Экология фанининг ривожланиш тарихи - Экология - Рефераты

Экология фанининг ривожланиш тарихи

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Экология фанининг ривожланиш тарихи Режа: I. Кириш II.Асосий кисм: 1.Экологиянинг предмети ва ривожланиш тарихи 2. Экологиянинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги ва вазифалари III.Хулоса IV.Фойдаланган адабиётлар.

КИРИШ XXI аср инсониятнинг ривожланиши тарихида туб бурилиш асри бўлиши шубҳасиздир. Инсониятнинг яшаш муҳити бўлган биосферадаги ҳаёт шароитларини келажак авлодларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда сақлаб қолиш зарурдир. Бунинг учун мисли кўрилмаган саъй-ҳаракатларни амалга ошириш талаб қилинади. Атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш, аҳолини ичимлик суви, экологик тоза озиқ маҳсулотлари билан таъминлаш, биологик хилма-хилликни асраш, иқлим ўзгаришларининг олдини олиш, табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш долзарб муаммолар ҳисобланади ва уларни ижобий ҳал қилиш инсониятнинг келгуси тараққиётини белгилайди. Ҳозирги мавжуд экологик муаммоларни ўрганиш, уларни тушуниб етиш ва зарур тадбирларни амалга оширишда иштирок этиш учун ҳар бир инсон Коинот, Қуёш, Ер, нотирик ва тирик табиатнинг уйғунлиги тўғрисидаги билимларга эга бўлиши лозимдир. Қ уёш, юлдузлар ва уларнинг т ў пламлари -Г алактикалар биз яшайдиган Коинотни ташкил қ илади. Коинот-бу бизни ўраб турадиган олам, қуруқлик ва денгиздаги тирик ва нотирик табиат, масалан, кит ва бактерия, йўл четидаги тош ва гулдаги шудринг томчисидир. Тартибга солинган Коинот космос деб юритилади. Ҳозирги замон фани Коинотни тахминан ўн беш миллиард йил олдин «Катта портлаш» натижасида пайдо бўлганлигини исботловчи далилларга эгадир. Ҳо зирги замонда назарий экологиянинг асоси экологик системаларнинг мавжудлиги тўғрисидаги таълимотдир. Унинг мазмунини энергия о қ ими, унинг ҳ осил б ў лиши ва боғланиши ташкил қ илади. 2

Йў қ олиб бораётган ва й ўқ олиш хавфи остида ту рган ҳайвон ва ўсимликлар Ўзбекистон " Қ изил китоби" га киритилган. Дунё миқёсида атроф—муҳитнинг ифлосланиши ва биологик ресурслардан нооқилона фойдаланиш экосистемаларнинг бузилишига олиб келмоқда. Амударё воҳасидаги атроф муҳитнинг ифлосланиши охирги йилларда зўрайиб кетди. Оролбўйи муаммолари экологик инқирознинг келиб чиқишига сабаб бўлди, уни фақат халқаро ҳамкорлик асосида ҳал қилиш мумкин. Экологиянинг предмети ва ривожланиш тарихи Экология фанининг таърифини биринчи марта немис олими Э. Геккель "Организмларнинг умумий морфологияси" деб номланган асарида(1866) берган. Экология ( oikos -уй, яшаш жойи; logos - ўрганиш, фан ) дейилганда организмларнинг ўзаро ва ташқи муҳит билан алоқадорликларини ўрганадиган биологик фан тушунилади. Экология «табиий уйимиз»ни ў рганиш, унда яшовчи барча тирик организмлар ва бу «уй»нинг ҳ а ё т учун яро қ ли қ илувчи барча функционал жараёнларни ў з ичига олади. Бош қ ача қ илиб айтганда, экология организмларнинг «яшаш жойи» т ўғ рисидаги фан б ў либ, унда асоси й эътибор организмларнинг ўзаро ва таш қ и му ҳ ит орасида ги бо ғ ланишлар характерига қ аратилади . Экология антропоген ва ҳар хил омиллар таъсирида табиатдаги боғланишларнинг бузилиши тўғрисида маълумот беради. У табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилишда илмий асос бўлиб хизмат қилади. Экология бир неча фанлар мажмуидан иборат б ў либ, унда биологик фанлар асосий б ў либ қ олади. Чунки одам, ҳ айвонлар ва ўс имликлар дунёси биологик объектлар б ў либ, улар бир—бирлари ва таш қ и 3

