Урбанизация ва атроф муҳит - Экология - Рефераты

Урбанизация ва атроф муҳит

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

Урбанизация ва атроф муҳит Режа: 1. Урбанизация ва унинг экологик вазиятга таъсири. 2. Урбанизация ва аҳоли саломатлиги. 3. Саноат шаҳарларида экологик вазиятни яхшилаш .

1. Урбанизация ва унинг экологик вазиятга таъсири. Ҳозир ва келажакда ҳам табиий муҳитга урбанизация жараёнининг таъсири кучли даражада бўлишига шубха йук. Чунки шаҳар аҳолисининг салмоги йилдан-йилга ортиб бормоқда Ҳозир дунё мамлакатларининг 120 тасида урбанизация даражаси ўртача дунё микёсидаги ўртача кўрсаткичидан юқори, 90та мамлакатда шаҳар аҳолисининг бу борадаги улуши кишлок аҳолисиникидан кўп. Урбанизациянинг авж олиши, айникса, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида кузатилмокда. Урбанизация туфайли йирик шаҳарлар сони ортиб бормоқда. 1900 йилда аҳолиси сони 100 мингдан ортик шаҳарлар 300 тага якин бўлган, 1950 йилда - 950, 1980 йилда - 2370 тага етди. Ҳозир дунё аҳолисининг 1Ғ4 қисми йирик шаҳарларда яшамокда. «Миллионер шаҳарлар» сони ушбу йилларда 10 тадан 250 тага ортди (1950 и. - 81, 1960 и. - 120, 1980 и. - 209). Дунё аҳолисининг 15%га якин қисми «миллионер шаҳарлар»да мужассамлашган. Урбанизациянинг юзига хос куриниши шаҳар агломерациялари ва мегаполисларнинг ривожланишида намоён бўлмокда. АКШдаги Босваш (Бостон-Вашингтон), Чикните (Чикаго-Питтсбург), Сансан (Сан-Франциско — Сан-Диего) мегаполисларида якин келажакда 150 млн. дан ортик, аҳоли (АКШ аҳолисининг 50%дан ортиги) яшаши тахмин қилинмокда. Москва агломерацияси уз марказидан 100 км радиусда 130 та аҳоли яшаш жойларини (шаҳарларни) бирлаштирган. Агломерация жараёни ҳам ривожланаётган мамлакатлар учун ҳарактерли тус олмокда. Лотин Америкасидаги: Буэнос-Айрес, Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро, Мехико, қаракас, Богота, Сан тьяго; Осиёдаги: Калькутта, Бомбей, Сингапур, Гонконг, Жакарта, Истамбўл; Африкадаги: Крхира, Касабланка агломерациялари тез усмокда. Айникса, кейинги даврда аҳолиси сони 10 млн. дан ортган «бахайбат (гигант) шаҳарлар» салмоги анча ортди. Якин келажакда Мехикода — 31, Сан-Паулуда — 26, Токиода — 24, Нью-

Йоркда — 23, Калькуттада — 20, Бомбей, Кохира ва Жакартада 15 млн.дан аҳоли яшаши эътироф этилмокда. Шаҳарларнинг жойлашиши ҳам дунё бўйича бир текис эмас. АҲОЛИСИ 5 млн. дан ортган 26 шаҳарнинг 5 таси (Мехико, Париж, Москва, Чикаго, Дехли) денгиз киргокдаридан анча Узоқда, колган барча йирик шаҳарларнинг 40 %и денгиз сотхидан 50 км гача бўлган худудларда жойлашган. Урбанизациянинг жадал ривожланиши Ер юзасида экологик вазиятнинг мураккаблашишига таъсир кўрсатмокда. Урба низация жараёни табиат компонентларининг барчасида кучли ўзгаришлар содир этиши аён. Урбанизация туфайли шаҳарлар да грунт, рельеф, тупроқ, гидрографик тармоқлар, ер ости сувлари, атмосфера ҳавоси, ўсимлик коплами, ҳайвонот дунёси, хатто тушм ўзгаради. Айнан шу сабабли шаҳарларда нафақат ҳарорат, нисбий намлик, куёш радиацияси, балки, Ернинг иссиклик, гравитация, электр ҳамда магнит майдонлари хусусияти ҳам сезиларли даражада ўзгаради. Шаҳарларнинг катталашиши унинг атроф табиатга таъсир радиусини ҳам орттиради, натижада шаҳар худуди билан бирга унинг атрофида экологик вазиятдаги мутаносиблик йуколади. Шаҳарлар атрофдаги табиий худудий мажмуалар (ТХМ)га 3-30 км масофада таъсир крсатади. Саноат корхоналарининг турли чикиндилар (заҳарли газ, ифлос сув ва х.к.) чиқариши оқибатида шаҳарлар атрофидаги экин далалари, утлок, яйлов, сув ҳавзалари ва урмонлар зарар курмокда. Канадалик олимларнинг кузатишларича, мис-никел корхоналари чикиндилари 3,5 км радиусдаги ўсимлик ва ҳайвонларни бутунлай йук қилиш, 13 км даги дарахтларга кучли шикаст етказиши, тупроқ унумдорлигини йукотишини кўрсатди. Тог-металлургия корхо налари таъсири ҳам юқоридагидан кам эмаслиги маълум. Кўпгина шаҳарларда ер ости сувларидан истеъмолга олиниши оқибатида шаҳар заминининг чукиши руй бермокда. Токио ва Осакада замин йилига 18-20 см, Колифорнияда — 30-35 см, Мехиконинг айрим худудларида

