Урбанизация, экология ва саломатлик, урбанизациянинг тарихи - Экология - Рефераты

Урбанизация, экология ва саломатлик, урбанизациянинг тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

181.5 KB

Урбанизация, экология ва саломатлик, урбанизациянинг тарихи Режа: 1.Урбанизациянинг тарихи 2. Урбанизациянинг ўзига хос томонлари 3. Урбанизация ва шовқин-сурон, экологии фактор 4. Шовқин-сурондан муҳофаза 5. Урбанизация ва микроорганизмлар муаммоси б. Урбанизация ва ижтимоий муаммолар

1.Урбанизациянинг тарихи Инсоният кейинги 100—125 йил давомида манзараларни, тоғу тошларни, ўрмонлар ва сув ҳавзалари қиргоқларини, денгиз ва океан қирғоқларини ва бошқаларни кенг кўламда ўзлаштиришга муваффақ бўдди. Ўрмон ва ер майдонлари ўзлаштирилиб, магистрал йўллар қурилди, даре ва бўгозлар устидан темир бетонли кўприклар қурилиб, икки ва уч материк ерлар, бир-бирларига йўл очдилар. Кейинчалик, қишлоқ хўжалиги, саноати ривожланаётган ҳудудларга, йўллар, кўприклар қурилиши билан шаҳар ва шаҳарчаларнинг пайдо бўлишига имкон туғилди, чунки ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ўта ривожлана бошлади. Бундай ўзгаришлар заминида эволюцион жараёнлар ётгани билан, у шунчалар тез пайдо бўддики, инсон бундай ҳолатдан эсанкираб, ҳатто унга реакция ҳам бермайдиган бўлиб қолди. Ахир оқибатда, табиат билан инсон ўртасидаги ўзаро таьсир соғлом жараёнга айлана олмади. Табиий муҳитга техника ва механизмлар бостириб кириб борди, табиий манзара кўринишларни оёқ ости қилиб, улар бузила бошланди. Бу эса урбанизацияни бошланиши эди. , Урбанизация бу эволюцион ўта мураккаб жараён, унинг ривожи, тараққиёти табиий кетма-кетликни эслатади. Овчи, ноаниқ структурага эга бўлган жамиятда деҳқонга айланади ва кейинчалик тураржой қуради, кўпчиликдеҳқонлар бирлашиб шаҳар тигшдаги қишлоқларни, яшаш жойларни қуришади, булар келажакда ҳунармандчиликнинг турли хиллари бўйича мутахассисларга айланиб, олди-сотди ишлари ҳам ривож топа бошлайди. Сўнгра қўрғонлар, шаҳар ва шаҳарчалар ҳунармандчилик ва савдо марказита айлана бошлайди. Демак, 10 минг йил илгари деҳқон бўлган инсон бора-бора шаҳар кишисига айланади. Демак, у шаҳарда, айниқса, урбанизациялашган шаҳарда экологик ноқулай жараёнлар гирдобига кириб қолади. 1900 йилгача бирорта жамият урбанизациялашган деб ном олмаган. Дунё, олам ҳали аграр иқтисодда, асосий ролни қишлоқ хўжалигига берган эди. 1900 йилда биргина Буюк Британия урбанлашган мамлакат эди. 1965 йилга келиб, яъни 65 йиддан сўнг ҳамма саноатр ривожланган индустриал мамлакатларда урбанизация жараёнлари ривожланиб кетди. Яна 35 йил ўтди, жуда кўп мамлакатлар аҳолисининг 65—85 %и урбанлашган шаҳарлар шароитида яшашга одатланди.

Урбанизация революциясининг таъсири табиатга ва унинг ҳосиласи инсонга ўзининг чуқур таъсирини кўрсата бошлади. Кучайиб бораётган урбанизация, индустриализация жараёнларининг ўта ривожланиб бориши, ўз навбатида,, табиий муҳитни, флора ва фауналарнинг ёмонлашишига, йўқ бўлиб кетаётганига сабаб бўлди. Бунга мисол Орол денгизининг йўқ бўлиб бориши, даре сувларининг минераллашиши, уларнинг саёзланиши, баъзи бирларининг сувининг йўқолиб кетиши, сувнинг етишмаслиги, суғориладиган, экин экиладиган далаларнинг тобора камайиб бориши, улардан ташқари энг юқори ҳосил берадиган ерларни шаҳарлар эгаллаши бу катта даҳшатдир. "Агар, шундай жараён давом этаверса", дейди Р.Смит "Нью-Жерси, Калифорния штатларининг полиз, сабзовот ўсимликларини маҳсулотини бераётган, яъни ҳосилдор далаларининг ўз-ўзидан йўқолиб кетиши аниқ. Агар, ўз вақтида бу жараёнларнинг олди олинмаса катта-катта шаҳарлар, мегаполислар уларга яқин ерларни издан чиқаради, бу?ади, деградацияга олиб боради, яхши ҳосилдор ерлар қолмайди». Кизиғи шундаки, катта шаҳарларнинг пайдо бўлиши к^шлоқцаги ишга лаёқатли кишиларни шаҳарга чорлайди, минглаб, бир неча ўн минглаб одамлар яхши ҳаёт кечириш умидида шаҳарга йўл оладилар, сабаби шаҳардаги ҳаёт, ижтимоий, иқтисодий ҳолат, маданият, маишат қишлоқдаги ҳаётдан ўлароқ катта фарқли эканлиги инсонни ўзига тортадиган омил. Шу билан бир қаторда бугунги кунда шаҳарнинг аҳолиси аҳоли зичлигидан, инсон учун шаҳардаги ноқулай экологик ҳолатларнинг зарарли эканлигини тушуниб етган аҳоли, аксинча шаҳардан аста- секин қишлоқтомон силжияпти. Келинг, урбанизация деганда нимани тушунмоқ зарур? Урбанизация бу эволюцион жараён бўлиб, бир кичик территорияда саноат корхоналари, транспорт воситалари, айниқса, автомобил транспорти, маъмурий идораларнинг, олий, ўрта ўқув юртлар, коллеж, лицей ва бошқа масканлар, банклар, маданий ҳордиқ чиқариш масканлари, кинотеатрлар, концерт заллари, осмонўпар иморатлар, фавворолар ва бошқа ижтимоий, иқтисодий муаммоларн и ҳал этувчи ташкилотлар, турли идоралар, савдо расталари, бозорлар, вокзаллар ва бошқаларнинг, тўпланган жойи, айниқса, одамларни зичлигидир.

