Биосфера, инсон ва ўсимликлар - Экология - Рефераты

Биосфера, инсон ва ўсимликлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

183 KB

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Биосфера, инсон ва ўсимликлар Режа: 1. Биосфера ва ўсимликлар 2. Ўрмонлар ва ўсимликлар сиҳат-саломатлик манбаи 3. Ўсимликлар дунёси ва ўрмонларни асранг 4. Ўрмон ресурсларидан оқилона фойдаланиш 5. Ўсимлик дунёси, ўрмонлар ва атмосфера ҳавоси 6. Жаннатмакон боғу роғларни барпо қилайлик

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК 1.Биосфера ва ўсимликлар Биосфера планетамизнинг ер қобиғи, унда ҳаёт мавжуд. Биология фанига илгаридан маълумки, ер тирик жонлар, яъни табиатнинг биотик омилларининг яшаш макони, бунда ўсимлик, ҳайвонот, микро макроорганизмлар доимо яшайди. Инсон ҳам табиат маҳсули сифатида унинг қучоғида яшайди, улғаяди, ривож топади. Инсон популяциясини наботот оламисиз тасаввур этиш мумкин эмас. Чунки инсонлар, ҳайвонот дунёси, микроорганизмлар тирик экан, уларнинг тириклиги учун доимо озиқ-овқат керак, ҳаттоки ҳайвонот дунёси учун, одамлар учун, ўсимлик дунёсининг ўзи ва улардан ҳосил бўлган маҳсулотлар озуқа сифатида фойдаланилса, ўсимлик дунёсининг ўзи ҳам озуқа талаб. Инсон, ҳайвонот дунёси ичида энг етуги, онг жиҳатдан, ақл- заковат жиҳатдан, ўзининг кўп қиррали фаолияти ва бунёдкорлиги билан ажралиб туради. Инсон ҳаёт экан, у доимо гўзалликка, табиат қўйнига, мусаффо ҳаво томон интилади. Ўсимлик дунёси биз учун гўзаллик яратади, ҳавони тозалайди, уни оксигенга бойитади, яъни ердаги ҳаётни давом эттиришда, дунёвий модда алмашиниш жараёнларида қатнашади, табиий ресурслар, ўсимлик дунёси, саноат корхоналари учун хомашё сифатида фойдаланиш мумкин бўлган омил. Ўсимлик дунёси хўжалик ва қурилиш учун зарур восита, ўсимлик дунёси дори- дармон, саломатликни таъминловчи, шифобахш хислатларга эга бўлган табиат инъомидир. Олимлар келтирган маълумотларга қараганда, сайёрамизда тирик модцаларнинг умумий оғирлигининг 99 фоизини яшил дўстларимиз — ўсимликлар дунёси ташкил қилар экан. Ўсимлик деганимизда биз қуруқ ерларда жойлашган дов-дарахт, экин, ўт- ўланларнигина назарда тутмаймиз, балки даре, денгиз ва океанлардаги сув ўтлари, фотосинтез қобилиятига эга ўсимликларнинг хаммасини кўз ўнгимизга келтирамиз. Ўсимликлар оламининг салмоқли қисми сайёрамиз ўрмонларига тўғри келади, улар бутун қуруқликнинг 47 фоиз майдонини эгаллаган. Биз мадҳ этадиган мана шу ўсимликлар дунёси инсониятни кислород билан таъминлаб турувчи «тириклик фабрикаси»

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ҳисобланади. Ўсимликлар дунёсини тирик организмлар учун озиқ тайёрлаб берадиган улкан бир фабрикага қиёс қилиш мумкин. Жумладан, С.С.Шварц келтирган маълумотларга Караганда, жаҳонда маданий ҳолда ўстирилаётган барча ўсимликлар органик моддаларга айланадиган 6 миллиард тоннага яқин карбон берса, тундра зоналаридаги ўсимликлар дунёси 9 миллиард биологик маҳсулот беради. Афсуски, сайёрамизнинг энг катта бойлиги бўлган ўсимликлар дунёси инсон фаолияти, қолаверса фан-техника тараққиёти таъсирида борган сари камайиб бормоқда. Аниқ илмий манбаларда келтирилишича, биз яшаб, ижод қилаётган Ер куррасида бундан бир ярим минг йил муқаддам ўрмонлар 47 фоиз майдонни ишғол этган бўлса, ҳозир улар 27 фоизга тушиб қодди. Кўп мамлакатлардаги саноат корхоналарида фонда кетидан қувиш оқибатида жуда катта ўрмонлар кесилиб, ўрнига катта-катта завод, фабрика ва комбинатлар қурилмоқда. Устига-устак, атроф-муҳитнинг ифлосланиши натижасида кўплаб нодир ва ноёб ўсимлик турлари қирилиб кетмоқда. БМТ берган расмий маълумотларга Караганда, саноат ривожлана бошлаган даврдан буен 150 турдаги жонивор йўқотилган бўлса, келажакда 250 минг хил ўсимлик тури тамомила йўқ бўлиб кетиш хавфида. Мустақил Ўзбекистонда ҳозирги замон илм-фан ва техникаси ёрдамида ўрмонлардан оқилона фойдаланиш ва уларни қайтадан тиклаш ишлари кенг кўламда олиб бориляпти. Ҳар ҳодца ўрмон массивларини кенгайтириб боришга ва бу борада режали иш тутишга ҳаракат қилинмоқца. Ҳа, бизда табиатнинг куркам туҳфаси бўлган ўсимликлар ардоқланади, бу табиат арзандасини қанчалик эъзозласак ва уни муҳофаза қилсак шунчалик оз. Ўрмон бебаҳо бойлик, саломатликни тикловчи, кишига завқ-шавқ, дилларга ҳузур бағишловчи маскан, кишига неъматларини тортиқ қилувчи манба. Ноёб қурилиш материаллари, миллионлаб тонна қогоз ва ҳоказо.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Ўрмон сув режимини, муҳитни меъёрда ушлаб турувчи омил, тупроқни шамол эрозиясидан асровчи, қурғоқчиликнинг оддини олувчи, атмосфера ҳавосидаги кислород балансини тутиб турувчи манба ҳисобланади. Ўрмон қадим замонлардан бери кишиларни едириб-ичириб, кийинтириб келаётган ҳаёт тимсолидир. Ўрмонларнинг кишиликка ато қилувчи марҳаматини ҳеч қандай нарса билан алмаштириб бўлмайди. Шу туфайли ҳам ўрмон, умуман наботот олами, табиат мўьжизаси, саховати бутун тирик зот учун беқиёс туҳфадир. Ўсимликлар дунёси шундай мўьжиза яратадики, улар фотосинтез ёрдамида ҳаводаги карбонат ангидридни сингдириб олиб, ўрнига ҳаётбахш кислородни ажратади. Аниқ маълумотларга қараганда, оламдаги барча ўсимликлар йилига 180—250 миллиард тонна карбонад ангидридини ўзига сингдириб, 150—200 миллиард тонна кислород ажратади. Шундай экан, ўрмон массивлари камайиб бораверса, ҳавонинг табиий мусаффолигида ва иқлимда ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Афсуски, мана шу куркам табиатнинг ажойиб илтифоти бўлган ўрмонлар жаҳон узра тобора камайиб бормоқда. Р.Ҳаққулова ва П.Баратовнинг терма маълумотларига қараганда, АҚШда сўнгги 300 йил ичида 141 млн. гектар ердаги ўрмонни режасиз кесиш туфайли 114 млн. гектар ер эрозияга учраган, ернинг шираси кетиб, ялангланиб қолган. Шу нарса маълумки, ўрмонларнинг нес-нобуд бўлиши, уларнинг камайиб кетищи янада хавфлироқ оқибатларга олиб келади. Жумладан, бу ҳол тоғ кўчкиларига, сел каби офатларга олиб келади, шунингдек, тоғ қўйнидан оқиб чиқувчи жилға, сой ва дарёлар ҳаракатининг бузилишига, шунингдек, ёмғир, кучли ёғин натижасида содир бўладиган сув тошқинларининг дарахтсиз жойларни тез ювиб кетишига сабаб бўлади. Ҳақиқатан хам дарахтлар кесилиб кетиб, ҳимоясиз қолган жойлар табиат инжиқлари ва таҳдидидан қутула олмайди. Ўсимликларнинг бизга унчалик сезилмайдиган, бироқ жуда фойдали тарафларидан бири шуки, улар она табиатда азот балансини ушлаб туришда асосий воситалардан ҳисобланади. Ўсимлик барглари, шох-шаббалари ерга

