Экология ва табиат муҳофазаси тарихи - Экология - Рефераты

Экология ва табиат муҳофазаси тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Экология ва табиат му ҳ офазаси тарихи Р е ж а : 1. Экология фанининг ривожланиш босқичлари. 2. Экология фанининг бўлимлари ва вазифалари. 3. Экологик тадқиқотларнинг услублари. 4. Ҳ озирги замон экологиясининг со ҳ алари ва бошқа фанлар билан алоқалар и .

Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan boliqligi qadimdan ma ’ lum . Antik davrda yashagan faylasuflarning asarlarida hayvonlarning turli instinktlari , baliqlar va qushlarning migratsiyalari , o ’ simliklarni tashqi qiyofasi tuproq va iqlim sharoitlari bilan boliqligi haqida ma ’ lumotlar keltirildi . Uyonish davridagi ishlarda o ’ simlik va hayvonlarning tuzilishi yashash sharoitlari bilan boliq holda o ’ rganildi . XVII – XVIII asrlardagi ekologik ma ’ lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruhlarini o ’ rganishga qaratilgan edi . J . Byuffon {1707-1778} hayvonlar tuzilishida tashqi muhit ta ’ sirini ko ’ rsatdi . J . B . Lomark {1774-1829} evolyutsion ta ’ limotni o ’ rtaga tashlab , hayvon va o ’ simliklar evolyutsion o ’ zgarishlarida eng muhim omil bo ’ lgan tashqi muhit ekanligini aytdi . Ch . Darvin “ Turlarning kelib chiqishi ”{1859} asarida “ tabiatdagi yashash uchun kurash , ya ’ ni tur bilan muhit o ’ rtasidagi har qanday qarama – qarshiliklarning ko ’ rinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolyutsiyaning harakatlantiruvchi kuchidir ” deb qaraydi . XIX asrning ikkinchi yarmida A . N . Beketov {1825-1902} o ’ simlik va hayvon tuzilishi xusisiyatlari ularning geografik tuzilishi bilan boliqligi Middindarf A . F .{1870} hayvonlar hayotida buni o ’ rganadi . K . Myobius {1977} biotsenozlar mohiyatini ochib berdi . O ’ simliklar jamoasi haqida G . F . Morozov va Sukachev asos soldi . Rus olimlari Keller B . A ., Alyoxin B . B ., Raminskiy B . G ., Shennikov A . P . va chet ellik olimlar Klementes F ., Raukier , T . Dyu Rie , B raun - Blanke I va boshqalarning fitotsenologik ishlari biogetsenologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo ’ shdi . Umumiy ekologiya rivojlanishida Ya . N . Kashkarov “ Muhit va jamoa ” asari birinchi darslik bo ’ lib qoldi . Tensli A {1935} ekosistema , Sukachev {1942} tomonidan biogeotsenoz haqidagi ta ’ limotlarni yaratilishi 1950 yillarning boshida G . Odum , Yu . Odum , R . Untekker , R . Margallef va boshqalar biologik mahsuldorlikning nazariy asoslarini yaratdilar . Xulosa qilib aytganda ekologiyaning ijtimoiy roli ortib bormoqda va u tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanishning nazariy asosi hisoblanadi . Табиатни му ҳ офаза қилиш тарихи инсоният тарихининг илк даврларида тўғри келади. Инсоният тарихий даври билан табиий му ҳ итнинг тараққиёт ва ўзгариш тарихи бир хил эмас. Бироқ улар орасида чамбарчас алоқа бор. Энг янги полегеографик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, тўртламчи давр давомида антропоген фактор таъсирида ва шу омиллар ёрдамида табиий шароит муайян даражада ўзгаради. Табиатни му ҳ офаза қилиш тарихини ўрганаётганда ана шу нарсага а ҳ амият бериш лозим. Инсон билан табиатнинг ўзаро муносабатини жамиятнинг ижтимоий- иқтисодий структураси ва ишлаб чиқарувчи кучларнинг тараққиётига боғлиқ эканлиги қайд қилинган эди. Кишилик тараққиётнинг дастлабки босқичи