Ҳозирги вақтда, урбанизация жараёнлари жаҳоннинг ҳамма мамлакатларида кузатилмоқца, яъни биз яқин келажакда жуда кўпчилик аҳолининг шаҳар шароитида яшашининг гувоҳи бўламиз. Шаҳардага ҳаёт кўп жиҳатдан қишлоқ ҳаётидан фарқ қилади. Жумладан, иш жойларининг кўплиги ва тез топилиши, иш жараёнлари вақтининг аниқлиги, меъёрлилиги, шаҳарда маданий, маиший хордиқ чиқаришликни бемалолроқлиги, турар ва яшаш уйлари, уларнинг жиҳозлари яхши яшашга шароит туғдириши, хизмат қилиши, иссиқ ва совуқтоза сувлардан фойдаланишда катта имконият борлиги, водопровод ва канализация шохобчаларини қишлоқга қараганда имконият даражасида ишлатиш мумкинлиги, коммунал хизматининг йўлга қуйилганлиги, соғлиқни сақлаш хизматининг юқори даражада эканлиги ва бошқалар аҳолининг шаҳарга интилишининг асосий сабабидир. Урбанизация ўта мураккаб жараён, унинг асосий кўзга ташланарли томони демографик кўрсаткичларнинг салбий томонга бурилиши ва шаҳар шароитида инсонларнинг зичлилигини тобора зўрайиб боришидир, шаҳарларнинг кундан- кунга катталашиб уларнинг атрофларида қўшимча кичик шаҳарларнинг пайдо бўлишидир. Масалан, Тошкент шаҳри, унта йўлдош Сирғали шаҳри, Бектемир тумани, Тошкент вилоятига қарар эди, ҳозирда Тошкент шаҳрига қўшилиб кетди, Фарғона шаҳри, унинг мегаполиси Марғилон ва Қиргули шаҳарчалари, улар ҳам келажакда катта Фарғона шаҳрига қўшилиб кетадилар. Аммо, урбанизация жараёни ҳамма мамлакатлар учун бир хилдаги жараён бўлиб қололмайди. Негаки, мамлакатнинг иқтисодий ривожи, урбанизацияни ривожлантирувчи кучларнинг бир хил эмаслиги, урбанизациянинг асоратини тўғри сезишлик, унинг ижтимоий-табиий, экологик ҳолатларига салбий таъсирларини тўғри тушиниш ва бошқалар ижтимоий тузумга жуда боғлиқцир ҳамда жамиятни ижтимоий, иқтисодий томондан ривож топганлигига, аҳолининг ўзига хос этник урф- одатларига кўп жиҳатдан боғлиқлиги бор. Ҳозирги кунда, урбанизация жараёнлари икки босқични ўз бошидан кечирмоқца. Биринчи босқич, энди ривожланаётган, тараққий этаётган мамлакатларга тегишли бўлиб улармиқцор жиҳатдан фарқланади.

Урбанизациянинг иккинчи босқичига сифат кўрсаткичи характерли бўлиб, бу босқичда энг тараққий этган давлатлар турибди. Жумладан, бу мамлакатларда: 1. Аҳолининг ижтимоий-иқтисодий томондан яшаш шароитининг ўзгариши, яни иш билан бандлиги, меҳнат оқибатида олинадиган фойда, унинг ҳаёт қийматига нисбати, аёлларни жамият ишларига жалб қилиш, меҳнат вақганинг ўзгариши, аҳолини шаҳар минтақаларига жойлаштириш муоммоларини тўғри ечиш ва бошқалар кўзга ташланади. 2. Жамиятда ишчиларнинг ижтимоий касб-ҳунар томондан, синфларни пайдо бўлиши, яъни ишчилар миқдорининг ортиши, хизматчи интеллигентларнинг кўпайиб бориши, шу билан бирга қишлоқ хўжалиги сохасида ишлаётганлар сонининг камайиб бориши кўзга ташланмоқца. 3. Аҳолининг ижтимоий, маданий чегараларининг ўзгариши, яъни уларнинг умумий ва санитария маданиятининг юқорилашиб бориши, оилавий, ҳаётий баъзи бир урф-одатларнинг бўшаши, билимдон бўлишга интилиш, маданий дам олишга имконият топиш ва бошқалар аҳолига ижобий таъсир этади. 4. Аҳолининг ижтимоий-тиббий кўрсаткичларининг ўзгариши, яъни аҳолининг юқори малакали тиббий ёрдам олиши, туғруқхоналардан фойдаланишни, турмушга чиқиш қоидаларини ўрганишни, турмушга чиққач организмда кечадиган физиологик жараёнларни билишни, касал болаларга малакали тиббий ёрдам кўрсатишни ва бошқаларнинг ўзгариши аҳолига ижобий таъсир кўрсатади. 5. Аҳолининг ижтимоий-демографик кўрсаткичларининг ўзгариши, яни турмушга чиқиш ёшини юқорилаши, оилани меъёрдаги миқцори тўғрисидаги тушунчанинг ўзгариши, оилани режалаштириш ғояларининг тарқала бошлаши, аҳолининг ёшига қараб таркиби ўзгариши, туғилишнинг камайиши, болалар ўлимининг қисқариши ва бошкалар кўзга ташланади. Урбанизация объектив, дунёвий жараён бўлиб тез фурсатлар билан ривожланмоқда, аммо бу ривожланишнинг, яъни урбшизациянинг ўзига хос томонлари бўлиб, ижтимоий-иқгисодий сфераларга, табиий ресурсларга

ўэларининг салбий таъсирларини кўрсатмокда, шунга қарамай одамларнинг шаҳарларни эгаллаши тобора кучаймоқца. Ҳозирги вактда, Ер юзининг катта мамлакатларида аҳолисининг кўп қисми шаҳарларга ўтиб яшамоқда. Жумладан, Шимолий Американинг 74% аҳолиси шаҳарларда яшайди, Лотин Америкасида 59%, Осиё мамлакатларида 25—30%, Африкадаги энди ривожланаётган мамлакат шаҳарларида 24—30%, Японияда 70 —75%, Германияда 85% аҳоли шаҳарларда яшамоқца. Аҳолининг бундай ҳаракати тараккиётнинг асосий омили. Бунда, фақатгина ишлаб чиқариш ривож топибгина қолмай, балки инсоннинг ўзининг ривожини, ўсишини таъминлайди. Аҳолини, террриториялар бўйича ҳаракатланиши уша минтақаларни ишчи кучи билан таъминлашга имкон туғдиради. Аҳолини жойлаштиришни ишлаб чиқариш билан тўғридан-тўғри боғлиқлиги бор. Юқорида такидлагинимиздек, урбанизация бу эволюцион жараён бўлиб, секин- секин ривож топиб кетди. Агар, 1700 йилда бутун жаҳонда 100000 аҳолига эга бўлган 31 шаҳар бўлган бўлса, 200 йилдан сўнг бундай шаҳарларнинг сони 1726 га етди. 1800 йилгача млн. аҳолига эга бўлган шаҳарлар йўқ эди, 170 йилдан сўнг миллионер шаҳарларнинг пайдо бўлиши бошланди, яъни 1970 йили 1 млн. ва ундан кўпроқ аҳоли жойлашган шаҳарлар сони 130 тага етди, 1985 йили 270 тага, 2001 йили 400 тага етди. Улардан ташқари, шундай шаҳарлар ер юзида пайдо бўддики, уларнинг ўзида аҳолининг сони 10 млн.га ва ундан ҳам кўпроққа етиб борди. Ҳозирда Мехико шаҳрида 28 млн, Сан-Паулода 24 млн., Калькуттада 50 млн. аҳоли яшайди. Қоҳира, Карачи, Пекин, Шанхай, Нью-Йорк ва бошқа шаҳарларнинг ҳар бирида 10—14 млн. аҳоли яшамоқда. Ҳозирда, Хитой халқи 1 млрд. 300 млн.га, Ҳиндистон давлатининг аҳолиси 1,1 млрд.га етиб борди. Шу бугунги кунда катта шаҳарларнинг кичикроқ шаҳарлар билан қўшилиб кетаётгани кузатилмокда. Масалан, АҚШнинг Атлантик океани соҳилларида Бостон шаҳри билан Вашингтон шаҳри қўшилиб Босваш номини олди, Японияда энг катта мегаполис Токайдо пайдо бўдди. У ўзининг таркибига Токио, Нагоя, Киото, Осако ва Кобе шаҳар ва шаҳар атрофини қўшилиб кетишидан пайдо бўдди. Хуллас бундай