40 см га пасаймокда. Шаҳар заминининг чукиши инсоннинг бошқа фаолиятлари билан ҳам боғлиқ. Масалан, Москва шахри остидаги сув кувурлари узунлиги шаҳар кучалари умумий узунлигидан икки марта кўп экан. Демак, бу шаҳарнинг турли худудларида уз таъсирини кўрсатмай колмайди. Янги шаҳарларнинг барпо этилиши, эсқиларининг кенгайиши, аввало ерларни кишлок хужалигидан чегирилишига сабаб бўлади. МДХда собик шуролар даврида 1200 та янги шаҳар бар по этилган. Ҳозирда йилига 500 минг га ер (АКШ да 1 млн. арк, 1 арк тент 0,4 га) шаҳарлар худудига қўшилмокда. Фақатгина МДХ да 10 млн. га. дан ортик, ерни шаҳарлар худуди эгаллаган. Москва шаҳар агломерацияси 2600 км 2 ни, Санкт-Петер бург - 1300 км 2 , Париж - 1870, Лондон - 5400, Нью-Йорк агломерацияси эса 7272 км 2 майдонни банд қилган. Шаҳар рельефининг текисланганлигидан гидрографик тармоқлардаги оким кийинлашади. Пасткамликларда ортикча сув тупланишидан рельефда упкон, сурилмалар вужудга келади. Иморатларнинг ертулалари захлигидан турли касалликларни таркатувчи микроорганизм ва хашаротлар учун маконга айланади. Йирик шаҳарларда ҳавонинг ифлосланганлиги туфайли куёш нурини 15% (кишда ультрабинафша нурларни 30%) кам бўлиши аниқланган. Бундан ташкари шаҳарларда ёгингарчилик ва бўлутли кунлар 10%, туманли кунлар езда 30%, кишда 100% ортик, бўлиши маълум. Масалан, Москва шахри киш ойларида 24% куёш нурини йукотади. Санкт-Петербургда эса куёш нур сочиб турувчи вақт унинг теварак — атрофдаги худудлардагига нисбатан йилига 120-160 соатга камлиги аниқланган. Йирик шаҳарларда марказ ва чекка худудларда ҳарорат тафовути 4-5° га етиши мумкин (Париж — 0,8°, Санкт-Петербург — 1°, Москва — 1,4°). Натижада, шаҳар марказда «иссиклик ороли» вужудга келади, атмосфера циркуляцияси ҳолати ўзгаради. Турли курилмалар, иссиклик манбаларининг кўплиги, ҳавонинг ифлослиги