полеолит ва неолитда инсон билан табиатнинг ўзаро муносабати ибтидоий а ҳ волда эди. Ибтидоий одам ўзи учун керакли нарсани табиатдан олар экан, бунинг оқибати тўғрисида ўйлаб ҳ ам ўтирган эмас. Ибтидоий жамоа тизими даврида кишилар ўзига керакли бўлган озуқаларни олишдан ташқари, табиатдан олаётган неъматларнинг ҳ олатига ҳ ам а ҳ амият бера бошлайди. Кишилар табиий ҳ одиса ва жараёнларнинг сабабларини, улар ўртасидаги алоқаларни аниқламоқчи бўлган, албатта. Ишлаб чиқариш қуролларининг анча такомиллашган турлари – ўқ-ёй, мураккаброқ балиқ овлаш асбоблари, қадимги а ҳ олининг табиатан ўзи учун зарур бўлган нарсаларни кўпроқ олишга ва ҳ айвонларни кенгроқ майдонда тутишга, ов қилишда имкон беради. Буларнинг ҳ аммаси қадимги кишилар жамоаси яшаган жойнинг тезда бузилиши, озуқа камайишига олиб келган. Инсонлар ўзларининг ҳ аётлари учун му ҳ им бўлган табиий захираларни ҳ имоя қилиш юзасидан баъзи бир чораларни кўра бошлаган. Чунончи, муайян ҳ удудларда хилма-хил ҳ айвонларни овлаш ва фойдали ўсимликларни териб олиш ман этила бошлаган. Фойдали ўлим жазосига сабаб бўлган. Бу эса табиатни му ҳ офаза қилиш тарихининг бошланиши бўлган. Қимматли ҳ айвонлар, ов қилинадиган ва ейишга яроқли ёввойи ўсимликлар ўсадиган жойлар муқаддас деб эълон қилиниб, бу ерларда ов қилиш ва ўсимликларни териш ман этилади. Шундай қилиб ўзига хос ибтидоий қўриқхоналар пайдо бўлган. Бу даврда ибтидоий чорвачилик ва ибтидоий дехқончилик ривожлана бошлаган. Бу эса ибтидоий жамоа тизими кишиларга ерлар ва яйловлардан яхшироқ фойдалана имкон берган, табиатдан фойдаланишнинг ибтидоий системаси аста-секин вужудга келган. Қулдорлик жамияти хусусий мулкчилик пайдо бўлган дастлабки синфий жамиятдир. Ибтидоий уруғчилик тизимида ишлаб чиқариш қуроллари ва ишлаб чиқариш воситалари хусусий мулкчилик бўлмайди, бирликдаги ме ҳ нат ҳ укмрон эди. Қулдорлик жамиятида ҳ ам табиатни му ҳ офаза қилиш бўйича чоралар кўрилган. Чунки ибтидоий-синфий жамиятнинг деярли хаммасида