мегаполислар борган сари кўпайиб бормоқда. Буларнинг ҳаммаси урбанизация жараёнларининг оқибатидир. 2. Урбанизациянинг ўзига хос томонлари Урбанлашган шаҳарлар учун энг характерли томони қуйидагилардир: 1. Катта булмаган территорияларда аҳолининг 1 км 2 майдонда кўпайиб кетиши ва зичлиганинг ошиб бориши; 2. Шаҳар шароитида аҳоли ҳаётий эҳтиёжининг қуйидагилар нисбатан ортиб бориши (маънавият, маданият, ўзаро мулоқот ўйин-кулги, тиббиётдан фойдаланиш ўзини соғломлаштириш, спорт- физкультура билан шуғулланиш, билим олиш ҳамда турли хабарларга қизиқиши ва бошқалар). 3. Ҳозирда, келажакда аҳолининг эҳтиёжини қондириш мақсадида турли зарур бўлган иншоотларни қуриш, водопровод, канализация, ҳаммом, сауна, мактаб, поликлиника, замонавий шифохоналар, лицейлар, коллежлар ва ҳоказолар. 4. Ҳар хил бир-бирига мое келмагдафикрларшшгпайдо бўлиши. Масалан, транспорт воситалари, ишлаб чиқариш корхоналари ривожи моддий бойликни аҳолига келтирса, иккинчи томондан атроф-муҳитни ифлослантириши, касалликни келишига имкон яратади, аҳолини зичлигини ортишига сабаб бўлмоқца, у ўз навбатида, яшаш шароитининг ёмонлашишига олиб боради. 5. Аҳоли турар жойларида одамлар, ишлаб чиқариш корхоналари, транспорт воситаларининг кўпроқ йиғилиб кетишидан аҳолига салбий таъсир этувчи омилларнинг пайдо бўлиши касалликларни келтириб чиқаради. 6. Шаҳар табиий муҳитининг доимо ўзгариб туриши янги муоммоларни келтириб чиқаришга сабаб бўлмоқца. Демак, шаҳар табиий муҳитини сунъий муҳитга ўхшаши, инсонни мақсадли фаолият кўрсатишга, уларни тўғри аниклашга, биринчи вазифаларни олдинроқ бажаришга, уларни ривожлантиришга қаратилиши керак бўлади. Шундан кўриниб турибдики, урбанлашган шаҳар жуда мураккаб организм, унда табиий муҳит, техника ва ижтимоий механизмлар бир-бирларига бирлашиб кетган.

Урбанлашган шаҳар шароитига техниканинг тазйиқи жуда кучли, айниқса, уларнинг ўсимлик дунёсига, унинг табиий муҳитига, ҳайвонот дунёсига, сув ҳавзаларига таъсири кўзга ташланарлидир. Аҳолига экологик, ёқимли ҳаёт шароитини шакллантириш борган сари кийинлашиб бормоқца. Ҳавонинг, сувнинг, тупроқнинг турли хил кимёвий, канцероген, биологик омиллар билан зарарланиши, шаҳар шароитида жуда кўп миқдорда ҳаётий ахлатларни тўпланиб бориши, уларни ўз вақгида шаҳар территориясидан 100% олиб чиқиб кетишни имконини йўқлиги ва бошқа факторлар янги-янги муоммоларни келтириб чиқармоқца. Ваҳолонки, бу муаммолар тезликда бартараф қилинмас экан, аҳоли ўртасида юқумли ва юқумсиз касалликларнинг тарқалиб кетиши ҳавфи туғилади. Шаҳар шароитида аҳолини сиҳат ва саломатлигига қуйидагилар таъсир кўрсатади: 1. Ноқулай табиий муҳит, микроиқлимни тобора ёмонлашиб бориши; 2. Ҳавонинг турли моддалар билан доимо ифлосланиб туриши, сув ҳавзаларини зарарланиши; 3. Ҳаддан ташқари шовқин-суроннинг юқорилиги; 4. Тупроқнинг турли ахлатлар билан ифлосланиши; 5. Контакт йўли билан тарқаладиган микроорганизмларга яхши имконнинг туғилиши ва бошқалар. Мисол тариқасида Москва шаҳрини олайлик: шаҳарга экологогигиеник баҳо берилар экан, қуйидагилар кўзга ташланади: 1) атмосфера ҳавосининг бир неча ўн кимёвий компонентлар билан ифлосланиши; атмосферанинг туман ҳолатда экани; 2) ҳаво ҳарорати ва шамол тезлиги режимининг ўзгариши; 3) табиий манзараларнинг ўзгариши, улар таркибига турли компонентларнинг қўшилиши ва ҳоказо; 4) буларнинг ҳаммасининг бир-бирларига ўзаро таъсири, инсон организмига таъсири, шовқин-суронларнинг таъсири ва бошқалар.

Юқорида зикр қилинган факторлар комплекс ҳолатда одам организмига таъсир кўрсатиб, саломатликга зарари тегади. Олинган далилларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, Москванинг 70% территорияси — жануб-шарқ томондага минтақалар зарарли омиллар билан ифлосланар экан. Атмосферанинг тиниқлиги 30% камайган экан, шовқин-суронга келинса, юқори частотали шовқин ҳамма минтакага таркалади. Ҳарорат, намлик режими ёмон томонга ўзгаради, биноларнинг ниҳоятда кўплиги, кўкаламзорларни яратишга имкон бермайди. Шунинг учун ҳам, бир жон бошига 1,4—2 м 2 кўкаламзорлар тўғри келади. Ваҳолонки, кўп шаҳарларда бундай кўрсаткичлар 10—15 баробар кўпдир. Катта шаҳарлар тепасида, 200—500 метр баланликда (Тошкент, Москва, Челябинск, Нью-Йорк, Лос-Анжелос ва бошқалар) доимо туман қавати-пленкага ўхшаб кўриниб туради, уларнинг таркиби аслида чангдан, қурумдан, СО, С0 2 , SO a ва бошқа ифлосликлардан иборат. Бундай туманларнинг атмосфера ҳавосида бўлиши сутка давомида қуёш радиациясини 18—25% камайтиради, қизиғи шундаки, инсон учун энг фойдали, зарур бўлган қисқа тўлқинли ультрафиолет нури кўпроқ шимилади, уни йўқотиш 20—60% етади, Москва, Свердловск шаҳарларида ёруғлик 40% камайган. Атмосфера ҳавосининг тиниқлигига, мусаффо бўлмаслигига сабаб инсоннинг урбанлашган шаҳарлардаги антропоген фаолиятидир. Масалан, АҚШ мамлакатида саноат корхонаси жойлашган ҳудудларда ҳар йили атмосфера 200 млн. тонна турли туман зарарли чиқиндилар ташланади, жумладан, кул, қурум, сульфит ангидрида, ис гази, карбонат ангидрида ва бошқалардир. Лос-Анжелос, Сан-Франциско, Вашингтон, Нью-Йорк ва бошқа шаҳарлардага фотохимик реакцияларнинг 90%и автомобилларнинг дудбуронларидан пуркаб чиқариладиган заҳарли омиллардир, улар кўзни, бурунни, бошқа шиллиқ-қаватларни қитиқловчи, яллиғланишни чақирувчи омиллардир.