туфайли шаҳарларда узига хос «огир микроиқлим» шаклланган. Шаҳарлардаги баланд иморатлар ҳавонинг алмашинувини, айникса, езда кечкурунлари шаҳарга салкин ҳаво киришини кийинлаштиради. Саноат ва транспорт шаҳарлар атмосфераси таркибида хилма-хил, кучли зарарли газ ва металлар миқдори ортишига сабаб бўлмокда. АКШ, Япония, Англия, Канада, Франция ва бошқа мамлакатлардаги йирик шаҳарлар ҳавосининг 1 м 3 да 1-2 дан 8-10 микрограммгача куртошин бирикмаси борлиги аниқланди. Кадмий, симоб, мис, никел, рух, хром, ванадий — шаҳар ҳавосининг доимий бирикмаларига айланмокда. Металлургия, баъзан нефть-кимё корхоналарига эга бўлган шаҳарлар ҳавоси таркибида, одатда, сульфат II оксид аралмашалари юқори даражада бўлади. Э.Ю. Безуглая (1980) шаҳар ҳавоси ифлосланиши борасида мухим қонуниятни аниқлаган. АҲОЛИСИ сони 250-500 минг киши бўлган шаҳарларда ҳавонинг сульфат II оксид билан ифлосланиш даражаси 100 минг кишилик шаҳарга нисбатан 60-80%, йирик шаҳарларда эса ушбу кўрсаткич 100% дан ҳам ортиши кузатилади. Шунингдек, Б.Б. Прохоров (1997)нинг ушбу сохадаги тадкдикотлари ҳам амалий аҳамиятга лойикдир (7-жадвал). 90-йиллар бошида МДХ да атмосферага йилига 200 минутдан ортик зарарли моддалар чиқарувчи 70 дан ортик шаҳар кайд этилган (Норильск — 2368 минг т (1), Кривой Рог — 1328 минг т (2), Москва — 1113 минг т (3),... Тошкент — 454 минг т (19),... Фаргона — 234 минг т (53)...). Бирок, ҳозирга келиб, айрим шаҳарларда (хусусан, Тошкент, Фаргона ва б.) ушбу кўрсаткич жуда сезиларли даражада камайган. Бирок шаҳар ҳавосининг нисбатан ифлосланганлиги, умуман, урбанизация жараёни экологик вазиятга кучли таъсир этмокда. Аҳоли ўртасида турли юкимли-огир касалликларнинг келиб чиқиши ва таркалиши, шаҳарларда улим кўрсаткичларининг юқорилиги бевосита урбанизациянинг экологик ва зиятга салбий таъсири натижасидир.

2.Урбанизация ва аҳоли саломатлиги Инсон умрининг салмокли қисми табиат кучогида бўлиши уни СОГЛОМ , бакувват ва баркамол усиши гаровидир. Кейинги вақтларда йирик шаҳарларнинг барпо бўлиши аҳолининг физиологик ва ижтимоий ҳаётида катор нокулайликларни келтириб чиқармокда. Шу туфаили АКШ, Гарбий Европа ва Осиёнинг катор мамлакатларидаги йирик шаҳарларда (хусусан, Токиода) шаҳар аҳолиси сони тобора камайиб бормоқда. Чунки йирик шаҳарларда атроф-муҳитнинг ифлосланганлиги, кишиларнинг табиатдан анча йироклашиб кетганлиги, инсон умрининг кўп қисмини тур ли курилмалар куршовида утиши ёруглик (куёш нури) ҳамда кислород танкислигига сабаб бўлмокда. Шаҳарларда атмосфера ҳавосининг хаддан ташкари ифлосланганлиги туфайли куёш нурларининг кайтиши кўпаяди. Айникса, ультрабинафша нурларининг етишмаслиги кишилар ҳаётига катта таъсир кўрсатади. Бу нурлар теридаги зарарли микроорганизмларни йукотади, танада минерал моддалар алмашувини таъминлайди, организмнинг турли касалликларга нисбатан бардошлилигини орттиради. Тадқиқотлар ультрабинафша нурларни меъёрида олган болалар уларни етарлича олмаган болаларга нисбатан шамоллашга 10 марта кам чалинишини исботлайди. Шаҳар аҳолиси саломатлигига, айникса, атмосфера ҳавоси ва унинг ҳолати кучли таъсир этади. Буюк алломамиз Абу Али ибн Сино: «Агар ҳавода чанг ва губор бўлмаса, инсон минг йил яшарди», — деб бекор айтмаган. Йирик шаҳарлардаги узига хос микроиқлим: ҳарорат ва намликнинг узариши кишилар организмида иссиклик ҳамда модда алмашинувига таъсир этиб, нафас олиш, юрак фаолияти, кон айланиши ва тери ҳолатини белгилайди. Саноатлашган мамлакатларда аҳолининг кўпчилигида кон айланиш жараёнининг бузилганлиги аниқланган бўлиб, 50% улим ҳам айнан ушбу касаллик билан боғлиқлиги аён. Умуман, куёш нури, кислород етишмаслиги, ҳарорат ва намлик ўзгарганлиги инсоннинг меҳнат кобилияти пасайишига, кайфияти бузилишига, уйкусизликка сабаб бўлади. Йирик саноат шаҳарлари