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК тушиб, микроорганизмлар ёрдамида чириб, тупроқнинг устки қаватини органик моддалар билан бойитади. Бу чириндилар ўсимликларга органик ўғит сифатида хизмат қилади. Ўсимликлар дунёсининг аксарияти бир қатор биологик фаол моддаларни ҳосил қилади. Бу моддалар сонининг 300 дан ортиқлиги маълум. Мазкур шифобахш моддалар 1 гектар майдондаги кенг баргли ўрмон дарахтларидан 2 килограмм, нинабаргли ўрмонлардан 5 килограмм ажралади. Ўрмонлар атмосфера ҳавосидаги ифлос моддаларни оксидлантиради, уларни зарарсиз ҳолатга келтиради. Ўрмон дарахтлари саноат марказларининг ифлос чиқинди газларини, чанг заррачаларини, шунингдек, углеводородларни ва бошқа зарарли моддаларни ўзига сингдириб олади. Нинабаргли ўрмонларнинг яна бир хосияти шундаки, улар ўзидан фитонцидларни ажратиб чиқаради. Маълумки, фитонцидлар касаллик қўзғатувчи микроорганизмлар кушандаси, ҳавони соғломлаштиришга, мусаффо бўлишига ёрдам беради. Булардан ташқари фитонцидлар нерв тизимига, юракка яхши таъсир кўрсатади, меъда-ичак функциясини яхшилаб унинг перисталь- тикасини (ҳаракатини) кучайтиради. Фитонцидлар қатор касалликларнинг ҳам олдини олади. Терак, олма ва эвкалипт дарахтларидан чикдциган фитонцидлар грипп вирусини, карам, саримсоқ фитонцидлари сил микробларини ўдциради. Ўсимликларнинг шифобахшлиги ҳақида ran борар экан, уларнинг инсон саломатлигини сақлаш ҳамда даволашда тутган ўрни устида тўхтаб ўтмай бўлмайди. Шифобахш ўсимликлар жуда қадимдан ўрганилган. Ҳозир шифобахш ўсимликлар хақидаги фан тез суръатлар билан ривожланяпти. Ҳозирги пайтда илмий тиббиётда қўлланилаётган дори- дармонларнинг қарийб 40%дан зиёдини ўсимлик маҳсулотлари ташкил қилади. Илмий манбаларда келтирилишича табиат неъматларидан тайёрланадиган дори- дармонлар сунъий йўл билан олинадиган препаратларга нисбатан афзаллиги билан ажралиб туради. Ўсимлик маҳсулотларидан таркиб топган дорилар деярли асорат бермайди, яхши шифо бўлади. Шу боисдан хам табиий дори-дармон ҳисобланадиган

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ўсимлик маҳсулотларидан фойдаланиш устида чукур илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқца. Кейинги вақтларда шифобахш ўсимликларнинг серқирра хусусиятлари тўғрисида атрофлича маълумотлар берилмоқца. Мамлакатимизда шифобахш ўсимликлар маҳсулотини етиштириб берадиган махсус хўжаликлар борган сари кўпайиб бормоқца. Афсуски, ҳозир жуда нодир ва ноёб доривор ўсимликлар тобора камайиб кетмоқца, бу кишини ташвишга солмай қўймайди. Шифобахшлиги билан донг таратган дўлана, чаканда, чилонжийда, ёнғоқ, бодом, қорақанд, арча каби дарахтлар, табиий ҳолда ўсадиган зира, анзур пиёзи, шунингдек, лолалар тури камайиб кетиб, ноёб ўсимликларга айланиб қолмоқда. Бунта нима сабаб бўляпти? Ҳозир, бир вақтлар оёқ тегмаган жойлар ўзлаштирилиб, кўплаб маданий ўсимликлар экиляпти, янгидан-янги саноат ва ишлаб чиқариш мажмуалари қуриляпти, шаҳарлар барпо этиляпти, шунингдек, мазкур ўсимликлар неъматларига халқ талаби тобора ортиб боряпти. Буларнинг ҳаммаси юқоридаги ноз-неъматларнинг камайиб кетишига сабаб бўлмоқца. Бундан ташқари, табиий ўсимликларни пала- партиш ишлатиш натижасида ўсимликлар уруғи камайиб кетмоқда. Жумладан, баҳорги гаштакка чиққан табиат шинавандалари кенг далаларда алвон гиламини ёзиб ётган лолаларни қучоқ-қучоқ қилиб териб олиб, нес-нобуд қиладилар. Овқатни хушхўр ва мазали қиладиган шифобахш зира ҳозир жуда антика нарсага айланиб қолди. Чунки табиий зираворлар ҳозир камайиб кетган; зирани вақтида ўриб олиш ўрнига юлиб юлқилаш натижасида у камёб даражага тушиб қолган. Негадир тегишли ташкилотлар табиий зираворларни муҳофаза қилиш йўлида қатъий бир чора кўрмаяптилар. Бу борада ўсимликлар дунёсини муҳофаза қилиш мақсадида халқ орасида тушунтириш ишлари олиб бориш керак. Шунда нохуш ҳоллар юз бермайди. Ота-боболаримиз бир дарахт кессанг, ўрнига иккита ниҳол ўтказ, деганлар. Ана шундай қилганда яшил дўстларимиз сони ортиб боради. Ҳукуматимиз табиатни муҳофаза қилишни, жумладан, ўсимликлар оламига муҳаббат билан қарашни, уни эъзозлашни тарғиб қилади. Бу борада кенг миқёсда амалий тадбирлар амалга оширилмоқда, қатор қарорлар қабул қилиниб,

