Ўзбекистон ва Марказий Осиёда табиатдан нотўғри фойдаланиш оқибатида иқтисодий муаммоларнинг юзага келиши - Экология - Рефераты

Ўзбекистон ва Марказий Осиёда табиатдан нотўғри фойдаланиш оқибатида иқтисодий муаммоларнинг юзага келиши

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

95.8232421875 KB

Ўзбекистон ва Марказий Осиёда табиатдан нотўғри фойдаланиш оқибатида иқтисодий муаммоларнинг юзага келиши Режа: 1. Тупроқ шўрланиши ва унинг олдини олиш 2. Чўллашиш жараёни ва унинг салбий оқибатлар 3. Орол муаммоси ва унинг глобал аҳамият касб этиши

1. Тупроқ шўрланиши ва унинг олдини олиш Тупроқ шўрланишининг олдини олиш ва унга карши кураш ер ресурсларини муҳофаза қилишнинг энг мураккаб вазифаларидан бири ҳисобланади. Тупроқнинг шўрланиши арид зоналар ландшафтларининг энг характерли хусусиятларидан ҳисобланади. Лекин биз қуйида инсоннинг хўжалик фаолияти, аввало, ерларни нотўғри суғориш натижасида вужудга келадиган тупроқ шўрланиши ҳақида тўхталиб ўтамиз. Суғориш фақат тупроқ қопламинигина эмас, балки бутун ландшафтни ва ландшафт компонентлари (рельеф, ер усти ва ер ости сувлари, ўсимлик қоплами, литология ва ҳ.к) ни ўзгартириб юборадиган кучли омилдир. Суғориш тўғри олиб борилса ва ердан оқилона фойдаланилса, одатда тупроқнинг ҳосилдорлиги ошади. Лекин обикор ерларнинг ҳамма жойида иқлим шароитидан ташқари геоморфологик, гидрогеологик ва литологик шароитлар бирдай эмас. Бу ҳол ерларни суғориш режими ва нормасига жуда эҳтиёткорлик билан ёндашишни талаб қилади. Нотўғри суғориш, нормадан ортиқча сув бериш ер ости сувлари оқими суст бўлган ҳудудларда сув балансининг бузилишига ва минераллашган грунт сувларининг ер юзасига кўтарилишига олиб келади, натижада тупроқ шўрланади. Тупроқнинг шўрланиши Осиё, Африка, Америка ва ҳатто Европанинг жанубидаги обикор деҳқончилик қилинадиган кўпгина мамлакатларда кенг тарқалган. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган обикор ерларнинг шўрланиши натижасида, ишдан чиқиб қолиши ҳозир ҳам давом этмоқда. Ерларнинг шўр сув қочириладиган зовурлар, яъни дренажсиз суғориш натижасида бир вақтлар ҳосилдор бўлган ерларнинг унумсиз, шўрланган ва шўрхокли чўлларга айланганлигини Эрон, Ҳиндистон, Покистон, Месопотамия, Миср ва бошқа мамлакатлардаги қадимги дарёлар дельталарида кўплаб кўриш мумкин. Айрим жойларда ҳатто қайта (иккиламчи) шўрланиш ҳам кенг авж олган.