ҳавосида инсон учун зарарли бўлган аэрозол заррачалар миқдори 10-20 марта кўплиги, касаллик таркатувчи бактериялар ҳам 5-10 марта ортик бўлиши аниқланган. АҲШ (Лос-Анжелос, Донора, Питтсбург...) ва Гарбий Европанинг йирик саноатлашган шаҳарларида (Лондон, Афина, Ницца, Милан...) ҳамда Ме хико, Токио, Иокогамада зарарли газ ва чанглар аралашмасидан вужудга келган аччик туманлик-смог (таркибида намнинг кўп— 70% бўлиши туфайли у фотокимёвий смог, деб аталади) мунтазам кузатилади. Токионинг саноатлашган худудларидаги тиббий қўриқдан утказилган аҳолининг 35%и, Американинг Доно ра шахрида 65 ёшдан ошган аҳолининг 60%и смог туфайли упка касаллигига чалинганлиги аниқланган, ана шундай смог туфайли 1952 йил декабрда Лондонда мудхиш ходиса руй берди. Смогдан заҳарланишдан 4 кеча-кундузда 4000 киши нобуд бўлди, ун минг киши касалликка чалинди. 1962 йилда яна ушбу ходисадан 1000 га якин киши вафот этди. Ифлос ҳаводан нафас олиш анча кийин бўлади, упкага ҳаво тўлиқ, етиб бормайди, чанг-губорларнинг упкада йигилиши нафақат упкани, балки тананинг бошқа аъзолари ва тукималарини ҳам ишдан чиқаради. Астма, эмфизема, юқори нафас йуллари катори касалликлари манбаи ҳам ифлос ҳаводир. Урбанизациянинг инсон саломатлиги ёмонлашувига ута таъсирли омилларидан бири шовкин-сурондир. Унинг асосии ман баи транспорт (автомобиль, темир йул, ҳаво транспорти) саноат ва маиший корхоналар ҳамда курилиш техникасидир. Инсон умуман шовкинсиз муҳитда яшаши мумкин эмас. Аммо шовкин кучи ортиши киши саломатлигига салбий таъсир этади. Шовкин кучи децибел (дб)да улчанади. Унинг 0-50 дб бўлиши инсонга ёкимли овоз сифатида таъсир этади (дарахт баргларининг шитирлаши, майин мусика овози), 60-90 дб шовкин ёкимсиз (бакириб гапириш, ёзув машинкалари хонасидаги товуш), 100-120 дб кучдаги шовкин зарарли (юк машинаси, жаз мусикаси), шовкин кучининг 130-200 дб бўлиши хавфли ҳисобланади (реактив самолёт, артиллериянинг туп отиш вақтидаги

товушлар). Шовкин кучининг рухсат этилган меъёри (РЭМ) 80 дб, энг юқори чегараси 110дб. Ҳозирда шовкин кучи йирик шаҳарларда меъёрдан 10-20 дб га ортиб бораётганлиги кузатилмокда. Йирик шаҳарлар аҳолисининг 60% дан ортиги шовкиндан шикоят қиладилар. Германия аҳолиси ўртасида утказилган суровлар натижасида аҳолининг 69%и транспорт, 21%и куни- қўшнилар ва болалар шовкинидан, 8%и иш жойларидаги, 2%и бошқа турдаги ШОВКИН манбаларидан шикоятланиши маълум бўлди. Кишилар кадимдан шовкинга карши курашиб келганлар. Юлий Цезарь шаҳарларда кечкурун барча турдаги транспорт ҳаракатларини таъқиқлаган. Англия кироличаси Елизавета I шаҳарда кечкурун соат 22°° дан сунг турли жанжалларга барҳам беришни буюрган. Кадимги римликларда шаҳар худудида [товуш чиқарувчи хунармандчилик ишларини бажаришга рух сат этилмаган. Хатто, шаҳарда (Рим) хуроз бокиш катъиян ман этилган. Ҳозирда Рио-де-Жанейро, Рим ҳамда Африка (Кохира) ва Якин Шаркдаги йирик шаҳарлар энг сершовкин шаҳарлар ҳисобланади. Улардаги серкатнов кучаларда шовкин кучи 110 дб дан ҳам ортади. Бундай кучли шовкин инсоннинг эшитиш кобилиятини бутунлай ишдан чиқаради, марказий асаб тизими фаолиятининг ўзгариши, кон босимининг кутарилиши, модда алмашувининг бузилиши, юрак фаолиятининг ёмонлашуви, нафас олишнинг кийинлашуви ҳам кучли шовкин таъсиридандир. Кучли шовкин хотира ва диккатни сусайтиради, фикрлашни секинлаштиради, уйкусизликни келтириб чиқаради, кишиларнинг жахлдор бўлишига сабаб бўлади. Шовкин кучининг 130 дб дан ортиши инсон организмида кескин ўзгаришлар содир бўлишга олиб келиши, 180 дб дан ортиши улим билан тугаши мумкин. Кучли шовкин меҳнат унумдорлигини 10-60% камайтиради. Сершовкин муҳитда фаолият кўрсатадиган кишиларда турли касалликларга чалиниш одатдаги шароитда меҳнат қиладиган кишиларга нисбатан 25% юқори бўлади. Мутахассис олимлар сершовкин шаҳарларда инсон умри бир неча йилга кискаришини таъкидлайдилар.