му ҳ ит билан доим о ало қ ада . Ҳозирги вақтда экологиянинг маъноси кенгайиб, у экосистемалар тўғр и сидаги фанга айланган. Тирик табиат қандай тузилган, қайси қонунлар асосида мавжуд ва ривожланади, инсон таъсирига қандай жавоб беради-буларнинг барчаси экологиянинг предмети ҳисобланади. Система деганда, бир-бирига тартибли таъсир қиладиган ва бир— бири билан боғланган компонентлар бутунлигини тушунамиз. Экология организмларни, экосистемалар ва биосферагача бўлган объектларни ўрганади. Организмлар биргаликда ўсиб, популяция ҳосил қилади. Популяциялар эса биоценозга киради, биоценозлар абиотик муҳит билан алоқага кириб, экологик системани ташкил қилади. Энг катта экологик система- биосферадир. Популяция бир турга мансуб инд ивидларнинг маълум бир террит о риядаги тар қ алганлигидир. Биосфера — тирик организмларнинг ер физик му ҳ ити билан ҳ осил қ илган бирлигидир. Экология қуйидаги қисмларга бўлинади: аутэкология — организмлар экологияси, синэкология —жамоалар, популяция экологияси, экосистема экологияси, эволюцион экология, қишлоқ хўжалиги экологияси, радиацион экология, космик экология, биосфера экологияси, физиологик экология, эмбриологик экология, анатомик экология ва бошқалар. Ҳайвон ва ўсимликлар ҳаётининг ташқи муҳит билан боғлиқлиги ва тарқалиши тўғрисидаги маълумотлар қадим замонлардан маълум. Бу маълумотларни умумлаштиришни биринчи бўлиб, эрамизгача яшаган Аристотелнинг ишларида учратамиз. У ҳайвонларнинг 500 турини ўрганиб, уларнинг хулқ—атвори, кўчиб юриши, қишда уйқуга кетиши ва қушлар тўғрисида маълумотлар қолдирган. Ўсимликларнинг ташқи муҳит билан боғлиқлиги тўғрисидаги масалаларни эрамизгача бўлган 372—277-йилларда яшаган 4

Теофраст ва янги эранинг 23—79 йилларида яшаган Катта Плиний ўрганган. Теофраст ўсимликларнинг шакли, ўсиши иқлим, тупроқ шароитига боғлиқлигини аниқлади. У ўсимликларнинг ҳаётий формалари экологик таснифини берди. Ўрта асрларда яшаган Абу Али Ибн Сино доривор ўсимликларнинг морфологияси, номларининг келиб чиқиши, таркиби ва географиясини ўрганиб, улар тўғрисида маълумотлар қолдирган. Экологик маълумотларни XI асрда Шарқий Туркистонда яшаган Маҳмуд Қошғарийнинг ишларида учратамиз. Унинг ёзган китобларида 200 та ўсимлик тўғрисида экологик, морфологик ва географик маълумотлар бор. Ўрта Осиё ўсимликлари ва ҳайвонларига доир ботаник ва географик маълумотларни З. Бобур асарларида учратамиз. Ўрта асрларда экология масалалари билан Альберт Великий шуғулланган. У ўсимликларнинг тиним ҳолига ўтишини ўрганган. Экологик кузатишларга оид маълумотларни XVIII аср табиатшунослари- К.Линней, Ж.Бюффон. П.С.Паллас ва И.И.Лепёхин асарларида учратамиз. XIX асрда немис табиатшуноси А.Гумбольдт ўсимликларнинг ҳароратга боғлиқ тарқалишини ўрганиб, ҳаёт формаларининг таснифини берди. Москва университетининг профессори К.Ф.Рулье ҳайвонлар экологияси соҳасида катта ишлар олиб борди ва бир қатор асарлар қолдирди. У сув ва ер юзида яшовчи, ҳамда бошқа ҳайвонларни типларга бўлган. Н.А.Лепёхин ўсимликларнинг ҳар хил иқлимларда тарқалишини ўрганиб, баланд тоғда ўсувчи ўсимликларнинг тундра ўсимликлари билан ўхшашлигини аниқлади. Ч. Дарвиннинг (1859) эволюцион назарияси экология тарихида янги даврни бошлаб берди . 5