Дренажсиз қурилган янги суғориш тизимлари Шимолий Африка, Марказий Осиё, Шимолий Америка, Жанубий Европа ва бошқа жойларда, минераллашган ер ости сувларининг кўтарилишига ва буғланишига ҳамда илгари шўрланмаган тупроқларнинг шўрланиб ишдан чиқиб қолишига сабаб бўлганлигига жуда кўплаб мисол келтириш мумкин. Республикадаги асосан янги суғорилаётган ерлар ҳисобига шўрланиш йилига 2-3 минг гектарни ташкил этади. Бундай ерлар Республиканинг деярли барча минтақаларида учрайди. Маълумки, суғориладиган ерларда тупроқнинг шўрланиши экинлар ҳосилини кескин камайтиради. Масалан, кучсиз шўрланган тупроқлар ҳосилдорликни 10-20 фоиз, кучли шўрланган тупроқлар эса 50 фоизгача пасайтиради. Ер юзида суғорилади.ан ерлар тупроқлари ҳозирги шўрланишининг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат: а) деҳқончиликда ҳар бир жойнинг ўзига хос табиий ва тупроқ шароити хусусиятларини етарлича ҳисобга олмаслик; б) суғориш системалари қурилишини арзонга туширишни ўйлаб дренаж (зовур) иншоотларини ўз вақтида барпо қилмаслик; в) далаларда, каналларда ва суғориш системаларида суғорув сувининг кўп сарфланиши; ортиқча сув сарфи, жумладан, ер ости сувлари сатҳини кўтаради. Табиий равишда сув яхши оқиб кетадиган, яъни нишаби яхши бўлган ерларнигина дренажсиз суғориш мумкин. Тупроқ шўрланишининг олдини олиш ва шўр ювишнинг энг синалган тизими ҳозирда кенг қўлланилаётган чуқур вертикал ва горизонтал дренажлар ўтказишдир. Шўрланишни бутунлай тўхтатиш учун дренаж тизими барпо қилишдан ташқари ирригация каналларини бетонлаштириш, суғорув сувини бетон ариқлар- лотоклар орқали юбориш, суғориш меъёрига қатъий амал қилиш лозим.

Суғориладиган ерларда ирригация қурилишларига сарфланадиган катта харажатлар ғалла, техника экинларидан олинадиган юқори ҳосил билан жуда тез қопланади. Умуман, ерларни суғориш қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини кескин оширишда, озиқ-овқат муаммосини муваффақиятли ҳал қилишда ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Тупроқнинг ботқоқланиши бир томондан табиий жараён бўлса, иккинчи томондан инсон хўжалик фаолиятининг салбий оқибатидир. Ерларнинг ботқоқланиши, айниқса, дарё тўғонлари ва сув омборлари атрофларидаги рельефи текис жойларда ер ости суви сатҳининг кўтарилиши натижасида содир бўлади. Баъзан бу жараён сернам ҳудудлардаги ўрмонларнинг батамом кесиб юборилиши натижасида ҳам бошланади. Ботқоқланишга қарши кураш ва унинг олдини олиш ўта сернам худудларда махсус мелиорация тадбирларини ўтказиш билан амалга оширилади. Бунда сув режимини тартибга солишнинг хилма-хил усуллари кўзда тутилади. Қуритилган ботқоқ тупроқлари озиқ моддаларга ва потенциал энергия захираларига ниҳоятда бойдир. Ер ости сувининг яқинлиги ўсимликларни субирригация деб аталувчи қўшимча нам билан таъминлайди, яъни ўсимликлар ер остидан қўшимча нам олади. Британия Бирлашган Қироллиги, Нидерландия, Бельгия, Дания, Германия, Швеция ва Канада пасттекисликларидаги қуритилган тупроқларнинг юқори маҳсулдорлиги шу билан тушунтирилади. Шунинг учун ҳам кейинги вақтда ер юзининг барча мамлакатларида ботқоқликларни қуритиш кенг авж олиб кетди. Айни вақтда ботқоқликлар катта гидрологик ва иқлим ҳосил қилувчи аҳамиятга ҳам эга бўлиб, улар сув сақлаб турувчи резервуар ролини ўйнайди, атрофидаги ҳудудлар ер ости сувлари сатҳининг мувозанатини сақлаб туради. Қуритиш мелиорацияси бутун табиий комплекслар шароитига таъсир кўрсатади. Баъзан маҳаллий шароитни ҳисобга олмай, ботқоқликларни ёппасига қуритиш ҳам катта зарар келтириши мумкин. Масалан, Белоруссияда