Умуман, тиббиёт тадқиқотлари шаҳар аҳолининг ўртасида улим кўрсаткичлари анча юқори эканлигини кўрсатади. Аҳолининг 1 млн. ва ундан ортик бўлган шаҳарларда рак касаллигига чалинганлар кишлок, жойлардагига нисбатан 2 баробар ортги, бронхид эса анча кенг таркалганлиги маълум. Йирик шаҳарлар да атмосфера ҳавосининг ифлосланганлиги, транспорт ҳаракатларининг жадаллиги, доимий шовкин, куёш нурининг етишмаслиги, урбанизация ва саноат ривожланишининг назоратсизлиги турли касалликларнинг авж олиши учун кўпгина кулайликлар тугдиради, натижада экологик тушкунликка сабаб бўлади. 3. Саноат шаҳарларида экологик вазиятни яхшилаш Энг кадимги шаҳарлар Вавилонияда, Дажла ва Фрот, кейинрок эса Нил дарёси сохилларида вужудга кела бошлаган. Шаҳарларнинг пайдо бўлиш замини душмандан ҳимояланиш, савдо ва маданиятнинг ривожланиши, бошқарувнинг марказлашуви билан чамбарчас боғлиқдир. Кадимги шаҳарлар манзараси атрофдаги худудларнинг табиий ҳолатига якин бўлган рель еф, гидрографик тармоқлар унчалик ўзгартирилмаган, ҳаво тоза бўлиб, шаҳар худуди бевосита атрофдаги утлок, урмон ва далаларга туташиб кетган. Шаҳарларнинг тезкорликда ривожланиши, усиши асосан саноат инқилоби билан боғлиқдир. Кўплаб завод ва фабрикалар курилиши, шаҳарлар зиммасидаги вазифаларнинг орта бориши, аҳолисининг кўпайиши шаҳарларнинг катталашишига, улар киёфасининг ўзгаришига олиб келди. Саноатнинг ривожлани ши нафақат шаҳар худуди, балки унинг атрофидаги табиий ландшафиларда ҳам кучли ўзгаришлар содир эта бошлади. Шаҳарлар саноат, бошқарув, маданий, транспорт ва бошқа катор вазифаларни узида мужассамлаштирган аҳоли яшайдиган жой бўлиши билан бирга, азалдан кишилар учун ута куллай меҳнат ва дам олиш шароитларига эга бўлган, маиший эҳтиёжлари кондириладиган бир бутун тарихий-меъморий, ижтимоий-иқтисодий курилма ҳамдир. Бирок, ҳозирги саноатлашган йирик шаҳар ларда атроф-муҳитнинг ифлосланганлиги, транспорт ҳаракатларининг