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК қўриқхоналар ташкил этилмоқда, шунигдек, нодир ҳайвонлар ва бошқа жониворлар, йўқолиб кетиши мумкин бўлган ўсимликлар «Кизил китоб»га киритилди ва улар устидан қатъий назорат ўрнатилмоқда. Кези келганда бир лавҳани келтириб ўтиш мақсадида, шуни айтиб ўтиш керакки, В.В.Петровнинг ҳикоя қилишича, Австралиядаги Перта шаҳри атрофида эвкалиптзор ўрмонлар бор. Бу ўрмонда «кенгуру кафти» деб аталадиган жуда чиройли ўсимлик усади. Бу антиқа гиёҳни ҳеч ким узмайди, чунки уни кимда-ким узса, 200 доллар жарима тўлайди. Мана шундай катьий чора туфайли бу ноёб ўсимлик ҳануз наел қолдириб келмоқца. Барчага маълумки, дарахтлардан қурилиш материали сифатида фойдаланилади. Бироқ айрим жойларда маҳаллий аҳоли ноёб дарахтларни режасиз кесиб, ҳар хил мақсадлар учун, жумладан, қурилишда фойдаланмоқда. Асрий арчазорлар, куркам қарағайларнинг кесилиб кетиши натижасида уларнинг жуда камайиб қолганлиги кишини ташвишлантирмай қўймайди. Шаҳар атрофидаги кичик ўрмон хўжаликлари ривожлантирилса, бу жойларда шифохоналар, дам олиш уйлари, туристик базалар, ёзги ўқувчилар оромгоҳлари қурилса жуда хайрли иш бўлур эди. Шуни қайд қилиб ўтиш керакки, ҳозир бир қатор шаҳарлар атрофида ана шундай сўлим гўшалар халқимиз оромгоҳига айланиб қолган. Бироқ, бундай куркам жойлар яқинида завод, фабрика, уй-жой ишларини тартибга солиш, саноат корхоналари, автопаркларни иложи борича қурмасликка ҳаракат қилиш керак. Ўзбекистонимиз ўз чиройи билан донг чиқарган. Уни хорижий давлатлар ҳам яхши билади. Ўрта Осиёнинг сўлим гўшаларини бир зум кўз олдимизга келтирайлик: нилий суви, мусаффо ҳавоси, куркам ўсимликлар билан машҳур Иссиқкўл, Норин вилоятига туташган Поччаота, Андижон вилоятидан юз чақирим наридаги Арслонобод ёки Жиззах вилоятидаги Бахмал, Наманганнинг Чортоғи, Фарғона водийсининг Шоҳимардони, Самарқанд вилоятидаги Ургут, Омонкўтон, Тошкет вилоятидаги Сижжак каби гўшаларнинг сўлимлигини таъриф этиб поёнига етиш қийин. Бундай жаннати жойлар бизнинг ўлкамизда жуда кўп.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Уларнинг барчаси ҳордиқчиқарса, шифоланса арзигулик маскан бўладиган жойлардир. Ўлкамиздаги оромгоҳжойларнинг ўз оҳанграбоси бор, уларнинг куркам боғу роғлари, мусаффо ҳаволи тоғлари, зилол сойлари, оромбахш чашмалари кишини мафтун этади. Юртимизнинг бундай ажойиб гўшаларида бўлган киши табиатнинг ниҳоятда гўзал ва дилрабо эканлигини англаб олади. Ҳар бир ўлканинг ўзига яраша оромгоҳ жойлари бор. Оламга машҳур Кавказ гўзал масканлар санами, Швецария фусункор тоғлари ва сўлим боғлари билан довруғ қозонган бўлса, ўлкамизнинг ўзига хос табиати, оромижон боғлари, шўх жилғалари кишилари- мизнинг қайноқ тафти билан гўзал. Ҳа, гўзаллик инсон учун яратилган, унинг намоён бўлишида табиат воситачи бўлади. Биз мадҳ этган асрий куркам ўсимликлар, гулчечаклар, тоғлар ҳам, кўзга ҳузур бағишловчи жилғалар, сойлар ҳам табиатимиз марҳаматидир. Шунинг учун табиатни тоза ва мусаффо сақлаш учун курашиш гўзалликни, ҳаётийликни асраб қолиш билан баробардир. Табиат гўзаллигини кашф этувчи омиллардан бири сон-саноқсиз ёввойи ўсимликлардир. Уларнинг нақадар фойдали эканлигини бир мисолда кўрсатишимиз мумкин: ҳар йили ёввойи ўсимликлардан дори-дармон тайёрлаш учун 20 минг тоннага яқин хом ашё олинади. Ўрмонлар ва умуман ўсимликларнинг хосияти устида тўхтар эканмиз, уларнинг тупроқни шамол эрозиясидан сакдаши ҳамда тупроқца намни ушлаб туриши ҳақида айтиб ўтмоқчимиз. Ўрмонлар ўзида жуда катта намни ушлайди, йиғади ва ўз вактида тупроққа бериб туради. Шу туфайли ҳам улуғ рус олими Докучаев чўлларда ўрмонзорларни ўстиришга даъват этган. Россиянинг жуда кўп чўлларида қурғоқчилиқцан ҳимоя қилиш мақсадида ўрмон зоналари ташкил этилган. Ҳозир кўп республикаларда ўрмон хўжалигини ривожлантириш мақсадида вазирликлар ташкил қилинган. Бизнинг республикамизда ҳам ўрмон хўжалиги қўмитаси томонидан тоғларнинг ён бағирларида, тоғларда, чўлларда миллионлаб ниҳоллар ўтказиляпти.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Маълумотларга кўра, Ўзбекистонда ўрмон фонди 4800 минг гектар майдонни ташкил қилади, жумладан, 937,2 минг гектар ер ёппасига ўрмон билан қопланган. Бу бизнинг республикамиз кўламида нисбатан кам, шу туфайли ўрмонзорларни кенгайтириш масаласини кўриб чиқиш лозим. Ўлкамизда ўрмонлар асосан водийларда жойлашган, уларнинг аксариятида тол, терак, акация, заранг, жийда, туронғи, қорақат ва бошқа дарахтлар усади, тоғли районларимиздаги ўрмонларда эса дўлана, бодом, арча, зирк, тоғжумрут, каранги кабилар учрайди. Ҳозирги кунда Ўзбекистон флорасида 3750 га яқин ўсимлик тури бор, уларнинг маълум қисмини дарахт ва буталар ташкил этади. Уларнинг аксарияти саноат хомашёси сифатида ишлатилмоқда ҳамда халқимизга ноз-неъматлар етказиб берищда фойдаланилмокда, шифобахш ўсиликлардан дори-дармон олинмокда. Ана шундай ўрмонларимизни янада кўпайтириб, уларни ажойиб оромгоҳларга айлантирилса, жуда хайрли иш бўлур эди. Сойлар, сув омборлари, каналлар атрофини ўрмонлаштириш ҳар тарафлама маъқул ҳисобланади. Жаҳон амалиётида қурғоқчилик бўладиган чўл зоналарини ўрмонларга айлантириш қатор ижобий натижалар келтирган. Жамоа ҳамда давлат хўжалиги ерларини шамол эрозиясидан ҳимоя қилиш учун ўрмон минтақалари ташкил қилинди. Бундай ўрмон зоналари анчагина ёш бўлишига қарамай сувни тақсимлашда, мўьтадил икдим яратищда, намни ушлаб турищда катта ёрдам беради. Одатда, ўрмонда қоркеч эрийди, нам эса тупроқ юзасида узоқ вақт ушланиб туради. Ўсимлик ўз танаси ва илдизлари билан намни узоқроқ ушлайди, дарахт илдизлари тупроқ тузилмасини яхшилайди, намни кўпроқ шимади. Мазкур ерларда ҳар бир гектар ерга 540 тонна нам заҳираси тўғри келади. Бу эса, ўз навбатида,, қишлоқхўжалик ўсимликларининг яхши ўсишига замин яратади. Ёзнинг иссиқ пайтларида ўсимликлар, айниқса, ўрмонлар атрофидаги ерларни фақат қурғоқчилиқцан сақлаб қолмай, балки қиш ва кўкламда йиққан сувларини ер ости сувлари ва тупроқ орқали ўсимликларга беради.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Яшил массивлар экология нуқтаи назаридан олганда ташқи муҳитни ҳимоя қилувчи омиллардан биридир. Айниқса, тоғли жойларда дарахтларнинг аҳамияти катга. Негаки, улар соясида ўсаётган ўтлар, буталар ер юзасини қоплаб олиб, уларни сел ва эрозиядан сақлайди. Шу туфайли ҳам ўсимлик дунёси ва ташки муҳит объектлари ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши ёмон окибатларга олиб келади. Вақг ўтганидан кейин уларни муросага келтириш амри маҳол бўлади. Масалан, ўсимликлар ёндириб юборилса ернинг нозик, кучсиз юпқа қавати очилиб, уларнинг тагидан яп- яланғоч тошлоқ қаватлар кўриниб қолади. Тошлоқ ер ўсимликларнинг ривожланишига тўсқинлик қилади, тупроқ ҳосил бермайдиган бўлиб қолади. Ўрмонларни тартибсизлик билан кесиш кўнгилсиз окибатларга олиб келади. Агар ўрмонлар техника ёрдамида кесилса, тупроқни ағдар-тўнтар қилиб юборади, эрозия кучаяди. Ўрмонлар, айниқса, ҳимоя мақсадида экиладиган дарахтлар автомагистраларни, темир йўлларни қор ва қум босишдан сақлайди. Бунда икки ёқлама фонда кўрилади: биринчидан, мазкур йўллар ҳар қандай қум ва қор кўчкиларидан сакланди. Иккинчидан атмосфера ҳавоси С0 2 газидан тозаланади, оксиген билан бойитилади. Баъзи ҳолларда маданий дарахтлар билан тупроқ асл ҳолига келтирилади. Масалан, очиқ конлар қазилганида жуда қалин тупроқ қавати (20—70 метр атрофида) олиб ташланиб, кон очилади. Бу тупроқлардан янги тепалик ва баландликлар ҳосил бўлади. Бу тепаликлар тексилангач, унинг устига ҳар хил ўсимликлар, дарахтлар экиш мумкин бўлади. Бу рекультивация деб аталади. Бу борада қуйидаги мисолни қўрсатиш мумкин. Целебникининг Троицк ёнбағридаги 62 гектар ер чиқинди тупроқ, ахлат ташланадиган ботқоқликлардан иборат эди. Ҳозир эса, бу ер бутунлай ўзгариб кетган. Бу ер кўпчилик аҳоли ёрдамида қуритилиб истироҳат боғига айлантирилган. У ерда 20 минг тупдан ортиқ олма кўчати, нок, олча, смородина (қорақат) ва бошка ўсимликлар гуркираб ўсмоқца. Инсон йўқдан бор қилиб, боғу роғлар яратиш орзусида яшайди, баъзилар эса аксинча табиат саҳовати бўлмиш куркам дарахт ва ўсимликларни йўқ қилади,