Профессор Фельдманнинг далилларига қараганда автомобил дудбуронларидан чиқадаган зарарли омилларнинг таркиби 200 хил кимёвий зарарли моддалардан иборат экан. 1986 йили Япониянинг маркази бўлмиш Токиода 176 маротаба ҳавонинг ўга юқори даражада ифлосланиши оқибатида одамларнинг бўғилиб қолиш хавфи туғилган ва ҳаво тревогаси эълон қилинган. Бирлашган Миллатлар Ташкилотига қарашли жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти йирик шаҳарлар атмосфера ҳавоси ифлосланишининг одамларнинг ўпкасида пайдо бўлган рак касалининг асосий сабабчиси деб қарайди. Ўпка рак касалидан саноат корхоналари жойлашган шаҳарларида ўлиши 2 баробарга ошганлиги маълум. Локининг келтирган далилларига қараганда ўпка ракидан Нагоя шаҳрида ўлаётганлар сони ҳар 1000 аҳолига 9,4 тўғри келади, автомобил ўтадиган йўлдан ва чорраҳасидан 50 метр нарироқда яшайдиган аҳолининг 14,1% ўлиши, автомобил транспортини кўп миқцорда ўтиши оқибатида юзага келади. У йўлдан бир суткада 20 000 автомобил транспорта ўтар экан. Табиийки, бу автомобиллар атмосфера ҳавосини, тупроқ ва бошқаларни дудбурондан чиқадиган заҳарли моддалар билан зарарлайди, улар эса инсонни касаллайди. Юқорида зикр қилинган далиллардан кўриниб турибдики, шаҳарнинг табиий муҳитига, урбанизациялашган шаҳарларнинг саноат корхоналари, транспорт воситалари, минглаб тонналаб йиғилаётган ахлатлар, энергетика тармоқлари ва бошқа ҳисобга олинмаган манбалар сабаб бўлмоқда. Масалан, АҚШда зарарли ифлослар транспорт ҳисобига 65%, саноат корхоналарига17%, энергетикага14% ва бошқа манбаларга 9% тўғри келади. Шаҳар чанги заррачаларида маргумиш, қўрғошин, марганец ва бошқа моддалар ҳам учраб туради. Аҳоли ўртасида сурункали бронхит, ларингит, трахеит ва бошқа касаллик учраб туради. Тошкент шаҳрининг катта кўчаларида, айниқса, чорраҳаларда ис газининг ҳаводаги концентрацияси 100 мг (1 м 3 ), бундай ҳолат кўпчилик кишиларда заҳарланиш аломатларини чакиради. Ереван шаҳрида ис газининг миқцори 55 РЭМ тент келади. Омск шаҳрида 224 та ифлослантирувчи манбалардан

атмосферага ташланадиган чиқиндилар 783 тоннага етада, шулар ҳисобида 61 тонна сульфит ангидриди, 1,7 тонна сероводород моддаси учрайди. Автомобил транспортини дудбуронидан чиқадиган газлар ичида 3,4 бензинирендир, бу канцероген модца. Ис гази ҳам, кучли заҳар, қонга тушиб гемоглабин моддаси билан ўзаро реакцияга кириб, мураккаб карбоксигемоглобин ҳосил қилади. Организмда оксигенга нисбатан очиқиш, етишмовчилик бошланади. 3. Урбанизация ва шовқин-сурон, экологии фактор Урбанлашган шаҳарларда шовқин-сурон жуда кўп асаб касалликларини чақиради. Инсоннинг психологик ҳолати ёмонлашади. Шовқин ҳозирги замон шаҳарларининг одамга асосий зарар берувчи омилларидан бири, уни ушлаб, кўриб, қўл теккизиб бўлмайди. Япония мамлакатининг миллий ҳисобатида келтирилган далилларга қараганда япон халқини энг безовта қиладиган омил бу шовқин- сурондир. Лондонда чиқадиган Тайме газетаси, ҳозирги замоннинг энг зарарли офати, бу шовқиндир деб ёзади. Унинг дастидан одамлар на кечаси, на кундузи дам ололмайдилар, уйқусизлик кўпчиликни касалликга гирифтор қилмоқда. XVIII аердан бошлаб саноат корхоналари ривож топиб, бир йўла инсон ҳаётига шовқинни олиб келди, заводларда, фабрикаларда ишчиларни эшитиш хусусияти йўқола борди, шундай шовқин манбаи бўлган объектлардан аҳоли ҳам азоб чека бошлади, айниқса, самолёт паравозларини, параходларнинг гудоги ҳеч кимга тинчлик бермайдиган бўлиб қолди. Ҳозирда атроф-муҳитни зарарлаётган шовқин асосан аэропортдан учадиган самолётлар шовқини, вокзаллардаги тепловозлар шовқини ва бошқалардир, ҳақиқатда бу шовқинлар одамларнинг соғлиги учун жуда зарарлидир. Қизиғи шундаки, урбанлашган шаҳарларда бу офат инсонни ҳамма жойда кузатади ва тинчлик бермайди. Кўп қаватли биноларда лифт шовқинлари, кўп хонали квартираларда инсоннинг ўзи яратадиган шовқин, масалан, қўшниларнинг юқори овозли мусиқа шовқинлари одамнинг кайфиятини бузада, ухлаш мумкин бўлмай қолади. Аҳоли турар жойларига яқин аэропортлар шовқинидан одам ларзага келади. Масалан, Тошкент шаҳрини аэропорта шаҳарни ичида, аэропорт атрофи ҳамма

