларнинг қайта тикланмайдиган даражада бузилиши натижасида ўта салбий иқтисодий оқибатларга ёки аҳолининг оммавий нобуд бўлишига олиб келадиган вазият тушунилади. Мўйноқ туманида маҳаллий экологик фалокат, бир неча давлатлар ҳудудини эгаллайдиган Чернобиль АЭС фалокати, Оролбўйи муаммоси регионал экологик халокатга яққол мисол бўлади. Атмосферада «Озон туйнуклари»нинг ҳосил бўлиши, иқлимнинг ўзгариши, чўллашиш, биологик хилма-хилликнинг камайиши ва бошқалар глобал экологик муаммолар ҳисобланади. Инсон ҳаёти уни ўраб турган атроф муҳит билан чамбарчас боғлиқ. Бизни ў раб турган табиатни чиндан ҳ ам она деса бўлади. Чунки у бутун бо р лиқни ҳаёт б ахш нафаси билан таъминлаб туради, т ў йдиради, кийинтиради. Ана шундай табиатнинг озор топиши у билан бевосита боғлиқ одамзот ва жониворларни з ў р тахликага солиб қў йиши мумкин.

Саноат корхоналари чи қ индиларининг ҳавога чиқариб ташланишидан ҳосил бўладиган кислотали ёмғирлар ўсимликларга ва тирик организмларга катта зарар келтирмо қ да. Атроф муҳитнинг ифлосланиши маҳаллий, регионал тусда бўлибгина қ олмай, балки глобал к ў лам ҳ ам касб этмо қ да. Дунё океанининг ифлосланиши ў з навбатида, унинг атмосфера ҳ авоси билан газ алмашинувига таъсир этади. «Иссиқхона газлари» -карбонат ангидрид(СО 2 ), метан(СН 4 ), азот чала оксиди( N 2 О) ва бошқаларнинг кўплаб чиқарилиши иқлим ўзгаришига олиб келади. Инсон с ў нгги 100—150 йил давомида биосферани шунчалар ўзгартириб юбордики, натижада унинг миллион йиллар давомида таркиб топган барқарор мувозанатига ра ҳ на солинди, ноёб наботот ва жониворлар турлари камайиб кетди. Инсоннинг табиатга турли йўллар билан таъсир қи лиши, фаолияти туфайли бўладиган табиий ўзгаришларга антропоген таъсир дейилади. Ҳо зирги энергетиканинг шиддат билан ўсиши натижасида бутун ер курраси атрофидаги ҳаво ҳарорати маълум даражада к ў тари ли ши кузатилмоқда. Бу эса абадий музликларни эрий бошлашига олиб келиши мумкин. Атроф—муҳитнинг, жумладан атмосфер ҳавоси, сув, тупроқларнинг кўпдан—кўп саноат корхоналари, автотранспорт воситалари, турли кимёвий моддалар билан ифлосланиши аҳоли саломатлигига катта зарар келтирмоқда. Ер юзида шаҳарларнинг ўсиши ва ривожланиши, аҳолиси салмоғининг ортиши- урбанизация жараёни атроф-муҳит ифлосланишининг кучайишига сабаб бўлмоқда. Шаҳарлар аҳолиси салмоғи дунё бўйича 40% дан ортиқни ташкил қилади ва ҳиссаси катта тезликда ортмоқда. Германияда аҳолининг 90%, АқШда 80%, Японияда 76%,идан ортиғи шаҳарларда яшайди. Миллионер- шаҳарларнинг сони тобора ортиб бормоқда.

Шаҳарларни ҳаракатдаги вулқонларга ўхшатса бўлади. Шаҳарлардаги саноат корхоналари, транспорт воситалари, маиший ташландилар ҳавони, сув ва тупроқларни кучли ифлослайди. Ҳ озирги вақтда Ўзбекистонда ҳам инсон қ адами етмаган бирорта жой қ олмаган. қ аерга борманг, у ерда ҳаёт қ айнаётганини, одамлар ма ҳ аллий табиат неъматларидан ба ҳ раманд б ў лаётганини к ў расиз. Табиат бойликларидан режасиз, исрофгарчилик билан фойдаланиш, унинг э ҳ сонларини суистеъмол қ ил иш, қудратли техниканинг турмушга кириб келиши, кимёвий м оддалардан кенг фойдаланиш, ў з навбатида атроф— муҳитга зарар келтирмо қ да.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Биосфера 3

Биосфера тушунчаси

Популяциянинг экологияси

Популяция экологияси.

Литосфера экологияси