жадаллиги, кучли шовкин-сурон ва инсон саломатлигига таъсир этувчи бошқа катор омиллар кишиларнинг хоришига, турли касалликларнинг авж олишига сабаб бўлмокда. Шу боисдан, саноат шаҳарларида экологик вазиятларни барқарорлаштириш улар жойлашувининг табиий-географик хусусиятлари ва иқтисодиёт йўналиши билан чамбарчас боғлиқдир. Саноат шаҳарларида экологик вазиятнинг ёмонлашуви асосан саноат, маиший корхоналар ва транспорт хиссасига тўғри келади. Шаҳарларнинг лойиҳа тузилишлари мураккаб ва кўп омиллидир. Шаҳарлардаги тураржой, саноат, транспорт, омборхоналар, дам олиш, даволаниш ва санитария ҳимоя минтакаларини тўғри жойлаштиришда географик омиллар (шамол ва оким (даре) йўнали ши ва б.) катьий эътиборда бўлиши шарт. Шаҳарлар курилишидаги ушбу экологик ёндашув шаҳар худудида табиий компонентларнинг антропоген таъсирларга бардошлилигини ортгиради, табиатнинг уз-узини тозалаш ва тиклаш кобилиятига ёрдам беради. Шаҳарлар ҳавосининг хаддан ташкари ифлосланганлиги экологик вазиятга кучли таъсир этмокда. Шаҳарлардаги сано ат корхоналари ҳамда транспортдан чикадиган заҳарли газлар миқдори тобора ортмокда. Шаҳар ҳавоси мусаффолигини таъминлашда дарахтзор-кукаламзорларнинг аҳамияти бекиёсдир. Дарахтзорлар шаҳарларга чирой бериш билан бирга, унинг «упкаси» ҳамдир. Мутахассислар шаҳар худудининг 50%и кукаламзор бўлиши экологик нуктаи назардан самарали бўлишини таъкидлайдилар. Айникса, йирик баргли дарахтларнинг, хусусан, теракни кўп экиш мақсадга мувофиқдир. Чунки терак турли шароитларда ҳам яхши усади, кислородни кўп чиқаради, зарарли газларга бардошли, чангни кўп таркатади, тез усади (йилига 2 м гача), ҳаво ҳарорати ва шамол режимига таъсир этиб, узига хос микроиқлимни вужудга келтиради. Йирик шаҳарларда кукаламзор худудлар аҳоли жон бошига камида 30-50 кв м бўлгани маъкул. Турт туп дарахт 1 кишига сутка давомида зарур кислородни ишлаб берса, 1 га урмон йилига ўртача 18 млн. м 3 ҳавони

тозалайди. Ана шу 1 га урмон иссик даврда ҳаво таркибидаги 220-280 кг карбонат ангидридни узлаштиради, йилига 70 т чангни тутади, атмосферага 180-220 кг кис лород чиқаради. Дарахтзор ва кукаламзор хиёбонлар жазирама кунларда соя-салкин беради, тупроқда нам саклайди. Шу туфайли, шаҳар богларида йул ва хиёбонларга қараганда ҳарорат бироз салкин (2-4°), ҳаво намлиги эса юқори (13-14%). Хиёбонлардаги яшил утлокларнинг ҳар бир квадрат метри соатига 200 г сувни буглатиб, ҳавонинг салкин бўлишига хисса қўшади. Будан ташкари дарахтзор ва кукаламзордаги ям-яшиллик киши рухиятини тинчлантиради, меҳнат фаолиятини тиклашга кетадиган вақтни 60% гача камайтиради, кишилардаги чидам-токатни 15%га кўпайтиради, фикрни бир жойга жамлашни орттиради. Шунга кура, тураржойлардан шаҳар, оромгох. боглари 2-3 км, туман боглари 1,5 км, болалар оромгохлари — 1 км, гулзор ва яшил хиёбонлар 400-500 м дан Узоқ, бўлмагани маъ кул. Шунингдек, шаҳарлар атрофида яшил хиёбонлар ёки ҳимоя минтакаларини сақлаш ва кенгайтириш мухим аҳамиятга эга. Бу минтакалар шаҳар аҳолисининг дам олишини ташкил этиш, шаҳар микроиқлимини юмшатиш, ҳаво тозалигини таъминлашга ёрдам беради. Бу минтакалар кўлами шаҳарларнинг катта-кичиклиги, халк. хужалигидаги мавқейи каби омилларга мос тарзда барпо ЭТИЛМОГИ даркор. Ушбу минтакаларда мавжуд тураржойларни кенгайтириш, янгиларини куриш, саноат корхоналарини жойлаштириш мақсадга мувофиқ, эмас. Уларда фақат дам олиш ва согломлаштириш масканлари, сайёхатчилик ва овчилик муассасалари, ҳайвонот ва ботаниқа боглари ташкил этиш мумкин холос. Кўпгина шаҳарларда кукаламзорлаштиришга эътиборнинг орта боришидан индустриал марказлар шаҳар-богларга айланди (Москва, Киев, Тбилиси, Бишкек, Тверь...). Тошкент шахри ҳам бунга ёркин мисолдир. Шаҳарлардаги шовкин кучини камайтиришда ҳам дарахтзорларнинг аҳамияти катта. Саноатлашган худудлар ва турар-жойлар оралигида, тураржойлар билан серкатнов йуллар ўртасидаги барпо этилган дарахтзорлар