1877-йилда немис олими К.Мёбиус биоценоз тўғрисидаги тушунчани киритди. 1895-йилда Вармингнинг "Ташқи муҳит таъсирида ў симликларнинг тар қ алиши" деган китоби чоп этилди. XX асрда экология методларининг такомиллашиши билан янги экологик омиллар- кун узунлиги, тупроқ эритмасининг реакцияси, микроэлементлар таъсири ўрганила бошланди. Антропоген омилларнинг табиатга кўрсатадиган таъсирининг кучайиши натижасида экология ўрганадиган масалалар доираси кенгайди. Масалан, ҳ авонинг газлар билан за ҳ арланиши, радиация ва бошқалар. Турли географик зоналарда тирик организмларнинг ташқи муҳит билан боғлиқлигини биринчи марта В. В. Докучаев ўрганган. У табиа т зоналарининг иқлим омили билан боғлиқлигини ўрганди. В.И. Вернадскийнинг илмий ишларида биосфера тўғрисидаги таълимот берилиб, унда тирик организмларнинг биосферадаги роли ўрганилди. Популяциялар экологияси инглиз олими Ч. Элтон (1930) томонидан ривожлантирилди. У айрим организмларни ў рганишдан популяцияларни ўрганишга ў тиш зарурлигини айтди, чунки мослашиш жараёнлари популяция миқёсида кечади. Ўрта Осиёда экология соҳасида Д. Н. Кашкаров, Е. П. Коровин. М. Г. Попов, К. 3. Зокиров, И. И. Гранитов, Т. 3. Зохидов, А. Т. Тўлаганов ва бошқалар томонидан катта илмий ишлар олиб борилди. Даниил Николаевич Кашкаров томонидан соби қ иттифоқда биринчи марта комплекс зооэкологик кузатишлар методикаси ишлаб чи қ илди. У бир қа тор экология масалал а рини ҳ ал қ илишда рол ў йнаган илмий ишлар қолдирди. Улар "Муҳит ва ҳамжамоалар", "Туркистон ҳайвонлари", "Ҳайвонлар экологияси асослари"' ва бошқалар. 6

Ўзбекистонда экологик кузатишларнинг яна бир асосчиси ва ташкилотчиси Е.П.Коровин эди. У 1930- йилларда ўсимликлар жамоаси ва муҳитни биргаликда ўрганиш кераклигини айтди. Бундай илмий кузатишлар, ў ша вақтда Ўрта Осиё давлат университети қ ошида олиб борилди. Ў ша даврда ч ў л зонаси ў симликларини ўрганиш ма қ садида комплекс экспедициялар ташкил қ илинди ва Е. П. Коровин ва И. И. Гранитов раҳбарликларида чўл зонасида фитомелиоратив ишлар олиб борилди, биринчи тажрибалар ў тказилди. Ҳо зирги замонда назарий экологиянинг асоси экологик системаларнинг мавжудлиги тўғрисидаги таълимотдир. Унинг мазмунини энергия о қ ими, унинг ҳ осил б ў лиши ва боғланиши ташкил қ илади. Йў қ олиб бораётган ва й ўқ олиш хавфи остида ту рган ҳайвон ва ўсимликлар Ўзбекистон " Қ изил китоби" га киритилган. Дунё миқёсида атроф—муҳитнинг ифлосланиши ва биологик ресурслардан нооқилона фойдаланиш экосистемаларнинг бузилишига олиб келмоқда. Амударё воҳасидаги атроф муҳитнинг ифлосланиши охирги йилларда зўрайиб кетди. Оролбўйи муаммолари экологик инқирознинг келиб чиқишига сабаб бўлди, уни фақат халқаро ҳамкорлик асосида ҳал қилиш мумкин. Экологиянинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги ва вазифалари Муҳит омиллари ўрганилганда экология бошқа фанларнинг методларидан фойдаланади . Улар кимё, метеорология, иқлимшунослик, тупроқшунослик ва бошқалардир. Ҳозирги вақтда экологияда математик методлар кўп қўлланилмоқда. Экология ўсимликлар физиологияси билан ҳам боғлиқ. Физиология соҳасидаги 7