қурғоқчилик бўлиб, ерларни суғормасдан яшаб бўлмас эди. Ёғоч – тахталарга э ҳ тиёж катта бўлгани учун, уларда ўрмон дарахтларни қўриқлаш хақида қонунулар вужудга кела бошлаган. Масалан, Вавилон подшоси Ҳ аммурапи эрамиздани аввалги 1792-1750- йиллар, яъни бундан қарийб 4 минг йил олдин ҳ ар доим ёғочга му ҳ тож бўлганидан ўрмонларни му ҳ офаза қилиш чорасини кўрган. Феодализм даврида антогонислик синфлар – феодаллар билан крепостной де ҳ қонлар табақаланиши янада авж олди. Бу эса табиий захираларга нисбатан оқилона муносабатда бўлишга имкон бермас эди. Ана шу иқтисодий-ижтимоий формацияда Оврупа ва Осиёдаги жуда катта ҳ удудлар ўзлаштирилган. Ўша давргача номаълум бўлган табиий захиралар қишлоқ хўжалиги ва саноатда ишга солинган. Ўрмонларнинг йўқ қилиниши хисобига экинзорлар кенгайтирилган. Марказдан узоқ жойларда янги мустамлакаларни босиб олишга зарур бўлган кўпдан-кўп кемалар қуриш учун ўрмонлар кесилган. Минерал фойдали қазилмалар - темир ва кумуш кўп миқдорда қазиб чиқарила бошлаган. Феодализм даврига хос бўлган ибтидоий чорвачилик, овчилик ва балиқчилик ўрнига дехқончилик авж олади. Дехқончилик учун яроқли ерларни тубдан кенгайтириш мақсадида Оврўпадаги мамлакатларда ёппасига ўрмонлар кесиб юборилади, бунинг устига кемалар қуриш учун кўп миқдорда чинор, эман ва бошқа қимматли дарахтлар кесилган. Шуни айтиш кифояки, битта кема қуриш учун 4000 дона эман керак бўлган. Ўрта асрлар тарихида маш ҳ ур бўлган Испаниянинг ҳ арбий флоти учун ярм миллион эман дарахти кесилган. Ана шу даврдан буён 400 йил ўтган бўлса хам, Испания ҳ озиргача ўрмон хўжалигини тиклаб олгани йўқ. Дастлаб ўрмонлар кема қуриш, сўнгра эса кофе ва шакарқамиш экиш учун кесиб юборилган. Оврўпада катта-катта майдонларда ўрмонларнинг кесиб юборилиши бевосита ҳ айвонот дунёсига таъсир қилди. Маълумки, феодализм даврига келганда дашт ва ўрмонларда яшайдиган кўпгина ҳ айвонлар – бизғалдоқ ва

суғур, шимол буғуси, тур, топон, сайғоқ, сув қундузи, оққуш, туалоқ, ғоз а бошқа ҳ айвонлар бутунлай қирилиб битади. Шу билан биргаликда табиатнинг ўзгарган ландшафтларида зарарли ҳ ашарот ва кемирувчиларнинг кўпгина турлари шу қадар кўпайиб, экинларга чинакам офат бўлиб қолади. Россияда бу даврда янги ерлар хўжалик ҳ исобига киритилди. Россия текислигшида ўрмонзорлардан кейин де ҳ қончилик системаси ҳ укмрон эди. Ўрмонларнинг экинзорларга айлантирилиши ва ўрмонлар ўрнида майда дарахтларнинг пайдо бўлиши оқибатида айиқ, сувсар, силовсин, буғу, каргур ва бошқа жониворлар камайиб кетади. Даштлар кейинроқ Х VIII - XIX асрларда кўплаб ўзгартирилди. Шунга қарамасдан феодализм даврида табиатни му ҳ офаза қилиш аниқроқ шакл олди. Ўз ерларида ов ҳ айвонлари ва бошқа ҳ айвонларни сақлашдан манфаатдор феодаллар уларни қўриқлапш учун қонунлар чиқара бошладилар. Ҳ ар қандай қонунни бузган киши қаттиқ жазоланар эди. Марказий Осиёда қўриқхоналар қадим замондан бўлган ва қўриқ деб аталган. Бундан 1000 йил олдин Бухоро яқинида Шамсобод қўриқхонаси барпо этилганлиги ва атрофи баланд девор билан ўралиб, қўриқ ичида буғу, кийик, тулки айиқ каби ёввойи ҳ айвонлар яшаганлиги ҳ ақида тарихчи Наршахий ёзиб қолдирган. Бобур замонида Самарқанд яқинида бедана овланадиган «Бедана қўриғи машхур бўлган. Қирғизистон Олатоғининг қўриқхонасида асосан гулон қўриқланган ва от билан гулон чатиштирилган. Қўқон хони Худоёрхоннинг дарё, кўл бўйларида ва зах ерларда бир неча қўриғи бўлган, бу қўриқларда дарахтларни кесиш, ўтин тайёрлаш ва ов қилиш маълум рухсат асосида бўлган. XI ва XVII асрларда Россияда табиатни му ҳ офаза қилувчи дастлабки қонунлар овчиликка оид бўлган, чунки овчилик славянлар учун биринчи даражали а ҳ амиятга эга эди. Жумладан, Рус ҳ уқуқининг дастлабки биринчи ёзма хужжатлари Ярослав Мудрийнинг «Русская правда» сида ёввойи ҳ айвонлар ва қушларни овлаш ҳ ақида қоидалар ёзилган. Бундан овчиликни чеклаш масаласи ҳ ам қўйилган. Масалан, XI асрда қундузни ғайриқонуний