томондан аҳоли яшайдиган территориялар билан ўралган. Катта реактив самолётлари уча бошлаётганда, айниқса, кўтарилиши вақтида уйлар зилзила бўлаётгандек титрайди. Самолёт учиб кетмагунча икки кишининг гапи қовушмайди, чунки бир-бирини эшитмайди. «Конкорд» самолётларини командирларини гапига қараганда энг кучли шовқинни шу самолётлар беради. Маълумотларга қараганда Афина шаҳри энг шовқини баланд шаҳарлар қаторига қўшилади. Шовқинли технологик жараёнларга эга бўлган завод ва фабрикаларда экологик нуктаи назардан энг шовқинлилари темир бетон ишлаб чиқарадиган заводлар, текистил комбинатлари. Самолётсозлик заводларининг турли цехларида шовқиннинг кучи ҳар хил, қулоқнинг эшитмаслик касалликлари келиб чиқишига сабаб бўлади. Бу албатта касб касаллиги гуруҳига киради. Шовқиннинг узоқ вақт инсонга таъсири тез чарчашликга, ишлаб чиқариш унумдорлигининг пасайишига, маълум бир вақтда қон босимининг ошишига олиб боради. Марказий нерв системаси, юрак қон томир системасининг функциялари шовқиндан ўзгаради, касалликни келтириб чиқаради. Л.Н.Малишева далилларига қараганда информацияларни (хабарларни) компьютер системасида 64 —77 дБа даражасидаги шовқинлар таъсирида юрак қон томир ва марказий нерв системаларида функционал ўзгаришларни кузатган. Шунинг учун ҳам шовқиннинг таъсирини, унинг таъсир этиш механизмлари эътибор бериб ўрганилмоқда. Шовқиннинг ўлчов бирлиги икки олим номи билан боғланган. Бирини исми Александ; Грейама Белла. У биринчи бўлиб телефонии яратган. Иккинчиси Генрих Герц немис физиги. Белада ёки белани ўндан бири децибелада нисбий шовқин баландлиги(кучи) ўлчанса, Герцда шовқинни такрорланиши ўлчанади. Амалиётда шовқиннинг катгалик даражаси децибелда ўлчанади. Шовқин зарарлими ёки йўқми инсоннинг ўзи аниқлайди. Инсоннинг қулоғини энг аниқ ўлчайдиган аппаратга ўхшатишади. Шунинг учун ҳам шовқиндан биринчи бўлиб қулоқ нерви азоб чекади. Шовқин таъсирида ички қулоқнинг сезгир нерв ҳўжайраларининг жароҳатланиши тузатиб бўлмайдиган, орқага қайтмайдиган оқибатларга олиб келади. Қулоқ нервига 80—90 дБа кучидаги баланд шовқин таъсир қўрсата бошласа эшитиш нервини функцияси пасая боради.

Шовқин қанча шиддатли бўлса, бундай шовқин берувчи манбанинг олдида кўпроқ қолиб кетиш эшитиш ҳолатининг сусайишига олиб боради. Шунинг учун ҳам ундай шовқинлар яқинида бўлмаслик мақсадга мувофиқдир. Масалан, Ньюсайентист газетасининг ёзишича, концертда фойдаланадиган СД плейер асбоби билан рокмузика чалинганда пайдо бўладиган шовқиннинг баландлиги 100, баъзи бир вақгда 125 дБга етади. Концертда қатнашадиган жамоа шундай ҳолатни бошидан кечирадики, улар ярим тормозланган, эс-ҳушидан чала ажраган ҳолга тушади, жуда қаттиқ овоздан қулоқ пардаси йиртилиб кетгудек туйилади, қулоқ ичида эса гувуллаш, зириллаш кузатилади. Бундай шовқинларнинг узоқ вақт таъсири инсоннинг характерига, психикасига салбий таъсир кўрсатади. Бундай ҳолатга тушган одамларнинг шовқин-суронни келтириб чиқарувчи айбдорларни кўришга кўзи йўқ, ҳатто уларни ўдциришга ҳам тайёр экан. Кўпчиликнинг шовқин таъсирига нисбатан сезгирлиги юқори бўлгани сабабли, кишилар шовкин таъсирида ўз тинчлигини тез йўқотиб, асаблари таранглашади, охир-оқибатда касалликга дучор бўладилар. Юқори децибелли шовқин-сурон ҳомилали аёлларга ўта салбий таъсир қўрсатар, туғиладиган чақалоқларда туғма касалликлар пайдо бўлар экан. Уйқунинг, асабнинг бузилиши организмнинг турли функциясини издан чиқаради. Ишлаб чиқариш унумдорлиги пасайиб кетади, соглиқнинг нормал ҳолати бузилади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг келтирган далилларига қараганда шовқин-сурон оқибатида АКШ давлатининг иқтисодига келтирилган зарар 4 млрд. долларни ташкил қилади. Шовқиннинг баландлиги 76—85 дБга етганда ишчиларнинг ишлаб чиқариш унумдорлиги 1%га камаяди. Москва шаҳрининг ўзида шовкин баландлигидан зарар йилига 300 млн рублни ташкил қилади. Шовқинли шароитда ишлаган ишчиларда ошқозон шиллиқ қаватининг яллиғланиши ва 12 бармоқли ичакда яранинг очилиши кузатилади. Япония мамлакати олимларининг айтишича, аэропорт минтақасига яқин жоиларда, самолетларнинг учиш йўналишида ўша атрофда яшаётган одамлар ўртасида шовқин таъсирида уйқуни бузилиши, асаб системасига таъсир кўрсатиши

аниқпанган, айниқса, кузатишлар натижасида янги туғилган болаларни жисмоний ўсиши ривожи пасаяди, ҳомиланинг кўпинча улик туғилиши ва болаларда туғма касалликлар борлиги кузатилмоқда. Урбанлашган шаҳарларнинг ҳаммасида, айниқса, унинг магастрал кўчаларида шовқиннинг кучи 85—100 дБга етиши кузатилмоқда, аҳоли турар жойларида шовқиннинг кучи 6085 дБ етиб бормоқца. Шовқинли шаҳарларнинг аҳолиси махсус анкеталарни тўлдиришганда, аҳолининг 97 %и шовқиннинг салбий таъсиридан шикоят қилганлар, айниқса, мактабларнинг капа кўчаларга яқишшга 29—39% ҳолатларда дарсларни нормал ўтишга имкон бермайди. Албатта, савол туғилади, қандай қилиб урбанлашган шаҳар шароитида шовқинга нисбатан экологик ноқулайликни бартараф қилса бўлади ёки лоақал уни ишлаб чиқилган нормага келтириш мумкин? Одатда шовқин-сурон, бир томондан, ишлаб чиқариш корхоналарига тегишли бўлса, иккинчи томондан, ишлаб чиқариш корхоналаридан ташқари, кварталларда квартира хоналарида, кўчада ва бошқа жойларда пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам, одамлар шовқин-сурон таъсиридан муҳофазани икки йўналишда олиб бориши — бири ишлаб чиқариш корхоналарида, иккинчиси ташқарида пайдо бўладиган шовқин-суронлардан муҳофазаланиши керак. 4. Шовқин-сурондан муҳофаза Олдин ўйлаб кўрайлик, қаерда бўлишдан қатьий назар шовқин- сурон таъсиридан ўзимизни қандай ҳимоя қиламиз? Масалан, уйда, хоналарда, ишлаб чиқаришда ва ҳоказо. а) хонани, квартирани қандай қилиб шовқин-сурондан холи қилиш керак? Одатда хонага шовқин-сурон ромларнинг, эшикларнинг тирқишларидан, синган ойна тешикларидан, дераза ва дарз кетган деворларнинг тирқишидан, эшикдан ва бошқа жойлардан кириши мумкин. Демак, ҳамма тирқишларни мустаҳкам беркитиш, девор тиркишларини суваш, синган ойналарни қайта тиклаш, ҳуллас шовқин кириши мумкин бўлган жойларни беркитиш зарур бўлади. Бир қаватли ромни икки қаватли қилиб қуриш, верандаларни беркитиш тавсия қилинади.