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК идцизига болта уради. Бу борада табиат ошуфталари бўлмиш Т.Жумабоев ва А.Раҳматуллаевлар афсусланарли бир лавҳани келтирадилар. Нурота тоғларидаги сервиқор, куркам арчалар 600—700 йилда 12—13 метрга усади. Демак, табиатнинг бу куркам дарахти жуда секин ўсар экан. Ачинарли нарса шуки, секин вояга етадиган арчаларни маҳаллий аҳоли, шунингдек, тоғ сайлига чиқувчи «табиатсеварлар» кўплаб нобуд қилмоқдалар. Нурота, Зарафшон, Туркистон ва Ҳисор тоғларида бир вақтлар қалин ўрмон бўлиб ётган сарвбўй арчалар эндилиқда деярли йўқолиш арафасида турипти. Мана шундай кўнгилсиз аҳвол Оқтоғда ҳам кузатиляпти. Шу туфайли ҳам арчаларни сақлаб қолиш учун жиддий тадбирлар кўриш керак. Дарасой ва Такабойсой ҳудудларида ҳозир арча бор, лекин бу жойлардан яйлов сифатида чорва учун фойдаланиляпти. Бу жойларни давлат қўриқхонасига айлантириш, тоғдаги мавжуд арча дарахтларини ҳисобга олиш ва уларни қирқишни бутунлай тақиқлаш, тоғ ёнбағирларига ёш арча ниҳоллари ва бошқа дарахт кўчатлари ўтказиш лозим. Бизнинг ўлкакмизда арчалар жуда ноёб бир дарахт турига айланиб қолмоқда. Келтирилган маълумотларга қараганда, тоғлардаги дарахтларни қирқиб юбориш туфайли республикамизда ўрмонлар нисбатан кам. Масалан, Қирғизистон тоғларидаги ўрмонларнинг умумий майдони шу тоғлар умумий майдонининг 3,4, Тожикистонда 1,8, Ўзбекистонда эса атиги 1,6%ини ташкил килар экан. Ваҳолонки, тоғлардаги ўрмонларнинг 90%и арчазор ҳисобланади. Шундай қилиб, ўсимликлар дунёсининг экологик мувозанатини сақлаб турищца ran кўп. Ўсимликлар дунёсининг биосферанинг бир қисми бўлган атмосферани кислород билан бойитишда ва табиатда кечадиган мураккаб табиий жараёнларни тутиб туришда фойдаси катга. 2. Ўрмонлар ва ўсимликлар сиҳат-саломатлик манбаи Катта-катта шаҳарларнинг пайдо бўлиши, уларда аҳолининг, саноат корхоналарининг, автотранспорт воситаларининг тобора ортиб бориши, ўрмонлар бағрида, даре ва денгиз бўйларида ва тоғ ёнбағирларида жуда кўп туристик базалар, кемпинглар, дам олиш уйлари, оммавий ҳодца режасиз дам олувчилар сонининг кўпайиб бориши табиатнинг нозик томонларига гоҳо салбий таъсир

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК кўрсатмокда. Албатта, бу турмуш маданиятини инобатта олмаган ҳодца содир бўладиган воқеалардир; табиатнинг гўзал жойларида дам олувчи баъзи кишилар дарахтлар танасини ўйиб, исмларини ёзадилар, куркам дарахтларни юладилар, ҳордиқ чиқарган жойларида озиқ-овқат қодциқлари, шишалар, консерва идишларини ташлаб кетадилар. Гоҳо шундай ачинарли ҳоллар бўладики, дарахт шохларини кесиб, гулхан ёқадилар. Ўлкамизда оромгоҳ, сўлим жойлар жуда кўп, бундай жойлар баҳор, ёз ойларида табиат иштиёқмандлари билан тўлиб тошиб кетади. Ана шундай ҳодисаларни Шоҳимардовда, Ургутда, Сўқоқ ва Кумушконда, Сангардакда, Тўпаланг дарёси бўйларида ва яна бир қанча жойларда кўришимиз мумкин. Шуни айтиш керакки, ўт-ўланлар пайҳон бўлган жойларда тупроқоёқ зарбидан шиббаланиб, ер қаттиқ бўлиб қолади, унда ўсаётган нозик ўсимликлар ўлади, ўрнига қатгақ ерга чидамли ўсимликлар ўсиб чиқа бошлайди. Бундай ёввойи ўсимликлардан на инсон, на ҳайвон баҳра олади. Илмий манбаларда келтирилишича, ернинг қаттиқланиши дарахтнинг юза илдизлари функциясини бузади, ер орқали ўсимлик танасига намлик ва озуқа моддалар кам боради, бу эса дарахтларга ёмон таъсир этади. Тупроқтаркиби ўзгариб, микроорганизмларнинг ривожланиши ҳам қийинлашади, булар эса ўсимликларнинг ўсишига зарба бермай қўймайди. Ўрмонга ҳатто битга одам келса ҳам унда сезиларли из қолади. Гулхан ёқилган жойдаги тупроқ 67 йиддан сўнг асл ҳолига келиши мумкин экан. Дарахт танасининг ўйиб ёзилган жойларида зарарли ҳашарот ва микроблар риюжланиб, унинг қуриб қолишига сабаб бўлади. Агар ўсимликлар ошёнида дам олувчилар сони меъёридан ошиб кетса, одамларнинг табиатга етказган «талафот»ини йўқотиб, у жойларни асл ҳолига келтириш учун узоқ вақт талаб қилинади. Шу туфайли ҳам ҳар бир киши она табиатга қатра озор бермаслик учун астойдил ҳаракат қилмоғи ва табиат гўзаллигини асрашга хайрли иш билан қатнашмоғи лозим. 3. Ўсимликлар дунёси ва ўрмонларни асранг

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Инсоният табиатни қанчалик севмасин, уни эъзозламасин, баъзан табиатнинг ўзи ҳам фавқулодца озор чекади. Масалан, ўрмонларга яшин тушиши ёки ниҳоятда қурғоқчилик туфайли ўт тушиб, ёнғин бошланади. Баъзан одамларнинг эҳтиётсизлиги оқибатида мингларча гектар ўрмонлар, ноёб ўсимликлар дунёси ёниб кетади. Д.П.Никитин ва Ю.В.Новиков келтирган маълумотларга Караганда, ҳар йили ўрмонлар ёниши оқибатида 2 млн. тонна органик модда йўқ бўлиб кетади; ўт кетиши ўрмон хўжалигига жуда катта путур етказади. Бунда фақат ўрмоннинг гўзаллигига доғ тушишини эмас, балки бу билан кислороднинг камайиши, тупроқ таркибининг бузилиб кетишини ҳам инобатга олишимиз даркор. Ўрмон таркиби ва ривожланишига кўра бир неча турларга бўлинади. Ҳар бир муайян турдаги дарахтлар саралаб қирқилса, ўрнига ўз вақтида ниҳоллар ўтказиб турилса, ўрмон марҳаматидан узоқ йиллар наф кўриш мумкин бўлади. Ўрмонга ўт тушса ўсимликлар дунёсига катта зарар етади, яъни тупроқ унумдорлигига, сув тартибига, таркибига, органик ва минерал моддаларнинг тўпланишига ёмон таъсир қилади. Илмий манбаларда ёзилишича, ўрмонда намлик мўл бўлганда гумус моддаси кўп тўпланади, тупрокда ишқор камайиб, кислота даражаси ортади. Мабодо ёнғин бўлса, ўрмон кескин ўзгаради. Ўт тушган ўрмонларда ўсимликни қуритадиган замбуруғлар кўпайиб кетади. Жаҳон статистикаси маълумотига кўра, ўрмонларда ёнғин чиқиш ҳодисасида 97% бевосита одамлар айбдор ҳисобланади, фақатгина 3% ҳодисада табиий чақмоқдар туфайли ўт чиқади. Ўрмонларга ўт кетиши ўсимликлардан ташқари ўша ердаги қуш ва ҳайвонларни ҳам ҳалокатга олиб келади, Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ўрмонларни ва ўсимликлар дунёсини ёнғиндан сақлаш, уни турли ифлосликлардан муҳофаза қилиш катта аҳамиятга эга. Кейинги вақтларда ўрмонларда ўт кетишининг олдини олиш, мабодо ёнғин чиқса, уни зудлик билан ўчириш йўллари ва чора- тадбирлари изчиллик билан амалга оширилмокда. Шу мақсадда махсус ўт ўчиришда лозим бўладиган замонавий техника билан қуролланган воситалар бор.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Ўт ўчиришнинг махсус бўлинмалари фақат ёнғинни ўчириш билан банд бўлмай, балки унинг олдини олиш, ёнғин бўлаётган жойни вақгида қидириб топиш ва уни тезда бартараф этиш чораларини қўради. Ҳозир мана шундай тадбирлар натижасида ёнғин ҳодисалари бир мунча камайиб қолган. Ўрмон хўжалиги тобора ривожланяпти. Ўрмон дарахтларини ўстириш ва қайта тиклаш, улар ҳисобини олиб бориш, ўрмонни ёнғиндан, зараркунанда ва касалликлардан муҳофаза қилишга катта эътибор берилмокда. Шунингдек, халқхўжалигининг ёгоч ва бошқа ўрмон маҳсулотларига бўлган талабини қондириш йўлга қўйилмоқца. Ҳозир, жумҳуриятимизда Ўрта Осиё ўрмон хўжалиги илмий тадқиқот институти илмий ходимлари қатор хайрли ишларга қўл урганлар. Мазкур институт ишлаб чиққан тавсияларга кўра, ўрмон мелиоратив тадбирлари экин майдонларини ноқулай метереологик ҳодисалардан сақлашда фойдаланиш имконини беради. Қишлоқ хўжалигида фойдаланилаёттан ерларни ўрмон мелиоратив жиҳатдан районлаштириш принциплари белгиланди, уларнинг параметрлари ишлаб чиқилди. Ўрмон минтақаларининг агрометеорологик ва иқтисодий самарадорлиги аниқланди, шунингдек, қучли шамоллар бўладиган районларда ўрмонларнинг эрозияга қарши роли ўрганилди. Маълумотларга қарагавда, ҳозир ўлкамизнинг ширкат ва фермер хўжаликларида 3 минг гектарга яқин иҳота дарахтзорлари бор. Ўрмон хўжалиги институти маълумотларига қўра, ўрмон минтақалари тўғри жойлаштирилган ва оптимал параметрлари тўғри белгиланган жойларда тупроқнинг бузилиши, бир қатор техник экинлар, жумладан, ғўза ниҳолларининг зарарланиши қайд қилинмаяпти. Бу жойларда миқроиқлим шароитлари яхшиланаётганлиги кўрсатиб ўтилмоқца. Мана шундай амалий ишлар пахтадан мўл ҳосил етиштиришга имкон бермоқца. Кўриниб турибдики, инсон қудрати ва шижоати гўзал табиатимизни янада куркам қилади. Ўрмончилик борасида кенг кўламда тадқиқот ишлари олиб борилиши туфайли ўсимликларнинг янгидан-янги тилсимлари ечиляпти, уларнинг фойдали томонлари янада намоён бўлаяпти. Экин майдонларида ўрмон минтақалари