ботқоқликларни интенсив қуритиш ерларнинг ортиқча қуриб кетишига ва кичик дарёларнинг йўқолиб кетишига олиб келган. Шунинг учун ҳам қуритиш мелиорациясини ўтказишда катта ҳудуддаги сув режимини шундай тартибга солиш керакки, натижада, тупроқда оптимал сув, иссиқлик ва озуқа режими сақланиб қолиши лозим. Яъни мелиорация табиатни муҳофаза қилиш талабларини назарда тутган ҳолда олиб борилиши керак 2. Чўллашиш жараёни ва унинг салбий оқибатлар Чўлга айланиш деганда, инсоннинг хўжалик фаолияти ва табиий омиллар таъсирида арид ўлкалар экосистемаларининг бузилиши, ҳамма органик ҳаёт шаклларининг деградациялашуви ва натижада бу ҳудудларнинг табиий иқтисодий салоҳиятининг пасайиши тушунилади. Чўлга айланишга арид ўлкалар табиий ресурсларидан нотўғри фойдаланиш ва ерларни кенг кўламда ўзлаштириш сабаб бўлади. Чўлга айланиш масаласи ҳозирги вақтда сайёравий масалалардан бўлиб, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммоларининг таркибий қисмидир. Арид ўлкаларда чўлга айланиш жараёни, асосан, шу ўлкаларда аҳоли сонининг ўсиб бориши ва қишлоқ хўжалиги ҳамда саноатда табиий бойликлардан тез суръатлар билан фойдаланиш натижасида чўл ландшафтларига инсон хўжалик фаолияти таъсирининг ортиб бориши билан боғликдир. Ўсимликларнинг ёқилғи ва ем-хашак мақсадида ишлатилиши, яйловларда меъёридан ортиқча мол боқилиши, йўллар, қувурлар, йирик ирригация каналлари, саноат корхоналари, аҳоли пунктлари каби қурилишлар дефляция жараёнларининг ривожланишига, қум кўчишига, сув балансининг бузилиши эса тупроқни шўр босишига ва ташқи муҳитнинг ифлосланишига, арид ўлкалар шароитида табиатда динамик мувозанатнинг бузилишига, яъни чўлга айланиш жараёнининг кучайишига олиб боради.

БМТ Бош котибининг Сахелдаги (Саҳрои Кабирдан жанубда) қурғоқчиликка қарши кураш бўйича ҳуқуматлараро қўмитага қилган мурожаатида «яна 50 йил ўтар-ўтмас Африка картасида учта ёки тўртта мамлакатни чўллар босиб мутлақо йўқ қилиб юбориши мумкин» деб ёзилган эди. Дунёнинг бошқа районларида ҳам чўллар пайдо бўлмоқда. Аллақачон чўлга айланган ёки чўлга айланиш хавфи бўлган ерлар Осиёда, Африка ва Австралияда кўп; Европада, Шимолий ва Марказий Америкада камроқ; Жанубий Америка бу жиҳатдан ўртача ҳолатни эгаллайди. Шундай қилиб, дунёнинг арид ўлкаларида чўлга айланиш турлича интенсивликка эгадир. Африка ва Осиёнинг баъзи чўлларида бу жараён жуда тезлашмоқда. Ҳозирги вақтда чўлга айланиш ер юзининг кўп жойида тез суръатлар билан рўй бермоқда. Арид ўлкаларнинг чўлга айланиши оқибатида, ҳар йили 50-70 минг км 2 фойдаланиладиган ер ишдан чиқмоқда. Агар экиладиган ерлар 1 кв. км. нинг қиймати АҚШ доллари билан ҳисоблаганда 200 минг доллари туришини назарда тутсак, чўлга айланишдан ҳар йили 10 млрд доллар иқтисодий зарар келяпти. Бунчалик катта маблағ ҳатто 6,3 млрд киши ҳаётида ҳам сезиларли ўзгаришларни содир этади. Дунёнииг чўллашиш юз бераётган ҳудудлари карта-чизмаси 4-карта чизма.