б) кўчадаги шовқинлар тез ўсмоқца, бунинг сабаби автомобил шинаси протекторини асфалтга урилиши, йўл асфалтларини нотекислиги оқибатида шовқин урилишлардан пайдо бўлади. Чет элларда шовқинга қарши шовқинни кам чиқарадиган шиналарни ишлаб чиқиб автомобилларнинг ғилдиракарига кийдирила бошлащди, ундан ташқари транспорт йўлларини яхши қопламалар билан ўта текис қилиб қопламоқдалар. Оқибатда енгил автомобиллардан пайдо бўладиган шовқин 2 децибелга, юк машиналари шовқини 1 децибелга камайди, жами 3 децибел, бу кўчадаги шовқинлар ярмига камайди деган ran . Бинолар билан санитария ҳимоя зоналарининг оралиғи кўкаламзорлаш-тирилиши зарур. в) шовқинни ҳаво орқали тарқалишини камайтириш мақсадида қўчаларнинг четларига доимо қўкариб турадиган тўсиқ туғдирадиган пакана дарахтлар экилади. Катта магастрал кўчаларда энг камида 2 ёки 3 қаторли қилиб баланд ўсадиган дарахтлар экилади. Улар шовқинни 10— 15% шимиб қолади. Бундан ташқари дам олиш уйлари, шифохоналар, мактаб, поликлиника ва бошқа ўқув юртлари магистрал йўллардан узоқроқ, кварталларнинг ичкарироғига жойлаштирилади. г) ишлаб чиқариш корхоналарида шовқиндан махсус муҳофаза қилиш мосламаси — шовқинга қарши қулоқни беркитадиган асбобдан фойдаланилади, шовқин овози бу аппарат ёрдамида кам эшитилади. Ундан ташқари қулоқнинг ичига тиқиб қўйиладиган шовқинга қарши тампонлар ишлатилади, гоҳо шовқин ҳосил қилувчи аппаратлар, асбоблар бошқа хоналарга ажратиб алоҳида қўйилади, аппарат тагига амортизаторлар ҳам қўйилиши мумкин. Урбанлашган шаҳарларнинг экологик нуқтаи назардан ўта муҳим муаммоларидан бири бу юқумли касалликларнинг тез тарқалиши. Шаҳар шароитида транспорт воситаларининг кўплиги, одамларнинг зичлиги, ўзаро контакт (яқин масофада бўлишга имконият кўплиги) йўли билан инфекциянинг тарқалиши жуда қулайдир. Сабаби шундаки, юқумли касалликларни чақирадиган қўзғатувчи микроблар атроф-муҳитда кўп тарқалган, бу муҳитда касал қўзғатувчи

микробни узоқ яшаши учун қулай. Микроб учун атроф- муҳит ноқулай бўлса, у ўз- ўзидан йўқолиб кетади. Бу ичак инфекцияси мисолида характерлидир, чунки уни инсон организмига тушиш йўли анча кўпроқ. Жумладан, озщювқат ва сув орқали, ифлосланган қўл панжалари орқали, ҳатто паШша ҳам бундай инфекцияларни тарқатиши мумкин. Илгариги назарияларга қулоқ солсак, ичбуруғ, қорин тифи ва бошқа ичак инфекциялари фақат ифлосланган қўл орқали одамга ўтади ва касаллантиради. Ҳозирда эса бу инфекцияларни сув ва озиқ-овқатлар орқали тарқалиши тўла-тўкис исботланган. Айниқса, паратиф ва зонне таёқчаси чақирадиган ичбуруғ касалини сабабчиси, шу микроблар билан ифлосланган озиқ-овқатлар, мевалардир. 5. Урбанизация ва микроорганизмлар муаммоси Урбанизациялашган шаҳарларда очиқ сув ҳавзаларини патоген касал чақирувчи миIqюблap билан ифлосланшп хавфи тобора ортиб боради. Бу, ўз навбатида,, очиқ сув ҳавзаларини марказлаштирилган водопровод орқали сув тарқатиш манбаи сифатида фойдаланиш мумкин бўлмай қолади. Чунки, водопровод тозалаш иншоотларидаги жараёнлар сувни вирус ва миқроблардан тўла-тўкис 100% озод қилолмайди. Айниқса, очиқ сув ҳавзаларига тапшанадиган чиқинди сувлар, тозалаш иншоотларидан тозаланиб чиққандан сўнг ҳам патоген миқробларини ушлаши ва аҳолига хавф туғдириши мумкин. Масалан, хлорланган чиқинди сувларнинг ҳар 100 намунасининг 67 тасида салмонеллалар аниқланганлиги С.Н.Черкинский томонидан изоҳланган. Илмий адабиётларда келтирилган кўпгина далилларда, ҳатто водопровод суви ҳам кўп холларда юқумли касалликларни тарқатувчи манба бўлиб қолмоқда*. Урбанлашган шаҳарлардаги экологик факторларнинг одам организмига таъсири оқибатида ҳам макроорганизмлар ўзгарадилар. Айниқса, инсон организмини микроорганизмлар таъсирига чидамсиз бўлиб қолиши ва миқроорганизмларни патогенлигини кучайиши касаллик тарқатишнинг асосий сабаби бўлиб қолмоқда. Организмни ҳимоя қилувчи, қўллаб-қувватловчи иммунитет ҳам, наслдан ўтиб келаётган, уни доимий антигендан ва организмнинг ички муҳитининг

доимийлигани сақловчи ҳолат ҳам, бошқача қилиб айтганда, нормал физиологик ҳаёт ҳам ҳозир экологик юкни кўтаришга мажоли етмай қолаяпти. Сабаби, ҳозирги вақтда қатор экологик ноқулай шароитлар пайдо бўлмоқдаким, улар организмнинг иммун системасига кўзга кўринарли таъсирини кўрсатмоқца. Чунки, кимё саноатининг маҳсулотларининг уй хўжалик ишларида, саноатда, қишлоқ хўжалигида кенг ишлатилиши, кимёвий маҳсулотлар билан ҳаво, сув, тупроқ, озиқ-овқатларнинг зарарланиши бу, бир томондан, иккинчидан, жуда кучли электормагнит тўлқинлари, юқори тўлқинли частотали электроэнергиядан фойдаланиш, кенг кўламда дори-дармон препаратларининг ўзгариб бориши, шаҳар аҳолисининг кам ҳаракатли бўлиб қолиши, нерв асаб тизимини тобора таранглашиб бориши организмнинг ҳамма нормал физиологик жараенларига қаттиқ таъсир этиб, касалликнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда, иммунитет пасайиб кетмоқца. Ўз-ўзидан маълумки, организмнинг табиий ҳимоя қилиш воситалари бўшашиб боради, айниқса, Т ва В лимфоцитлар популяциясининг нормал ҳолатини бузишга олиб келмоқда, бу ўз навбатида, иммун система функциясини бузилиши демакдир. Урбанлашган шаҳарларда, шифохона ички инфекциясини тарқалиш жараёнлари аҳолининг бир-бири билан яқиндан мулоқотда бўлиши, бир томондан, иккинчидан, урбанизация жараёнларида қувватсизланиб қолган кишиларнинг юқумли инфекциялар таъсирига чидамсизлиги оқибатида улар орасида юқумли касалликнинг тарқалишига имкон туғилади. Маълумки, кўпинча шифохоналарга қувватсизланган одамлар касал бўлиб тушадилар, уларни инфекцияларга қаршилик кўрсатиш хусусияти пастроқ. Айниқса, жарроҳлар операциясидан сўнг касаллар қувватсизланиб қоладилар. Ҳозирги вақтда юрақда, жигарда, буйракда ва орқа мия нерв толалари умуртқа поғонасининг баъзи бир жойларида қисилиб қолганда (шморли грижаси) қилинадиган операциялар оғир ўтади. Шундай беморлар юқумли касалликларни енгил юқтириши мумкин. Бундай ҳолатда даволанаётган касаллар қўшимча шифохона ички инфекциялари сабабли касали оғирлашади, касалхонада даволаниш вақти чўзилиб кетади.