шовкинни 20%га, кенглиги 25 м бўлган бута ва дарахтзорлар, хиёбонлар эса 10-12 дб га камайтиради. Тураржойларнинг йуллардан 200 м Узоқрокда курилиши ШОВКИН кучини 20 дб га камайтириши аниқ. Ша ҳарларда шовкин кучини камайтириш бир-бири билан узвий богланган куйидаги мажмуали тадбирларни амалга оширишни такозо этади: — йирик шаҳарларда уткинчи (транзит) автомашиналар катновига барҳам бериш, шаҳар марказида юк машиналари ҳаракатини, транспортлар сигналини таъқиқлаш; — шаҳар курилиши ва меъморчилигида товуш ютувчи мослама ва материаллардан кенг фойдаланиш; — турар жойлар якинида аэропорт курмаслик, уларни шаҳарлардан узодрокка кучириш, учиш йулларини шаҳарлар устидан утказмаслик, аэропортларни қайта таъмирлаш; - шовкинсиз транспортлар яратиш (мотор, гилдиракларни такомиллаштириш). Йирик шаҳарларда метро ҳамда электротранспортдан кенг фойдаланиш, ер ости курилмаларни кенгайтириш (Англия, Фран ция, Япония ва АКШ да шахдр инфратузилмасининг анча қисми ер остида фаолият кўрсатади) лозим. Бўлардан ташкари, сершовкин шаҳарларнинг шовкин ҳариталарини яратиш мухим масаладир, чунки унда шовкин манбалари, таркалиш чегаралари, кучи аниқ кўрсатилади. Янги тураржойлар, болалар муассасалари, даволаш ва дам олиш мас канлари учун жой танлашда ушбу ҳарита асос қилиб олиниши мадсадга мувофиқдир. Ҳозирга даврда йирик шаҳарларда тупланиб колаётган турли саноат, маиший-хўжалик чикиндилари шаҳарлардаги экологик вазиятга сезиларни таъсир кўрсатмодда. Ўртача ҳар бир шаҳар аҳолиси жон бошига сутка мобайнида 1 кг ахлат тупланса, дунё бўйича бу миқдорнинг канчага етишини тасаввур этиш мумкин. Фақатгина, Тошкент шахрининг узида бир кеча- кундуз давоми да 4,5 минг тоннага якин ахлат тупланмокда. Шаҳарлардаги

тупланадиган ахлатлардан икқиламчи ресурс сифатида фойда ланиш, улардан турли зарур маҳсулотлар олиш шу куннинг долзарб муаммоларидан бўлиб колмокда. Ҳозир дунёдаги айрим шаҳарларда (Тошкентда) ҳам чикинди- ахлатни қайта ишловчи корхоналар барпо этилган, бирок уларнинг иш кувватлари бугунги кун талабини кондира олмаяпти. Икқиламчи ресурслардан кенг фойдаланишга утилиши, чикитсиз технологиянинг жорий этилиши билан бу муаммони ижобий хал этиш мумкин. Демак, саноат шаҳарларидаги экологик вазиятни яхшилаш мажмуали тарзда: ташкилий-хўжалик, шаҳарсозлик, меъморий- ландшафтшунослик ва бошқа тадбирлар амалга оширилиши, янги саноат корхоналари курилиши, аҳоли сонининг усишини ҳам меъёрга солиб туриш билан хал қилиниши мумкин.

Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

Похожие

Урбанизация ва атроф муҳит

Макроиқтисодий сиёсат ва атроф-муҳит

Дунё аҳолиси сонининг ўсиши ва атроф муҳит

Атроф муҳит мухофазасининг ҳуқуқий ва ташкилий асослари

Урбанизация, экология ва саломатлик, урбанизациянинг тарихи