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК барпо қилиш пахта ва дондан мўл ҳосил етиштириш гарови, қушлар ва фойдали ҳашаротлар яшаши учун қўшимча манба, зараркунандаларга қарши биологик қураш олиб боришда муҳим омил ҳамдир. Шуни айтиш керакки, пахта майдонлари чеккасидаги дарахтларда фойдали ҳашаротлар дарахтлардан узоқ ерларга нисбатан икки баробар кўпдир. Олимлар ўлкамизга мансуб бўлган хосиятли ўсимликларнинг қайси турини қаерларда экиш мумкинлиги тўғрисида ҳам амалий тавсиялар бермоқцалар. Баҳорда экиладиган кўчатларнинг яхши тутиб кетиши тупроқнинг сифатли тайёрланганига, агротехника тадбирларининг қандай амалга оширилганига боғлиқдир. Айни пайтда навли қўчатлар танлашга ҳам катта эътибор бериш лозим. Тез ўсадиган ва бақувват қўчатлар экиш зарур. Лалмикор ерларда ихота дарахтзорлари барпо этишда қурғоқчиликка чидамли кўчатлардан фойдаланиш керак. Бунинг учун олимларимиз оқ акация, шумтол, жайдари нок, сиварс олмаси, дўлана, бодом дарахтлари ўтказишни лозим кўришади. Суғориладиган ерларда дарахт навларини тупроқни ва ўша ерни суғориш шароитларини ҳисобга олган ҳолда танлаш лозим. Шўрхок бўлмаган ерларда эман, чинор, шумтол, қрим қарағайи, ўрик, нок, бодом, хурмо, оқгут, япон беҳиси каби дарахтларни ўстириш тавсия қилинади. Шўрхок ерларда эса тузга чидамли болле тераги, оқ акация, тут, япон беҳиси каби дарахтлар ўтказган маъқул. Мутахассисларимиз ўрмон минтақаларининг охирга қаторларида шохлаб кетадиган буталар ёки ёғоч берадиган дарахтлар, шамол эсадиган томонга эса тут дарахти экишни тавсия этадилар. Аниқ маълумотларга Караганда, Ўзбекистонда 60 га яқин ўрмон хўжалиги бор. Мазкур хўжаликлар пахтазорлар атрофида ихота урмонлари ташкил қилиш, урмонларни қайта тиклаш, халқ хўжалиги учун ўрмон маҳсулотларини етиштириш, доривор ўсимликларни ўстириш ва улардан маҳсулотлар тайёрлаш, шунингдек, лалмикор ерларда сунъий ўрмон яратиш, сугориладиган ерларда ихота урмонлари барпо этиш, тоғлардаги табиий арча, хандон писта, бодом, зирк ва ёнғоқларни қайта тиклаш, улар ҳосилдорлигини ошириш билан шуғулланади.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Ҳозир ўрмончилик фани ҳам мавжуддир. Бу фан ўрмон табиатини, дарахт ўстириш усулларини ва уларнинг ҳосилдорлигини ўрганади. Ундан ташқари, ёғоч ва ўрмон маҳсулотлари олиш, шунингдек, даволаш, соғломлаштириш ва эстетик мақсадларда иш олиб бориш билан шуғулланади. Ўрмон фақат хомашё ресурси бўлиб қолмай, балки биосферанинг муҳим таркибий қисмидир. Ўрмон маҳсулдорлигини ошириш масалаларини ҳал этиш катта аҳамиятга эга. Ўрмон манбаларидаги нобудгарчиликка йўл қўймай тўғри фойдаланиш, тез ўсадиган ва сермаҳсул дарахт навларини экиш, уларнинг таркибини яхшилаш масалаларини ечиш талаб этилади. Ўзбекистон Фанлар академиясига қарашли ўсимлик моддалари кимё институтида Ўзбекистонда ўсадиган ўсимликлардан жуда кўп шифобахш ўсимлик намуналари ўрганилди. Ҳозиргача 1398 кимёвий бирикма ажратиб олинган бўлиб, улардан 550 тасинингтузилиши, 60 дан ортиғининг эса даволаш хусусиятга эга эканлиги аниқланди. Улардан ташқари, мой олиниши мумкин бўлган ўсимликлар танлаб олинди. Жумладан, триглицеридлар, мураккаб эфирлардан иборат органик бирикмалар ажратилади. Ўсимлик мойлари таркибида триглицеридлар, мум, фосфатлар, эркин ёғ кислоталари, липохромлар, витаминлар ва организм учун зарур бўлган бошқа омиллар мавжуддир (глюкоза, сахароза, микроэлементлар). Киши организми эҳтиёжини қондирадиган ёғлар, ўрик, ёнғоқ, тарвуз, узум, олча, қовун, кунжут, ерёнғоқ, бодом, пахта каби ўсимликлар уруғидан олинади. Хўжаликнинг бошқа тармоқларида ишлатиладиган ёғлар эса бутгуллилар оиласига мансуб мой берувчи ўсимлик мағизларидан тайёрланади. Усимликнинг мойларидан совун, алиф, глицерин, ёғ кислоталари ва бошқа маҳсулотлар тайёрланади. 4. Ўрмон ресурсларидан оқилона фойдаланиш Ўрмон табиатнинг узоқ яшайдиган куркам мўьжизаси, бироқ унинг тикланиши жуда қийин. «Ўрмонни кесиш учун 5 минут кетади, уни ўстириш учун эса 100 йил керак бўлади», деган нақл бор. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда ўрмонларни ва ўсимлик дунёсини асраш, улардан тўғри фойдаланиш учун давлат томонидан катга имкониятлар яратилди. Ўрмончилик ииш