Чўлга айланиш жараёнининг жадаллашиб бораётганлиги хавфи БМТ нинг ҳар хил ташкилий системалари лойиҳа ва қарорларида қайд қилинган. БМТ нинг чўлга айланиш масаласи бўйича махсус конференцияси 1977 йилнинг 29 августидан 9 сентябригача Кениянииг пойтахти Найроби шаҳрида ўтказилди. Конференцияда дунёнинг 100 дан ортиқ мамлакатидан 1500 делегат қатнашди. БМТ нинг бу конференциясида чўлга айланиш масалалари, дунёнинг чўллари картаси (масштаби 1: 25000 000) муҳокама килинди ва чўлга айланиш сабаблари очиб берилди, чўлга айланиш жараёнининг ҳозирги ҳолати, унинг келиб чиқиши мумкин бўлган оқибатлари баҳоланди ва конференция охирида чўлга айланишга қарши халқаро комплекс проғрамма - «Ҳаракат плани» қабул қилинди. Ўзбекистоннинг чўл ва чала чўл ҳудудларида кенг кўламда илмий тадқиқот ва қидирув ишлари амалга оширилмоқда. Уларнинг илмий натижаларига асосланиб, йирик гидротехник иншоотлар қурилди, мукаммал ирригация тизимлари яратилди. Аму-Бухоро канали, Қарши магистраль канали бир қанча сув омборлари ва гидроузеллар ана шулар жумласидандир. Ирригация иншоотларининг ривожланиши арид районларда миллионлаб ерларни обикор деҳқончиликда ўзлаштириш имконини берди. Ихота дарахтзорларини барпо этиш ва тузима қумларни мустаҳкамлаш, яйловлар, посёлка ва шаҳарларни сув билан таъминлашни яхшилаш юзасидан кўп ишлар қилинди. Маълумки, табиат инсоннинг барча ҳаётий эҳтиёжларини қондирадиган асосий манбадир. Булар ўртасидаги мувозанат шу қадар мукаммал ва шу қадар нозикки, унинг ҳатто озгина бўлсада, бузилиши секин-аста жуда катта талофатларга олиб келади. Шундай талофатлардан бири сув танқислиги муаммосидир. Қадимги юнон файласуфи Афлотун (эрамиздан аввалги V-IV асрлар) ўзининг қонунлар китобида сув тўғрисида шундай фикрларни билдирган: «Агар кимки бировнинг булоқ ёки йиғиб қўйган ёмғир сувини ифлос қилса, ўғирласа, жабрланувчи сув назоратчисига мурожаат қилсин, зарар ҳажми

аниқлансин, айбдор жарима тўласин, ундан ташқари сув манбаи ёки ҳавзасини тозалаб берсин». Сувни давлатлар томонидан назорат қилишни қатьий қилиб қўйиш зарур. 1965 йилдан то 2000 йилга қадар Ўрта Осиёда суғориладиган ерлар майдони тўрт мартадан кўпроқ кенгайтирилди, сувни истеъмол қилиш уч мартага ошди. 1960 йилдан бошлаб, Орол денгизи 75 фоиздан ортиқ сув захирасидан ва 50 фоиз ҳудудидан маҳрум бўлди. У аввалги соҳилларидан 100-120 км. ичкари чекинди ва 33 минг кв. км. дан зиёд майдонни тарк этди. Орол денгизининг шўрлик даражаси ҳозир уч каррадан кўпроққа ортган ва унинг 1 литрида 30 граммдан ортиқ туз моддаси бор. Сув чекиниши туфайли денгиз тубида очилган 36 минг кв. км. дан иборат соҳилда шўрхок ерлар пайдо бўлган. Бу ерларда ҳар йили 75 млн. тонна заҳарли тузлар ва чанг-тўзонли шамол таъсирида неча юзлаб километр наридаги жойларга бориб, одамлар ва экинзорларга жиддий зиён етказмоқда. Қуйидаги тарихий воқеани эсга олиш зарур бўлиб қолди: Буюк Бобил қадимда 1,5 минг йил мобайнида Шарқнинг энг гўзал ва бадавлат ўлкаси, илму маърифат, иқтисод ва маданият ўчоғи бўлиб келгани ҳаммага маълум. Лекин шундай улуғвор ўлканинг вайронага айланиб, тарих саҳифаларидан ўчиб кетишига босқинчилар ёки душман қўшинлари эмас, балки мамлакатнинг бош мироби йўл қўйган бир хато сабаб бўлган экан. Маълумки, Бобилнинг хўжалик тизими ҳам худди биздагидек, икки улуғ дарё, яъни Дажла ва Фрот сувларидан фойдаланишга асосланган бўлиб, сувнинг маълум ҳажми суғориш ишларига олиниб, қолган қисми эса денгизга оқиб турган. Шу туфайли қишлоқ хўжалигида яхши ҳосил олиб туришдан ташқари, қирликлардан ювилиб келадиган лойка қум-шағал ва туз билан ҳосилдор ерларни бузилишидан асраб келинган. Эрамиздан аввалги 582 йилда Холдей шоҳи Навхудоносор катта империяга ҳукмронлик қилиш орзусида Мисрни ҳам қўшиб олади. Унинг гўзал маликаси Нитокрисга уйланди. Албатта, маликанинг айрим инжиқликлари