Шифохона инфекцияларидан зарарланган беморлар ўлими 5 маротаба ортиқ, бундай инфекциялар билан оғриган болалар ўртасида ўлим анчагина кўпроқ. Демак, урбанлашган шаҳарларнинг бу борадаги муоммаларини ҳал этишда шифохоналардаги инфекцияларга қарши кураш, операция жараёнларини асептика ва антисептика қонун-қоидалари асосида ўтказиш, шифохоналарда кенг кўламда профилактика ишларини олиб бориш, айниқса, дезинфекция жараёнларини сифатли ўтказиш катта аҳамият касб этади. б. Урбанизация ва ижтимоий муаммолар Урбанлашган шаҳарларнинг яна бир муммоси наркоманиядир, бундай ёмон жараён ёшлар ва ўсмирлар орасида жуда кенг тарқалмоқца. Нега наркотик моддаларни оғиз орқали ичиш, бурун орқали ҳидлаш, суюлтириб вена ёки артерия қон томирга тўғридан- тўғри шприц билан юбориш тарқалиб бормоқда? Бизнинг назаримизда маънавий қашшоқлик, ижтимоий қийинчиликлар, ишсизлик, таълим-тарбиянинг ўта пастлиги, урбанизация даврида оилаларнинг ажралиши, бегуноҳ тирик етимларнинг тарбияга муҳтож бўлган вақгларида ўша тарбияни на отадан, на онадан ололмаслик, купи ота- оналарнинг спиртли ичимликларга берилиб кетгани, алкоголизмнинг ривожи ва бошқа ижтимоий, иқгисодий аҳволлар бунга сабабдир. Бундай ҳолатлар инсонни деградацияга олиб боради, асабнинг нормал физиологик ҳолатини бузади, касалликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Жуда кўп мамлакатларда, айниқса, урбанизациялашган шаҳарларда бойлар синфи билан камбағалларнинг яшаш фарқи осмон билан ерчадир. Жумладан, Рио де Женейро шаҳрида 500 мингдан ортиқ аҳоли чайлаларда, экологик ноқулай шароитларда яшайди. Калькутта шаҳрида 50 млн. аҳоли яшаса, шундан 15 млн. куча ва тротуарларда, чайлаларда, инсон яшаши мумкин бўлмаган ерларда яшайдилар, бундай мисолларни кўп келтириш мумкин. Дарҳақиқат, камбағалчиликда бундай яшаш алкоголизмни, наркоманиянинг ривож топишига яхши имкондир.

Шаҳарларнинг катта-кичиклиги ҳамма мамлакатларда бир хил эмас, ваҳолонки шаҳарнинг катталигига унинг аҳолиси сонига қараб баҳо берилади. Аммо катта шаҳарларни ажратиб турадиган омиллар жуда сероб: аҳоли, иморатларнинг кўплиги, кўп завод ва фабрикалар, темир йўл станциялари, сув вокзаллари, аэропортлар ва ҳоказолар. Баъзи бир мамлакатларда шаҳарлар фақат одамлар сонига қараб белгиланади. Масалан, Боливияда, Колумбияда шаҳар аҳолиси 1,5 минг бўлса, шаҳар номини олади, Кубада 2000; Мексикада, Венесуэлада 2500; Гана ва Мадагаскарда 5000 аҳолиси бўлса у шаҳар ҳисобланади. Аммо урбанлашган шаҳарлар борган сари кўпаяверган XIX аср охирларида, XX аср бошларида шаҳарларни қуриш ёки қурмаслик тўғрисида турли назарий баҳслар пайдо бўла бошлади. Шаҳарларни урбанизациялаш тарафдорлари ихчам, кўп қаватли биноларни бетон ва ойнадан ташкил топган қурилиш материалларидан фойдаланишни таклиф қилсалар, урбанизацияга қарши бўлган меъморлар, қурувчи, юқори малакали мухандислар шаҳарларни катталаштиришга мутлақо қарши турганлар. Собиқ социалистик давлатларининг назариячиларини таклифи бўйича, энг қулай, аҳолини яшаш шароитини яхшилаш, ишлаб чиқариш корхоналарни ташкил қилиш, кам харажатли шаҳарларни барпо қилиш ва сони жиҳатдан 20000 дан 300 минггача аҳоли яшайдиган жойларни қуришни тавсия қиладилар. Шундагина транспорт воситаларини, шаҳар муҳитини соғломлаштиришни бошқариш осонроқ кечади. Айниқса, одамларни бир-бирларига нисбатан меҳрли бўлиши, ҳурматли бўлиш, маъсулиятли бўлишини таъминлаш, шаҳар муҳитини зарарли омиллардан асраш ҳар ҳолда катта шаҳарларга нисбатан анча қулай бўлади. Оилани мустаҳкамлаш ҳар бир жамиятнинг асл мақсади бўлмоғи шарт. Аммо, урбанизация жараёнлари ривожланиб кетиб энг юқори даражага чиққан XX аср ва XXI аср бошларидаги аҳволни таҳлил қилар эканмиз, аҳволни мутлақо ёмон томонга ўзгараётганини кўриш мумкин. 1 апрел 1998 йилда чоп этилган «Пробудитес» журналининг «Семья в опасности, сохранится ли она?» сарлавҳали мақоласида қуйидагиларни ачиниб, куйиниб ёзади. Масалан, Швеция мамлакатида ҳамма туғилган болаларнинг ярми оила кўрмаган аёлларнинг