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК умумхалқ ИШИ бўлиб қолди, барча ўрмонлар хусусий мулкчиликдан умумхалқ мулкига айлантирилди. Ҳозир ўрмон дарахтлари уруғини кўпайтириш ишига катта аҳамият бериляпти. Ўрмон маликаси бўлмиш қарағай, арча, эман, писта ва бошқа дарахт уруғларини кўпайтириш ва экиш кейинги йилларга ҳам режалаб қўйилган. Ўрмонларни қайта тиклаш, уларни муҳофаза қилиш ва ўрмончиликка алоқадор бошқа тадбирларнинг қишлоқ халқ ноиблари ва уларнинг ижро этувчи ташкилотлари назоратида бўлиши катта аҳамиятта эгадир. Ўрмон дарахтларини зараркунанда ҳашаротлардан сақлаш, муҳофаза қилиш ва уларни касалликлардан асраш билан ўсимликларни химоя қиладиган махсус ташкилотлар шуғулланади. Ҳашаротлар ва зараркунандалар турли усуллар билан йўқотилади. Шу мақсадда зараркунанда ҳашаротлар, ўсимлик касалликлари атрофлича ўрганилади. Бундай хайрли ишда энтомологлар жуда катта ёрдам берадилар. Мазкур мутахассислар касаллик ёки зарарли ҳашаротларнинг қаерда кўпаяётганини, урмоннинг қайси жойида касаллик бошланаётганини аникдаб берадилар. Олинган далилларга асосан, тегишли тадбир ва чоралар ишлаб чиқилади. Ўрмон ўсимликларини касаллик ва зараркунанда ҳашаротлардан асрашга дойр тадбирлар кўзда тутилади, яъни бунда биологик, кимёвий воситаларда фойдаланилади, шунингдек, ўрмон хўжалиги ишлари ҳамда карантин бирга олиб борилади. Ўрмон хўжалик ишлари нималардан иборат? Бунда ўсимликларни касалликлардан саклаш чоралари курилади, жумладан, усимликнинг инфекция ва зараркунанда ҳашаротларга қарши чидамлилиги оширилади. Дарахт кўчатлари тайёрланаётганда сифатига қараб ажратилади, экиш вактида ўсимлик ниҳоллари ва уруғларининг соғломлигига эътибор берилади, чунки зарарланган ниҳоллардаги микроорганизмлар ва ҳашаротлар ўрмонга ўтиб кетиши мумкин. Кўчат уруғларини экишда ва кўчат ўтказишда агротехника қоидаларига катта аҳамият берилади. Булардан ташқари, ўсимликларни вақтида буталаб туриш, буталанган жойларни дезинфекция қилиш яхши натижа беради.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Ўрмонларни биологик усуллар билан ҳам муҳофаза қилиш мумкин. Зарарли ҳашаротларга қарши энтомофаг деб аталадиган воситадан, шунингдек, фойдали ҳайвонлар ва қушлардан ҳам фойдаланилади. Улардан ташқари ўрмон чумолилари ҳар бир зараркунанда ҳашаротларни қириши мумкин. Чумолилар органик моддаларни тупроқ мағзига олиб киради, тупроққа чумоли инлари орқали ҳаво киради, шу туфайли тупроқдаги реакция ҳам аста- секин ўзгариб боради. Натижада чумоли ини яқинида ўсадиган дарахтлар озуқа моддалар билан яхшироқ таъминланиб тез ўса бошлайди. Юқоридагилардан ташқари, ўсимлик касалликларига ва ҳашаротларга қарши курашда биопрепаратлардан хам фойдаланилади. Қуйидаги биопрепаратлар: дендробациллин, инсектин, триходермин, битокенбациллин, гемолин ва бошқалар зарарли ҳашаротларга қарши ишлатилади. Бироқ зараркунанда ҳашаротларга қарши қайси усул билан курашилмасин, инсон соғлигига улар зарар қилмаслиги керак. Кимёвий усул билан ўсимликзараркунандаларини қириш усули яхши самара беради. Кимёвий усул билан ҳар қандай зараркунанда ҳашаротларнинг касаллик қўзғайдиган микроорганизмларини йўқотиш мумкин. Зараркунанда ҳашаротларга қарши ишлатиладиган кимёвий моддалар инсектицидлар, замбуруғли касалликларга қарши қўлланиладиган моддалар фунгицидлар деб аталади. Ҳозир киме саноати жуда кўп кимёвий модда ишлаб чиқаряпти. Давлат комиссияси томонидан ўрмон хўжалигида ишлатилиши мумкин бўлган заҳарли кимёвий моддалар рўйхати тайёрланди. Заҳарли препаратлар ўрмон хўжалигида рухсат этилган рўйхат бўйича ишлатилади. Кимёвий моддалар вертолётлар, самолётлар ва бошқа механизмлар ёрдамида сепилади. Катта зарар келтирувчи ҳашаротлар бошқа мамлакатлардан келиб қолмаслиги, шунингдек, бир вилоятдан иккинчи вилоят майдонларига касаллик тарқалмаслиги учун Давлат карантин ташкилоти тузилган ва бунга оид қонун ва қоидалар ишлаб чиқилган. Карантин ташкилотлари ўсимлик маҳсулотларини

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК бир жойдан иккинчи жойга олиб бораётганда назорат қилади. Шунингдек, касаллик тарқалишига йўл қуймаслик тадбирлари ишлаб чиқилади. Ўрмон ўсимликларини сақлаш ва уни қайта тиклашда жамоатчиликнинг роли ҳам катта. Маълумки, ҳар йили янги йил арафасида жуда кўп арча кесилади, натижада ўрмон хўжалигига маълум даражада зарар етказилади. Шунинг учун тегишли ташкилотлар ўрмонларга унча зарар етказмай, аҳолини янги йил арафасида арчага бўлган эҳтиёжини қондиришга ҳаракат қилмоқда. 5. Ўсимлик дунёси, ўрмонлар ва атмосфера ҳавоси Инсон бир минутда 16—18, тезроқ ҳаракат қилса 50—60 ва ундан кўпроқ марта нафас олиш мумкин. Инсонни атмосфера ҳавосини олиши ҳар сафар 400— 450—500 мл.ни ташкил қилади. Агар атмосфера ҳавосининг 20%и оксигендан иборат бўлса, инсон ҳар нафас олганда тахминан 80—100 мл, тез ҳаракат қилса, ундан кўпроқ оксигенни ўзининг эҳтиёжи учун олади. «Оксиген» ишлаб чиқарадиган фабрика — бу дарахтзорлардир деса ҳам бўлади. Ўрмонлар биосферанинг асосий таркибий қисми, улар даре сувларини бошқариб туради, ердаги намликни сақлаб боради, тоғлардаги тош ва ер кўчишининг олдини олади, қушлар ва баъзи бир жониворлар учун яшаш макони. Ўрмон ва дарахтлар жуда кўп табиий маҳсулотларни инсон учун озуқа сифатида инъом қилади, у инсон учун хизмат қилади. Ўрмон энг қимматбаҳо моддий ресурслар манбаи. Бу уйдаги гугурт, дафтар, қоғоз, чолғу асбобларк, катта кимёвий моддалар манбаи. Айниқса, экологик ноқулай шароитда ўрмонларнингроли жуда катта. Ўрмон 20000 хил кимёвий моддаларни беради. Ўрмон хом ашё манбаи бўлибгина қолмай, балки экологик ҳолатларни тузатишга ёрдам берувчи омил сифатида кўрилади. Ҳар гектар қарағайзор 50 ёшга тўлганда йилига 5,5 тонна 0 2 (оксиген) беради. Оксигеннинг енгил ионлари чарчоқни қолдиради, уларнинг барглари орқали ҳавога чиқадиган фитонцидлари касал чақирувчи микробларни ўддиради. Карағайнинг хвои игна барглари 8 йилгача яшайди. Ўрмон ва дарахтзорлар табиатдаги С0 2 билан 0 2 балансини сақлаб туради. Ҳаводаги С0 2 моддаси қуёшнинг ультрабинафша нури ёрдамида ўсимликлар