ва талабларини бажаришга мажбур бўлди. Нитокрис хонимнинг илтимоси билан унинг Мисрдан келган қариндоши бош мироб вазифасига тайинланади, унга катта маблағ ва ишчи кучи топширилади. Тез орада Бобил атрофидаги текисликлардан юзлаб километрга катта Иаллуката канали қазилиб, минглаб гектар янги ерларда суғориш ишлари бошланади. Натижада, Фрот дарёсининг суви камайиб, оқими сустлашиб қолади ва сув билан келган лойқа аралаш қум-шағал ва туз эритмаси, ерларга ва каналларга ўтириб қола бошлайди, ерларни шўр босиши оқибатида деҳқончилик қилиш мумкин бўлмай қолади. Буғдойзор, арпазор ва бошқа экинзорлар кескин камайиб, йўқола боргач, жуда катта отлиқлар армияси ҳам, аҳоли ҳам қаҳатчиликдан қирила бошлайди ва ниҳоят эрамиз бошларида шундай буюк империядан ҳашаматли қасрларнинг харобалари-ю, оппоқ туз босган бепоён текисликлар қолади, холос. Ўйлаб қоласан киши, наҳотки биргина маликанинг инжиқлиги туфайли шундай ҳалокат рўй берган бўлса. Йўқ, албатта, гaп бошқа нарсада. Агарда Бобил подшоси шу ер шароитларини яхши биладиган одамлар билан маслаҳатлашиб, таваккалчилик билан иш тутмаганда эди, бу фалокат рўй бермасди, албатта. 3 . Орол муаммоси ва унинг глобал аҳамият касб этиши 1995 йил сентябрь ойида Нукус шаҳрида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ҳомийлигида бўлиб ўтган «Орол бўйи мамлакатларининг барқарор тараққиёти» мавзусидаги халқаро конференция ҳам айнан юқорида биз эсга олган муаммоларга бағишланган эди десак, хато бўлмайди. Бу анжуманда Марказий Осиёдаги беш давлат президентлари, ҳуқуматлар раҳбарлари билан бирга ўнлаб халкаро ташкилотлар ва 35 давлатнинг вакиллари иштирок этиб, ўлкада юзага келган хавфли экологик ҳалокатни бартараф этиш масалаларини ўрганиб чиқдилар. Анжуман ишида 300 дан ортиқ мутахассислар, дипломатлар, вазирлар ва давлат раҳбарлари