овлаш учун 12 гравинлик жарима тўланган. Бу иккита сигир, бир от ёки бир қўйнинг ба ҳ осига тенг келган. Пётр1 нинг отаси Алексей Михайлович (1645-1676) подшолик қилган даврларда ов хақида 67 та фармон қабул қилинган. Бу фармонларда овчилик муддатлари, ман этилган минтақалар, ов қоидаларини бузиш ва бу ҳ уқуқдаги жазолар, васоқ, жазо ҳ ақида гапирилган. 1649 йилда «Рязан увездидаги қўриқхона ўрмонини сақлаш тўғрисидаги фармон қабул қилинган». Пётр 1 даврида табиатни мухофаза қилиш бўйича жуда кўп ишлар қилинган. Агар Пётр 1 дан олдин ўрмонлар асосан экин экиш учун тозаланган бўлса, Пётр 1 эса кемалар қуриш учун ўрмонлардан фойдаланишни жорий қилган. Бу эса Россия экономикаси ва қувватининг тараққиётида катта роль ўйнайди. Пётр 1 ўрмонлари кесишни ман этиш ва чеклашда қатъичтлик билан иш кўради. Чунончи, дарё бўйларидаг ўрмонларни экин экиш учун кесиш, ёғочларни Москвада оқизиш ва 30 чақирим юқоригача дарахлардан дуб, қайрағоч, шумтол, тил ёғоч, қарағай каби қимматли дарахтларни кесишни ман этиш тўғрисида 1703-йили фармон чиқарилди. Х1Х аср охири ХХ аср бошида Россияда хам олимлар ўртасида табиатни мухофаза қилишга қаратилган харакат кучайтирилди. Айниқса, 1805 йил ташкил этилган «Москва табиатни текшириш жамияти» табиат мухофазасига доир кўплаб мақолаларни бостириб сиқарди. Россияда табиатни мухофаза қилиш бўйича биринчи илмий жамиятлар ХХ аср бошларида тузилди. Илмий жамиятларнинг ва айрим шахсларнинг ташаббуси билан мамлакатдаги дастлабки кўриқхоналар ташкил этилади. масалан: 1882- йили шахсий маблағ хисобига қамчаткада қўриқхона барпо қилинди. 1893- йили Украинанинг жанубида Аскания Нова хусусий дашт қўриқхона ташкил этилади. рига табиатни текширувчилар жамияти 1910 йили Саарема ва 1912-йили Мориула оролларида қўриқхона ташкил қилинади.

Россия география жамиятида 1912 йил А.А.Бородин томонидан тузилган табиатни мухофаза қилиш доимий комиссияси ишлаб, 1916 йили қўриқхона хақида биринчи қонун қабул қилинди. Шу йили биринчи рус давлат қўриқхонаси - Боргузин Бойқолнинг шарқий сохилида ташкил этилди. Кейинги даврда жамиятнинг табиатга таъсири яна хам кучайди. Табиий захиралардан биринчи навбатда фойдали қазилмалардан кенг миқёсида фойдаланиш саноат прогрессининг энг мухим йўналишига айланди. Табиий захиралардан борган сари кўпроқ фойдаланиш, географик мехнат тақсимотининг кенг авж олиши ва шахарларнинг мисли кўрилмаган даражада тез ўсиши, буларнинг хаммаси инсон билан табиат ўртасидаги муносабатнинг тубдан ўзгариши ва мураккаблашишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар 1 . «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2 . Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3 . Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4 . Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5 . Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6 . М.Мамардаш вили . М.К . Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Экология фанининг ривожланиш тарихи

Урбанизация, экология ва саломатлик, урбанизациянинг тарихи

Экология фанининг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

Экология ва инсон саломатлиги

Табиатшунослик ва экология фани