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК томонидан шимилиб фотосинтез жараёни оқибатида унинг ўрнига ўзидан оксиген газини ишлаб чиқаради. Ўрмонлар қанчалик яхши ривожланса , ҳаводаги С 0 2 ни шунча кўп шимади ва шунча кўп оксигенни ҳавога чиқаради . Агар бир гектар арчали дарахтларни С0 2 моддасини шимишини 100% десак, баргли ўрмонлар 450%, жука дарахтли ўрмонлар 250%, теракли дарахтзорлар 750% С0 2 ни шимади. Бир гектар ўрмон бир соатда 8 литр С0 2 ни шимади, яъни 200 киши нафасидан ажралаётган С0 2 шимилади. Ҳозирги замон техносфераси оксигенни 15 баробар кўпроқ шимади, яъни ер шаридаги ҳамма жониворлардан кўпроқ сарфлайди. Ўрмон, ҳаво бассейнини ифлосликдан тозалайди, чангларни, заҳарли газларни ўзига тортади, тутунни, қоракуяларни ҳам шимади, шундай қилиб ҳавони тозалайди. Бир гектардаги арча дарахтининг шох-шаббалари 32 т, сосна ўрмонлари эса 35 тонна, дуб 54 тонна, қайрағоч 43 т., қора қайин 68 тонна чангларни бир йил давомида ушлаб қолади. Дарахтлар экилган кўчаларнинг 1 литр ҳавосидаги чанг уч баробар кам, дарахтлари йўқ кўчаларда аксинча 3 баробар кўп. Кўп дарахтларнинг барглари сульфат ангидридини, азот оксидини, ис газини, фтор, хлор, қўрғошин ва бошқаларни шимади. Ўрмонлар шамол тезлигини 40% камайтиради. Хуллас ўрмонлар инсониятнинг катта бойлиги. Ўрмонлари кўп мамлакатлар бу Бразилия, Россия, Ҳиндистон, Колумбия, Канада, ва Индонезия ҳисобланади. Аммо инсоннинг антропоген фаолияти натижасида фақат инсонлар ва ҳайвонлар қийналиб қолмай, ҳатто дарахтзорлар ҳам зарар кўрмоқца. Оқибатда дарахтларнинг қуриб қолиши, баргларининг рангини ўзгариши, касалликка учраши кузатилмоқда. Айниқса, инсонларнинг эҳтиёжини қондириш мақсадида, экваторда жойлашган мамлакатларнинг ўрмонлари кесилиб ташланаётгани жуда ачинарли ҳол. Кейинги 25 йил давомида уларнинг майдони 50% қисқарди, ҳар йилги ўрмонларнинг йўқолиши 27 млн. гектарни ташкил қилади.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Баъзи бир мамлакатлар ҳатто ўрмонларини йўқотиб ўрмонсиз қолмоқцалар. Асримизнинг бошларида Эфиопия давлатининг 40% майдони ўрмонлар билан қопланган эди, ҳозирда ҳаммаси бўлиб 3,5% майдонда ўрмон қолган. Намли тропик ўрмонлари шунчалик кўп майдонни эгаллаб, улуғвор кўк лента бўлиб она заминда ястаниб ётарди, хаёлдан, бу улуғ ўрмонларни ҳеч йўқ қилиб бўлмайди деган туйғулар ўтар эди. 1671 йиллардан бошлаб Кариб денгизидаги оролларда, тропик ўрмонлар бирин-кетин йўқола борди. Барбадосдаги ўрмонларни шакар қамиши майдонлари эгаллади. Бугунги кунда намли тропик ўрмонлар ҳаммаси бўлиб ер куррасининг 5% майдонини эгаллайди, 100 йил илгари 12% эди. Ҳозирда ҳар йили Англия давлатининг майдонига тенг келадиган ўрмон майдонлари кесилмоқца ёки ёкилмоқца. Ер йўлдоши аппаратлари ёрдамида олинган далиллар бўйича Амазон дарёлари соҳилларида 28% ўрмон ёндирилган, ҳозирда 1991 йилга қараганда ўрмонлар 34% ортиқ кесилмоқда. Бу ўрмонларни йўқ қилаётганлар фермерлардир. Улар оч қолмаслик ва ўлиб кетмаслик учун ўрмонларни очиб қишлоқ хўжалик экинлари ва ҳайвонларни кўпайтиришга хуруж қилмоқцалар. У ерларда ишлаб чиқилган мол гўштининг эгаси шимолий Америка капиталистларидир. Унинг усгига ўрмон дарахтларини кесиб саноатда ишлатиш энг юқори даражага кўтарилмоқца. Ҳозирда 45 минг км 2 майдонда ёғоч тайёрланяпти. Ботаник Мануэл Фиделго, бундай ҳолатларни кўриб юрак қонга тўлиб кетади, кўзга ёш келади деб нолийди. Ёғоч тайёрлов компаниялари ўрмонларни тезда йўқотишга катта ёрдам бермоқдалар. Йўқолган ўрмонлар ўрнини фермерлар эгалламоқда. Хўш, бундай аҳволда иқлим қайси томонга қараб ўзгаради, инсонлар учун нима олиб келади? Экологик ноқулайликлар сабабчиси жаноби инсон ва ҳаммасининг заминида нафс ётади. Нафс балоси инсонларни иймонсизликка олиб боради, иймони йўқ кишилардан яхшилик кутиш бемаънилик. Шунинг учун ҳам, ўрмонлар йўқ бўляпти, улар ўрнига қумликлар, дашт- биёбонлар пайдо бўлмоқца, шўрхок ерларда ёввойи ўт-ўланлар> ўсмоқца, сув омборлари тагида яйловлар, ўтлоқлар йўқ бўляпти, тобора тоғларнинг ёнбағирларида ернинг сурилиши, тошларнинг сурилиши рўй бермоқда. Ўрмонлар

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК билан бирга у ерда яшаётган ҳайвонот турлари ҳам йўқ бўлиб кетмоқда. Мисол, кейинги 40 йиллар давомида Непал давлатининг Ҳималай тоғларида 50% ўрмонлар кесилиб ўтин сифатида ёки турли хўжалик ишларида фойдаланилди. Оқибатда тоғ бағридаги қияликларда ер сурилиши пайдо бўлмоқца, кесилган дарахтларни илдизлари ер сурилишини тўхтатиб қолар эди. Энди эса улар йўқ. Непалда ҳар йилги ўрмонларнинг кесилиши оқибатида ернинг, тупроқнинг 50 млн. тоннасини селлар ювиб кетмоқца. Демак, ҳар бир жараён меъёрли бўлишини тақозо қилади. АҚШ Миллий академияси далилларига қараганда 10 км намли тропик ўрмонларда 125 ҳайвон, 400 тур қушлар, 150 тур капалаклар яшайди, агар Шимолий Америка минтақасига солиштирилса, ҳамма қушлар тури 1000 хилга етар етмас. Ваҳолонки, бошланғич ҳайвонлар биринчи бўлиб тропик ўрмонларда пайдо бўлган. Жумладан, маккажўхори, кофенинг макони Жанубий Америка, уй товукларини биринчи макони Жанубий Шарқий Осиё ва ҳоказо. Инсониятни бирламчи озиқ-овқат берувчи ўсимликларнинг 80% тропик ўрмонлардан келтирилиб янги иқлим шароитга мослаштирилган. Намли тропик ўрмонлар фақатгина озиқ-овқат макони бўлмасдан, балки ҳавони тозаловчи, ҳавога оксиген берувчи макон ҳам, унинг устига энг доривор моддалар ўша ўрмондаги ўсимликлардан олинади. Тропик ўрмонлари ёғингарчиликларни, ҳавонинг ҳароратини ҳам бошқариб туради. Ўсимлик дунёсиниНг инсоният саломатлигини саклашдаги роли, атмосфера ҳавосини тозалашдаги, микроиклимни таъминлашдага роллари беқиёсдир. Шунинг учун ҳам аҳоли турар жойларининг қурилиши, режалаштирилиши бошланиши билан бирга дарахтзорларни ташкил қилиш масаласини ҳам ҳал қилиниши параллел кетиши керак. Чунки, шаҳарнинг ландшафти, микроиқлими одамларга кайфият бағишловчи омил сифатида қаралиши шарт. Экологик нуқгаи назардан, ўсимлик дунёси бошқа жониворларни ўзига жалб қилади, одамларда қандайдир, ички ажойиб туйғуларни, яшашга

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК интилишни, ҳиссий хурсандчилик реакциялари ўз-ўзидан келиб чиқишини таъминлайди. Инсонлар қанча табиатга яқинлашса, уларда шунчалик дам олиш, асабни чарчоғини қондиришдек ижобий ҳиссиётлар туғилади. Шаҳар шароитида катта майдонларда ўсимлик массивларини, паркларни, дарахтзорларни барпо қилиш имконияти чегараланган. Шунинг учун шаҳар одди дам олиш яшил зоналарини барпо қилиш ҳамма мамлакатларда амалга оширилмоқца. Инсонни табиатдан ажратиб қўйиш мумкин эмас. Шаҳар олди парк минтакаларини барпо этиш шаҳар ҳавосини оксиген билан таъминлаб туради. Ўртача бир туп дарахт 25 соат ичида 3 киши учун керак бўлган оксиген билан таъминлайди. Бир гектар майдонга эта бўлган дарахтзор ўрмон, бир қуёшли кунда 220 —280 кг С0 2 карбонад ангидридини шимиб, 180—200 кг ҳаво оксигенини беради. 1 м 2 йўлка йўллар атрофида экилган майсазорлар бир соатда 200 гр сувни буғлатиб ҳаво намлигини бирмунча кўтаради. Иссиқ кунларда ҳаво ҳароратини 2,5°С пасайтиради, майсазор шамол кўтарган чангларни тўсади, ушлаб қолади. Ҳозирги курилаётган турар жойларни кварталларида пиёда йўллар 60%ни ташкил қилади. Автомобил транспорти дудбуронларидан ҳавога ташланадиган заҳарли моддаларни 7 дан 35% гача ўсимлик дунёси шимиб олади. Шаҳар ичига жойлашган дам олиш яшил минтақаларида ҳаводаги осиғлик моддаларни 10—40% миқцори камаяди, шунинг натижасида ультрабинафша нурларини тушиши 15—25% ортади. Шаҳарлар ичидаги, кичик бўлсада, барпо қилинадиган ўрмон парк минтақалари шаҳарнинг микроикдимини, оксиген режимини, ҳаво ҳарорати ва намлигини мўьтадил ушлаб туришга ёрдам қилади. Тошкент шаҳридаги «Кўнгил очиш боғи», Навоий парки, Улуғбек номидаги дам олиш, Амир Темур майдони, Боғи Эрам парки ва бошқалар шаҳар ландшафтини яхшилаш, ҳавода чанг ва бошқа ғуборларни ушлаб қолишга яратилган. Хуллас, шаҳар аҳолисининг жон бошига тўғри келадиган дарахтзорларни м 2 қанча кўп бўлса, аҳолининг соғлигига шунча яхши бўлади.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Аммо ҳозирда инсоннинг айби билан бутун дунёда жуғрофий ўртача кенгликдаги ўрмонларнинг, тропик ўрмонларининг 50% йўқ бўлиб кетиши ва баъзи бир ўрмон массивларининг мутлақо йўқ бўлиб кетиши хавфли даражадаги масштабни эгалламоқца. Охирги далиллар шуни кўрсатмоқдаки, ҳозирда ҳар ййли 150000 гектардан 200000 км 2 гача майдондаги тропик ўрмонлар йўқотилмоқца. Бу майдон Уругвай давлати майдонига тўғри келади. Ўрмонларни бу даражада йўқолиши ерларни эрозияга айлантириб, дашту биёбонларнинг кўпайишига олиб бормокда. Ерлар деградацияга учрамоқца. Демак, она табиатга бошқача кўз билан қараш вақги келмадимикин? 6. Жаннатмакон боғу роғларни барпо қилайлик Боғу роғлар сиҳат-саломатликни таъминловчи асосий маскан. Кимки имконияти бўла туриб боғ яратмапти, демак савобли ишдан қайтибди. Тарихдан аллақачонлар маълумки, табиатга, унинг гўзаллигига ташналик билан қараш, тикилиб туриш инсонга, унинг саломатлигига энг яхши таъсир кўрсатувчи омиллардан биридир. Ўсимлик дунёси, гуллар, ҳид берувчи ўтлар, тоғларнинг, қирларни ёнбағридаги кўкаламзорлар, лолазорлар, баҳорда гуллаётган олмазорлар, шафтоли ва бодомзорлар ва бошқалар асабга, организмнинг ҳиссиётига, умумий ҳолатига шодлик, қувонч бағишлайдиган омиллардир. Оллоҳяратган мўъжизаларни кўриш, қувониш унга муҳаббат кўзи билан қараш инсоннинг Оллоҳга яқинлигидан дарак беради. Томас Джефферсон архитектор, олим, юрист, яратувчи ва АҚШ давлатининг собиқ президента ўзининг мемуарларида шундай дейди: «Мен боғбонман, ерни, боғ яратишни севаман, ерда ишлаш менга шунчалар мароқ берадики, уни тасаввур қилиш қийин, мен ерга доимо содиқ қоламан. Ёшим анчага боргани билан мен ёш боғбонман». Унинг олийжаноб бундай фикрини кўпчилик қўллаб- қувватлайди. Шунинг учундирки, қўли гул одамлар дунёга машҳур боғларни яратдилар. Жумладан, Англиядаги қиролича ботаника боғи, Япониядаги Киота боғи, Франциядаги Версал боғи, АҚШдаги Лонгвуд боғи, Москвадаги Ботаника, Тошкентдаги Ботаника боғи бунга мисолдир. Яратилган боғларни ёшу кари ҳамма яхши қўради, ардоклайди, чунки боғлар бу жаннат боғлари, ҳамма-ҳамма унга