қатнашиб, улар Орол денгизининг қуриши билан боғлиқ бўлган ушбу асосий муаммоларни кўриб чиқдилар. Орол денгизи фалокати билан боғлиқ бўлган ўнлаб ёки юзлаб йиғинлар, мажлислар ва симпозиумлардан фарқли ўларок, бу анжуманда биринчи маротаба тарихий Нукус декларациясига имзо чекилди ва ундан келгусида олиб бориладиган сиёсий ва амалий ишлар бўйича аниқ мажбуриятлар олинди, бошланғич маблағлар кўрсатилди. Декларация Марказий Осиё халқларини бир-бутун тарзда, жаҳон цивилизациясида тутган ўрни ва ўзларининг ақл заковатлари, меҳнатсеварликлари билан такрорланмас гўзалликлар, чўллар бағрида боғу бўстонлар, барпо эта олганликлари фан ва техника, адабиёт, архитектура ва санъат борасида, математика, астрономия, табобат ва деҳқончилик соҳаларида жаҳонда энг пешқадам мактаблар ярата олганликларини дунёга намойиш қилди. Шу билан бир қаторда, бугунги кунда ана шундай ўлкада рўй берган ва ёш мустақил давлатлар тараққиётига катта хавф солиб турган Орол фалокатининг келиб чиқиш сабаблари илмий асосда очиб берилди ва бутун жаҳонга маълум қилинди. Орол инқирозини тўхтатиб қолиш жуда қийин эканлиги ва буни бартараф этиш учун аввало «Беш оғайнилар» орасида мустаҳкам якдиллик бўлиши, маблағлар ва кучларнинг маълум мақсад сари йўналтирилиши тақозо этилаётгани таъкидланди. Бугунги кунда 60 миллионга яқин аҳолиси бўлган бу ўлкаларда 5та мустақил давлат жойлашганлиги эътиборга олинади. Сув, ер ва табиий ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш сиёсати юритилиши ва уни амалга оширишнинг унумли иқтисодий ва ҳуқуқий механизмларини яратиш жуда зарур, деган хулосага келинади. Туркистон номи билан дунёга танилган бу ўлкада қадим замонлардан бери дўстлик ва қардошлик ришталари билан чамбарчас боғланган халқлар яшаб келадилар. Ҳеч шак-шубҳа йўқки, Орол тақдири ҳеч бир кишини бефарқ қолдирмайди, бу фалокат халқларни янада яқинлаштириб, бир-

бирига кўмакдош-у-елкадош, якдил ҳамфикр бўлиб, аҳил яшашга чорламоқда. Дарҳақиқат, Орол денгизи бизнинг кўз ўнгимизда ҳалокат ёқасига келиб қолди. У оғир ва тузатиб бўлмас дардга чалинган касал одамни эслатади. Бунинг сабаблари бор, бу ерларда собиқ иттифоқ олиб борган мустамлакачилик сиёсатига бориб тақалади. Бу — денгиздан бир ёқлама фойдаланиш, уни қурбон қилиш звазига экинзорларни, айниқса, пахта майдонларини кенгайтириб бориш, сув ресурсларини аксарият қисмини ана шу мақсадда сарфлаш оқибатидир. Шу тариқа Орол фожеаси рўй берди. Бу фожеа Марказий Осиё Республикалари ва халқларининг бошига тушган оғир кулфатдир. Буни Чернобиль фожеаси билан қиёслаш мумкин. 19-аср охирларида Россия Туркистон ўлкасини забт қилганидан сўнг, бу ерда мустамлакачилик сиёсатини ўтказа бошлади. Улкан хом ашё базасига айлантириб, уни жами бойликларидан имкони борича тўла фойдаланишни асосий мақсад қилиб қўйди. Мустамлакачилар янги суғориш технологияларини жорий этиб, пахта экиладиган майдонларни кенгайтириш йўлини тутдилар. Ўтган асрнинг 20-йилларида эса бу ўлкада совет ҳоқимияти ўрнатилгач, аввалги сиёсат ўзгармай қолаверди, яъни Туркистон ўлкаси Марказий ҳуқуматнинг асосан пахта етиштириладиган хом ашё базасилигича қолаверди. Мустамлакачилик ва жамиятни советлаштириш сиёсати борабора салбий оқибатларга олиб келди. Бу ҳолат Орол денгизи мисолида яққол намоён бўлди. Маълумки, Марказий Осиёдаги 5 та ёш давлат, яъни мустақил давлатлар - Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Тожикистон республикаларининг ҳаёти Орол денгизи ва унинг сув манбалари билан чамбарчас боғланган. Уларни Оролсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Чунки Орол денгизи ана шу ўлкаларнинг, айниқса, Қозоғистон, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг иқлимига, табиатига, экологик шароитига, ҳайвонот ва ўсимликлар оламига жуда катта ижобий таъсир