илмий ишлар қатъий назорат шароитида ўтказилади, экологлар эса доимий равишда ўзгариб турадиган табиий шароитда иш олиб борадилар. Экология, жумладан, геоботаника билан боғлиқдир, чунки у биогеографиядан келиб чиққан. Фитогеограф турлар билан иш к ў рса, эколог ҳаётий формаларини ўрганади. Турлар эволюциясини ўрганиш учун палеонтология ва палеогеографияни ҳ ам билиш шарт, чунки бу фанлар турларнинг ривожланиш тарихини ўрганади. Экология систематика, иқтисод, ҳуқу қ ва бошқа фанлар билан боғли қ . Инсон муҳитини яхшилаш, зарур эҳтиёжларини тўлароқ қондириш учун экосистемалар маҳсулдорлиги ва унинг барқарорлигини ошириш талаб этилади. Ҳозирги босқичда экологиянинг вазифалари қуйидагилардир:  биоценозлар ҳосил қилиш (сунъий яйловлар ҳосил қилиш);  қумларнинг кўчишини тўхтатиш, тупроқ эрозиясига қарши курашиш;  қ ишло қ х ў жалиги экинларини районлаштириш;  ўсимликларни ва ҳайвонларни иқлимлаштириш;  ўсимликларни зараркунандалардан муҳофаза қилиш;  атроф—муҳитдаги антропоген ўзгаришларни ўрганиш ва муҳитни яхшилаш методикасини асослаш; .  биологик рекультивация ишларини олиб бориш;  юқори ҳосилдорлик асоси— ўсимликлар о п тимал зичлигини аниқлаш;  экологик хавфни аниқлаш ва унинг олдини олиш; 8

 табиатда оз учрайдиган ва йўқолиб бораётган ўсимлик ва ҳайвонларни муҳофаза қ илиш, кўпайтириш й ў лларини ишлаб чиқиш;  ҳ аво ва тупроқнинг тозалигини таъминлаш;  сувнинг тозалигини асраш, ифлосланишига й ў л қў ймаслик;  биологик хилма — хилликни асраш;  ўсимлик ва ҳайвонлар популяцияларининг сонини бошқариш;  йўқолиб бораётган популяцияларни аниқлаш ва уларни муҳофаза килиш;  табиат ва жамият орасидаги мувозанатнинг бузилишига йўл қўймаслик; ХУЛОСА. Хулоса қилиб айтганда Экология «табиий уйимиз»ни ўрганиш, унда яшовчи барча тирик организмлар ва бу «уй»нинг ҳаёт учун яроқли қилувчи барча функционал жараёнларни ўз ичига олади. Бошқача қилиб айтганда, экология организмларнинг «яшаш жойи» тўғрисидаги фан бўлиб, унда асосий эътибор организмларнинг ўзаро ва ташқи муҳит орасидаги боғланишлар характерига қаратилади. Экология антропоген ва ҳар хил омиллар таъсирида табиатдаги боғланишларнинг бузилиши тўғрисида маълумот беради. У табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилишда илмий асос бўлиб хизмат қилади. Экология бир неча фанлар мажмуидан иборат б ў либ, унда биологик фанлар асосий б ў либ қ олади. Чунки одам, ҳ айвонлар ва ўс имликлар дунёси биологик объектлар б ў либ, улар бир—бирлари ва таш қ и му ҳ ит билан доим о ало қ ада . Ҳозирги вақтда экологиянинг маъноси кенгайиб, у экосистемалар тўғр и сидаги фанга айланган. 9

Тирик табиат қандай тузилган, қайси қонунлар асосида мавжуд ва ривожланади, инсон таъсирига қандай жавоб беради-буларнинг барчаси экологиянинг предмети ҳисобланади. Фойдаланган адабиётлар : 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. www . referat . uz 7. www . ziyonet . uz 10

Похожие

Экология фанининг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

Экология фанининг ривожи

Экология фанининг усуллари.

Экология ва табиат муҳофазаси тарихи

Экология фанининг предмети ва вазифалари