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК интилади, чунки у ором беради, чарчаган асабларга дам беради, ҳиссиётларни яхшилайди, юрак-юрақдан хурсандлик аломатлари ўз-ўзидан пайдо бўлади. Тарихан, инсоният жаннатмакон боғларни яратишга уриниб келган ва яратган, чунки боғ яратиш инсоннинг шунга нисбатан эҳгиёжидан келиб чиқади. Жумладан, Вавилондаги осма боғ оламдаги етти мўъжизанинг бири эди. Бу боғ 2500 йил бурун Новуходоносор исмли шоҳ томонидан маликанинг илтимосига кўра барпо этилган эди. Бу боғ, унинг хотинининг боғу роғларни кўришни истаб ҳамда ўзининг яшаган юртидаги тоғ бағриларини, қирларни эслатадиган боғ яратишни шоҳдан илтимос қилиб, яратилган эди. Бу боғ барпо этилгач, шоҳнинг хотини учун анчагина енгиллик туйғуси пайдо бўла бошлади. Манзарали боғлар Миср давлатининг Нил дарёси бўйларида яратилган эди, Миср боғлари сингари форс боғлари ҳам жуда чиройли, ажойиб бўлган, улар жаннатга ўхшар эди. Биринчи бўлиб Александр Македонский ва унинг шогирди Теофраст ботаника боғини Грецияда яратадилар, бу боғ ўсимликларни ўрганиш маскани ҳам бўлиб қолган. XVII асрда Ҳиндистоннинг шимолий ҳудудларида Кашмир водийсида 700 та жаннатмакон боғлар яратилган, юзлаб фавворалар, гулзорлар, Дажла кўлини қирғоқларида Шоҳжаҳон жаннат боғларини яратди. Шоҳжаҳондан қолган боғларнинг қора мраморига шундай сўзлар ёзилган экан. «Агар ҳақиқатда жаннат бўлса бу шу ерда, бу шу ерда, бу шу ерда». Демак, бу жаннатмакон боғ худди жаннатни эслатар экан. Бизнинг мамлакатимизнинг ўзи жаннатмакондир, унинг унумли узумзорлари, олмазору ўрикзорлари, бодомзору шафтолизорлари, неча юз хил атир гуллари, қишин ёзин гулчиларимиз ишлаб чиқаётган ранг-баранг гуллари инсон психологиясини, ички ҳиссиёт ва туйғуларини севинчга тўлдиради. Ҳар бир вилоятдаги дам олиш боғлари, хиёбонлари кўнгил очар боғларининг ўзига яраша гашти бор.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Наманган, Фарғона, Самарқанд, Гулистон, Жиззах шаҳарларидаги боғлар, ҳордиқ чиқарадиган, одам ором берадиган боғлардир. Кейинги йиллари терак экишни жуда ривожлантириб юбордилар. Ҳар йили, млн.лаб туп дарахтлар ўтказилмоқда. Каналларнинг, ариқ ва жилғалар, йўлларнинг бўйларини, сув омборларининг кирғоқдарини турли декоратив дарахтлари, чинор, арча ва шунга ўхшаш дарахтлар бежаб турибди. Шаҳар ва ишчи посёлкаларининг табиий ҳолати, унинг кўркамлиги, оромбахшлиги фақат инсонларнинг ўзига боғлиқ. Уларнинг қўли билан истироҳат боғлари, хиёбонлари, кичик ўрмон дарахтзорлари яратилмоқца. Булар, аҳолининг дам олиш масканига айланмоқца. Дарахтзорлар экологию ҳолатни, манзараларни, ландшафтларни тез яхши томонга ўзгартирувчи омиллардир, улар ҳавони тозаловчи, оксиген билан бойитувчи ажойиб табиат инъомидир. Сувларниш кирғокларига экилган маданий дарахтлар шаҳар ҳуснини, чиройини очади, инсоннинг дилини хурсанд қилади. Катта шаҳарларда умумий истироҳат боғларидан ташкари болалар учун махсус кўкаламзор майдонлар, ҳайвонот боғларини ташкил қилиш ёш авлодни табиат қуйнига яқинлаштиришга имкон беради. Истироҳат боғлари шаҳарларни марказларига жойлаштирилиб, 3— 5—10—15 гектар атрофида, баъзи бирлари 25—30 гектар катталигида яратилади. Одатда, шаҳар ва ишчи посёлкалари барпо қилинаётганда режаларда кўрсатилганидек, 65—70% майдон яшил минтақаларга, яъни хиёбонларга, боғларга, истироҳат боғлари ва бошқаларга ажратилади. Режалардаги мўлжалланган боғ-роғлар барпо қилинса, ҳаво намуналаридаги таҳлиллар шуни кўрсатдики, уларнинг тепасидаги ҳавода енгил ионлар, 1 м 3 ҳавода 800—1000 га етади, саноат корхоналари тепасидаги ҳавода 200—400 ва одам зич яшаётган жойлар ҳавосида 25—100 енгил ионлар аникланган. Енгил ионларни кўплиги ҳавони тозалигини кўрсатувчи омиллардир. Оғир ионлар мусбат зарядли бўлиб, улар тугун, сув буғлари, чанг ва газлар билан қўшилиб, атмосфера ҳавосини ифлослантиради. Ўсимликлар ва дарахтзорларнинг экологик ва санитария жиҳатидан аҳамияти шундаки, улар учувчан органик моддаларни ҳавога ажратиб чиқаради. Бу

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК моддалар турли микроорганизмларни қириб ташловчи фитонцидлар, ҳавонинг тозалигини таъминлашда катта аҳамият касб этади. Оқ қайин, акация, терак, эман, тол каби дарахтлар ҳаводаги енгил ион зарядларининг кўпайишига катта ёрдам беради. Микробларни йўқотишга пиёз, саримсоқпиёз катта ёрдам беради. Фитонцидлар миқдори фаслларга қараб ўзгариб туради. Ёз ва кўкламда улар кўп микдорда ажралиб ҳавони микроорганизмлардан тозалашга ёрдам беради. Шунинг учун ҳам жаннатмакон боғларни яратишга қўл уринг, бу энг катта савобли ишдир, жаннатмакон боғлар сиҳат ва саломатлик манбаидир.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

Похожие

Биосфера, инсон ва ҳайвонот дунёси

Биосфера ва уни мухафаза килиш. Биосфера, унинг таркиби ва хоссалари

Биосфера 3

Биосфера тушунчаси

Биосфера экологияси