ўтказар эди. Унинг инсонлар сиҳат-саломатлигига кўрсатадиган нафи ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Табиат яратган мана шу ажойиб неъмат, бетакрор денгиз юқорида баён қилинганидек, бугунги кунда оғир аҳволга тушиб қолган. Денгизнинг асосий сув манбалари Амударё ва Сирдарё бўлиб, уларнинг сув захиралари осмонўпар Помир ва Тян-Шань тоғларидаги катта музликларнинг эришидан ҳосил бўлади. Ер юзидаги энг қадимий кўллардан бири Орол, Амударё ва Сирдарё сувларидан собиқ иттифок даврида шафқатсизларча фойдаланиш оқибатида қуриб қолди. Қишлоқ хўжалигини ва айниқса, пахтачиликни зўр бериб ривожлантириш сувни кўп талаб қилиши ўз-ўзидан равшан, бундай сиёсат пировардида фалокатга олиб келмаслиги мумкин эмас эди. Энг даҳшатлиси шу бўлдики, денгиз тубидан бўшаган жойларда агрокимё қўшилмалари ва тузлардан иборат заҳарли моддаларнинг усти очилиб қолди. Кучли шамоллар ана шу ҳалокатли моддаларни осмону фалакка учириб, жуда олис жойларга пуркай бошлади. Бунинг оқибатида Орол денгизи атрофидаги ўлкаларда мудҳиш вазият вужудга келди: катта-катта майдонлардаги экинзорлар қурий бошлади: дарахтлар, ўт-ўланлар, тупроқ, сув ва ҳаво заҳарланди. Айниқса, одамларнинг сиҳат-саломатлигига, ҳайвонот оламига катта зиён етди. Илгари яшаб турган кўпгина жойларнинг экологик шароити ёмонлашиб, улар кимсасиз дашт биёбонларга айланди. Денгизнинг шўрлик даражаси 3 карра ошганлиги мутахассисларнинг тадқиқотларидан маълум. Бу ҳолат денгиздаги экологик тизимнинг бутунлай издан чиққанлигидан, унда яшовчи жониворлар учун ҳаёт тугаганидан далолат беради. Бир вақтлар ҳатто, чет элга чиқариладиган ажойиб Орол балиқлари кишилар хотирасида қолди, холос. Денгиз атрофидаги музофотларда ҳозир 4,0 миллиондан ортиқ аҳоли яшайди. Орол, муаммосини ёлғиз бир давлатнинг, ёлғиз бир халқнинг ғайрати билан ҳал қилиб бўлмаслиги кўриниб турибди. Ҳатто, мазкур ҳудудда жойлашган давлатларнинг ҳам бу масалани ечишга қурби етмайди. Бу

жаҳон миқёсида, жуда кўпчилик давлатларнинг фаол иштироки билан ҳал қилиниши лозим бўлган ўта мураккаб ва долзарб муаммодир. Шу боис, кўпчилик давлатларнинг, айниқса, Марказий Осиё давлатларининг, шу жумладан, Қозоғистон, Ўзбекистон давлатларининг оммавий ахборот воситалари, етакчи олимлари, ушбу муаммо билан шуғулланувчи мутахассислари Орол қисмати тўғрисида астойдил ташвишланиб бонг урмоқдалар, бу ноёб денгизни сақлаб қолиш тўғрисида бош қотирмокдалар, ўз таклифларини ўртага ташламоқдалар. Ўзбекистон Республикаси ҳуқуматининг ва Марказий Осиёдаги қўшни республикалар ҳуқуматларининг ташаббуси билан Орол денгизи муаммосига бағишлаб бир неча симпозиумлар, конференциялар ҳамда олимлар ва мутахассисларнинг амалий учрашувлари ўтказилди ва ўтказилмоқда. Денгиз атрофидаги экологик муҳитни яхшилашга қаратилган ибратли ишлар бошланди. Орол денгизи атрофида яшовчи аҳолига, айниқса, беморлар ва болаларга турли хайрия ёрдамлар кучайтирилди, республикамиздан ва ҳатто чет эл мамлакатларидан зарур дори дармонлар мунтазам юбориб турилибди. Ўзбекистон сувининг 90 фоизи хорижий давлатлардан келади. Ҳозирда сув миқдори 10-15 фоизга камаяпти, 1 гектар ерга 14-18 куб/м. сув сарфланади. Навоий азот бирлашмаси йилига 33 млн. куб/м. сув сарфлайди. Бу аҳолиси 50 минг бўлган шаҳар таъминоти учун етарли сувдир. Республикада 1 йилда 43-52 куб/км. сув сарфланади. Бу жами эҳтиёжнинг 70 фоизини қоплайди. Ер ости чучук сув манбалари 357 та, унинг захираси суткасига 21,4 млн. куб/м. Бу сувдан 10,5 млн. куб/м. кундалик ичишга сарфланади. Ҳозир 267 та ер ости сувидан кунига 8,5 млн. куб/м. сув олиб фойдаланилади. Ер ости ичимлик суви етарли, аммо ер остидаги чучук сувнинг 40 фоизи ифлосланган. 1 куб/м. оқова сув 40-60 куб/м. табиий тоза сувни яроқсиз ҳолатга келтиради.