фарзандлари, худди шундай аҳвол Англияда, Данияда, Франция мамлакатларида ҳам кузатилмоқца. 1980 йилда АҚШда ҳар 100 боланинг 9 таси фақат онаси билан яшаётган бўлса, 1990 йилга келиб сони 25 тага етди. Қизиғи шундаки, Европа мамлакатларида инсонларнинг бу борадаги фиқри, психологияси ўзгариб, шундай бўлмоқдаки аёл киши ўзига четдан хуштор топиб, қонуний эридан ажраб ҳаёт кечирса, бу нормал ҳолат эмиш. Кўпчилик аёлларнинг фикрини изоҳлаб, Ирландия миллий аёллар кенгашининг вакили Норн Берн шундай дейди «Эрга тегиб нима учун ўзимизга муаммо туғдиришимиз керак, яъни эрни пайпоғини, иштонини, бошқа кийим кечагини ювиш, дазмоллашни йима кераги бор, ваҳолонки четдан бир хуштор топиб, ўзингни хурсанд қилишинг мумкин-ку, эрга тегиб ўзингга муаммо туғдириш ва мажбурият олишнинг нима кераги бор» дейди. Бу, албатта, даҳшат, кўпчилик аёлларнинг фикрича, эрсиз бемалол яшаш мумкин. Хўш эрсиз ёки эрдан ажраган аёллардан туғилган бегуноҳ болаларнинг етимлигини, уларга тарбия беришни, она меҳри, ота меҳрига тўймаган фарзандларнинг аҳволи қандай бўлар экан? 21- жадвалдаги фактларниш* ўзи юқорида зиқр қилинганларга мисолдир. Жадвалда келтирилган далиллар шуни кўрсатадики, мамлакатлардаги оила, турмуш қуриш, уни мустаҳкамлаш ночор аҳволда. Демак, келажакда оилани нима кутмоқда? Уларни мустаҳкамлаш, етим болаларга таълим тарбия бериш қайси йўналишда бориши керак? 21-жадвал Баъзи бир мамлакатлардаги турмуш қурган, ва ажрашганларшшг нисбати Мамлакатл ар Йиллар Турму ш Ажрашган лар % Австралия 1993 113255 48324 42,6 Англия 1992 356013 174717 52 Германия 1993 442605 156425 35,3 Дания 1993 31507 12981 41,2 Канада 1992 164573 77031 46,8 Куба 1992 191837 63432 33,0

Малдив оролла 1991 4065 2653 65,2 Норвегия 1993 19464 10943 56,2 ПуэртоРик 1992 34222 14227 41,57 Россия 1993 1106723 663282 59,9 АҚШ 1993 2334000 187000 8,0 Франция 1991 280175 108086 98,5 Чехия 1993 66033 30227 45,7 Швеция 1993 34005 21673 63,7 Этония 1993 7745 5757 34,5 Япония 1993 792658 188297 23,75 Аввалом бор оила жамиятнинг ажралмас қисми, оиланинг ҳамжиҳатлиги, ватаннинг, жамиятнинг ҳамжиҳатлигидир. Оиланинг кўп миқцорда ажралиши бу миллат ва жамиятнинг касали, унинг кучини қирқувчи омил, жамиятнинг тагидан дарз кетишидир. Оилаларнинг мустаҳкамлиги Рим империясини узоқ вақтлар давомида мустаҳкам туришига сабаб бўдди. Шунинг учун ҳам ҳар бир давлат ўзининг миллатларининг бирлиги мустаҳкамлигини саклаб қолишни истаса оиланинг барқарор яшашини таъминлаши зарур. Австралияда олиб борилган изланишлар шуни кўрсатдики, 2100 усмирлар текширилганда (етим болалар)аён бўлди-ки, уларнинг соғлиги яхши эмас, сержаҳллик, жинсий алоқага нисбатан уларнинг активлигини юқорилиги, оилада яшаган ўсмирлардагига нисбатан фарқ килади. АҚШдаги текширишлар шуни кўрсатдики, ажралган оиланинг болаларида бўладиган бахтсиз ҳодисалар 25—30% баланд, ўқиш даврида, синфда иккинчи йилга қолиб ўқиш кўпроқ, яъни 40— 70%га тенг, ўқишдан ҳайдаладиган ўқувчи сони 70% ташкил қилади. Улар ўртасида пайдо бўладиган шикоят ҳам кўпроқ бўлади. Оила бу бахт-саодат келтирувчи жой, оила аъзолари билан ҳаётни бирга меҳрибончилик билан ўтказиладиган жой. Оила аъзолари доимо бир-бирларига меҳрибон бўлиб, бўш вақтларини аямай бир- бирларига эътибор беришлари шарт. Оилада ота оиланинг бошлиғи, буни ҳар бир оила аъзоси билмоғи ва тушунмоғи шарт. Оилада доимо, ҳамма қандайдир меҳнат билан банд бўлмоғи, ҳаёт учун, оила учун зарур бўлтан бирор нарсага қизиқиш, дам олиш кунлари оила аъзолари қандайдир ишлар билан банд бўлишини режалаштириш зарур. Яъни дам олиш куни боғ-далаларда бирга ишлаш ёки тоғ, ўрмонлар атрофларида дам олишни, суҳбат қуришни ташкил қилиш ва амалга ошириш зарур. Швецияда чоп этиладиган бир

газетанинг мухбири айтишича, 15 йиллик мухбирлик ишларида юриб жуда кўп ёш жиноятчилар билан учрашиб, шундай қарорга келган, яъни ёш болалар жиноятчилигининг асосий сабаби уларни тарбиялащда она ва ота меҳрининг йўқлиги, уларнинг болалар билан умуман кам вақт бўлганлиги, уларга маълум даражада эътибор берилмаганлиги, уларга қулоқ солинмаганлигида. Бу эса ҳақ ran . Бу ишларни амалга ошириш қийин эмас, бунинг учун вақт ажратиш, телеэкранлар олдида камроқ ўтириш кифоя. Агар она уйда қолиш имконига эга бўлса, болаларига эътибор бериб, ҳаёт домласи, устози сифатида улар билан эътиборли бўлса, оилавий меҳр уйғонади, мустаҳкамланади. Оила аъзолари харажатининг ҳаммаси келинадиган даромадга қараб сарфланса, оиланинг кўп муоммолари ўз-ўзидан ҳал этилади. Шунинг учун ўзинингиздан ёш авлодга, яъни оила аъзолари уйга келадиган маблағ, унинг нималарга харажат қилинишини билиб тушинса, улар ортиқча харажатларга бормайди, пул сўрамайди. Уйда ҳамма тартиб-интизомга бўйсуниши, кимдир машинани ювиш, кимдир ҳовли супириш ва сув сепиш билан шуғулланса, уйда тинчлик ҳукм суради. Уйда Куръони карим сураларидан ўқиш, савоб ва харом нима эканини тушунтириш, ўз ишларида амал қилиш ёшлар тарбиясида катта аҳамият касб этади. Шундай қилиб, тарихан урбанизация жараёни ўзи билан комплекс: иқтисодий, ижтимоий, экологйкгигиеник, демографйк, психологик, тиббий муаммоларни келтириб чикарадиган жараёндир. Урбанизация турли-туман масалаларга, энг муҳими жамият ва аҳолининг соғлигига ўз таъсирини қўрсатади. Бу муоммоларни ҳал этиш фақат демократик, ҳуқуқий давлат зиммасида бўлади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

Похожие

Экология ва табиат муҳофазаси тарихи

Экология фанининг ривожланиш тарихи

Экология фанининг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

Урбанизация ва атроф муҳит

Урбанизация ва атроф муҳит