Республика сув ҳавзаларига йилига 300 млн. куб/м. ифлосланган сув қўшилади. Чирчиқ электркимё комбинати Чирчиқ дарёсига ҳар йили 230 миллион куб/м. оқова сувни ташлайди. Глоссарий Шўрланган тупроқлар - ер бетида ўсимликлар учун зарарли бўлган тузларнинг кўп тўпланиши (2-3 % ва ундан ортиқ) демакдир. Арид ўлкалар - ёғинлар кам тушадиган (йиллик ёғинлар миқдори 200 мм.дан кам) ҳудудлар ёки минтақалар Қўшимча маълумотлар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) маълумотларига кўра, ҳар йили Оролдан 700 минг тонна зарарли тузлар атмосферага 1000 км. радиус доирасида тарқалмоқда. Амударё делътасида эса ҳар гектар ерга 500 кг.дан ортиқ зарарли тузлар ёйилади. Натижада Қорақалпоғистонда ҳар 10 минг аҳолига 938 та тери касаллиги ҳолати тўғри келмоқда. Бу Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларига нисбатан 2 ҳисса кўп демакдир. Орол муаммоси нафақат тиббий, балки ижтимоий, иқтисодий, маиший муаммоларни келтириб чиқарадики, уларни бартараф этиш мамлакат учун катта сарф-харажат талаб этилади. Жумладан, ҳар йили Қорақалпоғистон ҳудудидан минглаб ўқувчи ёшлар Тошкент вилоятидаги ёзги оромгоҳларда дам олиши, саломатлигини тиклаши учун олиб келинади. Оролдан азият чекаётган ҳудудга хайрия фондлари томонидан тиббий жиҳозлар, доридармонлар мунтазам юборилиб турилади. Орол бўйида экологик мувозанатнинг бузилиши оқибатида ҳудуддаги кўплаб ўсимлик ва ҳайвон турлари йўқолиб кетди. Ҳозирги кунда экологик мувозанатни мўътадиллаштириш мақсадида кўпгина ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, оқ ва қора саксовул, бурган каби чўл

ўсимликларини кўпайтириш устида илмий ва амалий ишлар йўлга қўйилган. Суғариладиган ерлар алоҳида қийматга эга. Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги учун яроқли ерлар 15 фоиздан ортиқ бўлиб, қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотларининг 98 фоизи шу ерларда етиштирилади. Суғориладиган ерларнинг кўпайиши ер ости юза сувлари жуда яқин минтақаларда шўрланишнинг кучайиш ҳолатини келтириб чиқаради. Ўтган асрнинг 80 йилларида шўрланган ерлар республика бўйича 0,8 млн. гектарга ортди. Ҳозирги кунда худди шундай шўрланган ерлар 2 млн. гектарни ташкил этиб, шундан 0,85 млн. гектари ўртача ва кучли шўрланган ерлардир. Амалда бутунлай шўрланган ерлар (90-95 фоиз) Қорақалпоғистон, Бухоро, Сирдарё, 60-70 фоизгача шўрланган ерлар Қашқадарё ва Хоразм вилоятларига тўғри келади. Бу ҳудудларда тупроқ сифат бонитети ҳам жуда паст. Масалан, Қорақалпоғистонда 48 балл, Қашқадарё ва Хоразмда 76 балл.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. -М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. - Т: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. - М.: Изд. РУДН, 2002.

Похожие

Табиатдан фойдаланиш тадбирларини амалга оширишнинг иқтисодий самарадорлиги

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш