Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш - Экология - Рефераты

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш Режа: 1. Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланишдаги янги муносабатлар. 2. Табиатдан фойдаланишнинг асосий турлари. 3. Табиатдан фойдаланишнинг худудий тузилиши.

1. Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланишдаги янги муносабатлар. Бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш режали ривожланишга асосланган социализм жамиятидагига нисбатан тубдан фарк қилади. Социализмда табиий ресурслардан фойдаланиш кўпрок экстенсив усулга асосланган, исрофгарчиликка йул куйиш, истикболни уйламасдан мавжуд бойликлардан керагидан ортик ишлатиш, уларнинг кашшокланиши ва сифати бузилиши билан якиндан шугулланмаслик тарки одат бўлган. Бинобарин, табиатнинг бузилиши маконда ҳар кадамда сезилиб тўрган. Ишлаб чиқаришнинг хусусийлаштирилиши, ерга бўлган муносабатнинг ўзгартирилиши, табиат тўғрисида Олий Мажлиснинг бир неча крнунлари кабўл қилиниши, корхоналарнинг давлат тасарруфидан чиқарилиши ва бошқа ислохатлар бозор иқтисодиёти шароитида табиий ресурслардан фойдаланиш ва умуман, табиатга болик муносабатни тубдан ўзгартиришга асос солди. Эндиликда табиий ресурслардан омилкорлик билан фойдаланиш ва экологик омилни эътиборга олиш биринчи даражали аҳамиятга эга бўлди. Бу аввало атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, ишлаб чиқаришни экологик жихатдан тоза ҳолда ривожлантириш ва ижтимоий- иқтисодиётга йўналтирилган экологик сиёсатнинг амалга ошира бошланишидир. Бирок, бу жараён етарли даражада мураккаб, серкирра ва муаммолилиги билан ажралиб туради. Шу жихатдан қараганда табиатдан фойдаланишнинг экологик ва иқтисодий асосларини билиш барқарор иқтисодий ривожланишга утишда мухим ҳисобланади. Инсон табиатдан фойдаланиш жараёнида унга икки турдаги тармоқлар ёрдамида таъсир кўрсатади: 1) табиатдан бевосита фойдаланиш; 2) табиатдан билвосита фойдаланиш. Биринчи турдаги табиатдан фойдаланиш тармоқлари табиий муҳитдан тўғридан-тўғри керакли бойликларни олади ва фойдаланади. Шунинг учун ҳам бу тармоқлар табиатни муҳофаза қилиш борасида биринчи уринда жавобгар ҳисобланадилар, шунга яраша табиатни сақлаш ва қайта тиклаш, ресурслар сифатининг доимо юқори бўлиши, атроф-

муҳитни ифлосланишдан сақлашда масъулдирлар. Иккинчи турдаги табиатдан фойдаланиш тармоқлари биринчи турдаги тармоқлар фойдаланган бойликлар колдикларини қайта ишлаш билан шугулланадилар. Бу жихатдан улар табиатдан тўғридан-тўғри ресурсларни олмайдилар ва атроф-муҳитга бевосита таъсир кўрсатмайдилар. Лекин бевосита таъсир, одатда, икқиламчи ресурсларни қайта ишлаш жара ёнида юзага келади. 2. Табиатдан фойдаланишнинг асосий турлари. Табиатдан фойдаланиш муаммолари бўйича фаолият кўрсатаётган мутахассисларнинг тадқиқотларига кура, бу жараённинг бир неча турлари мавжуд. 1. Бевосита фойдаланиш. 1.Бойликни казиб олиш табиатдан омборхона сифатида, тайёр меҳнат предметларини, яъни қайта тикланмайдиган, тугалланадиган ресурслар манбаи сифа тида фойдаланиш. Бу фаолият йулиги билан тог-кон казиб олиш саноатига тўғри келади. Бу борада юз берадиган табиатни муҳофаза қилиш, ресурлардан оқилона фойдаланиш, атроф-муҳит билан боғлиқ. барча муаммолар айни ушбу саноат фаолияти билан борликдир. 2. Табиий ресурслардан фойдаланиш: табиатдан маҳсулотлар ишлаб чиқариш манбаи сифатида фойдаланиш. Бунда қайта тикланадиган, тугалланмайдиган ресурсларга асосланилади. Бу тармоқлар кишлок, урмон, сув ва бошқа хўжаликлардан иборатдир. Шунингдек, бунга гидро, шамол, гелио, ой, иссиклик энергетика манбаларини ҳам тармоқ сифатида киритиш мумкин. Улар табиий кучлар ва жараёнлардан энергия ишлаб чиқариш воситаси сифатида фойдаланади. Табиати мадсадга мувофиқ, ҳолда ўзгартирилган ареалларни кулай ҳолда саклаб туриш - ресурслардан фойдаланишнинг асосий шарти ҳисобланади. Баъзан бу ареалларни, табиат- хўжалик тармоқлари, ҳам деб аталади. 3. Ландшафт (геотизим)нинг табиий, экологик, ресурс хусусиятларидан хўжаликларни жойлаштириш ва ривожлантириш

шароитлари сифатида фойдаланиш. Бу борада кишлок ва шаҳар аҳолисини жойлаштириш, рекреация, согломлаштириш, санатория, спорт объектлари, экинзорлар, саноат ва бошқа ишлаб чиқариш корхоналарини жойлаштиришда ландшафтларнинг табиий хусусиятларидан тўлиқ. фойдаланиш яхши самара беради. Бу йўналишда худудда район планировкасининг ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштириш бўйича илмий тамойилларини имкони борича тула татбик, этишда ландшафтларга асосланиш мақсадга мувофиқ. Албатта, аҳоли пунктларини ландшафт шароитларига қараб тўғри жойлаштириш бош вазифалардан бири ҳисобланади. 4. Алоҳида қўриқланадиган худудлар ва илмий-тажриба жихатдан табиатдан фойдаланиш: бу тоифадаги табиатдан фойдаланиш асосан табиатнинг инсон томонидан кам (кучсиз) ўзгартирилган худудларида қўриқхоналар ташкил қилиш ва уларда илмий-тадқиқот ишларини олиб боришга асосланган. Бу худудлар кучли ўзгарган геотизимларда мониторингли тадқиқот ишлари олиб борилганда солиштириш учун аскотади. II . Билвосита фойдаланиш. Ресурсни истеъмол қилиш: худуднинг табиий хусусиятларига талабчанлиги энг нам, табиатдан фойдаланиш билвосита, яъни бошқа бир тармоқ оркали амалга оширилади. Масалан, казиб олинган хомашёлар, ёқилги, энергия бошқа тармоқлар томонидан тайёрланган бўлиб, улар бу тармоқларда истеъмол қилинади. Бунга хомашё, ёгилиши қайта ишловчи тармоқлар, транспортнинг барча турлари, ижтимоий инфратузилма, маиший-коммунал хўжалик ва бошқалар киради. Хомашёни қайта ишловчи барча корхоналар табиатда икқиламчи ёки чикинди ресурсларни йигади, шунингдек, атроф-муҳитни ифлослайди. Демак, турли тармоқларда табиатдан фойдаланиш турлича, шунингдек, табиатни муҳофаза қилиш бўйича кизикиш ҳам тармоқларда ҳар хил. Шу сабабли ҳам бир тармоқ табиатдан фойда ланиш жараёнида бошқа бир тармоқда зарар етказиши мумкин. Улар ўртасида табиатни муҳофаза

қилиш бўйича мувофиқлаштирувчи ишлар кўлами жуда ҳам кам баъзан жойларда улар амалга оширилмайди. Тармоқларнинг 1-ва 2-гурухлари табиий муҳитни кучли даражада ўзгартирувчи, 3-ва 4-гурухлар эса ушбу ўзгаришларнинг оқибатларини кабўл қилиб олувчилар ҳисобланади. Табиатдан фойдаланишнинг худудий тузилиши. Табиат дан фойдаланиш кенг хўжалик фаолияти сохаси бўлиб, кўплаб тармоқларни уз таркибига бирлаштиради. Табиатдан фойдаланувчиларнинг барчаси ҳам унинг ноз-неъматларидан бир хилда, бир даражада (микёсда) бахраманд бўлмайди: баъзилари кучли, бошқаси камрок даражада моддий бойликларни хўжалик муомаласига киритади. Бу жараён турли катталикдаги худудларда юз беради, баъзан чогрок майдонда (маъдан олинадиган карьерлар) табиий муҳитнинг тубдан ўзгариши, улкан маконда (чорва яйловлари) кучсиз ўзгаришлар содир бўлиши мум кин. Табиатдан фойдаланишнинг бундай таснифланишини ўрганиш амалда катта аҳамиятга молик. Юқорида кайд қилиб утилгандек, табиатдан фойдаланишнинг асосий икки жихати: а) табиий макон (геотизим)да ишлаб чиқариш кучлари ва аҳолини жойлаштириш, инфратузилмаларни ривожлантириш ва бошқалар; б) ер каъридан табиий хомашёларни казиб олиш ва уларни қайта ишлаш мавжуд. Ушбу икки турни ўзаро боғлиқ ҳолда тадкик қилиш табиатдан фойда ланишнинг асосий магзи (узаги)ни ташкил этади. 3. Табиатдан фойдаланишнинг худудий тузилиши. Инсоннинг табиатдан фойдаланиш фаолиятини ўрганиш шуни кўрсатадики у билан боғлиқ бир катор худудий йирик гурухларни ажратиш мақсадга мувофиқ. 1. Йирик худудларни (табиий минтака, катта ареаллар ва б.) эгалловчи тармоқлар. Улар табиий маконларнинг бойликлар манбаи, маҳсулдор экинзор ва яйловлар сифатида фойдаланадилар, яъни ишлаб чиқариш воситаси, меҳнат предмети сифатида ишлатади. Бўлар ресурслардан фойдаланувчи тармоқлар кишлок, урмон, овчилик хўжаликлари ҳисобланади.

Улар худуднинг табиий-минтакавий хусусиятлари билан боғлиқ ва табиатнинг қайта тикланувчи бойликларига анча қарамлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, тараққиёт жараёнида табиий муҳитни фаол ўзгартириб боради. Табиатдан фойдаланувчилар нафақат мазкур минтакада, шунингдек, қўшни табиий зоналарнинг табиий хусусияларига ҳам таъсир этишлари мумкин. Тог этакларидаги сугориладиган ерлардан фильтрация сувлари текисликдаги яйлов ва вохалардаги грунт сувлари сатхининг кескин кутарилишига сабаб бўлиши барчага аён. Бунинг оқибатида тупроқ шурланиши кенг авж олади. 2. Йирик манбали тармоқлар, табиат томонидан яратилган ноёб мажмуали конлар бойликларини казиб олиш ва қайта ишлаш жараёнлари билан шугулланади. Бу тармоқларда кондан фойдаланишнинг табиий имкониятлари ва иқтисодий ҳаражатлари рентабеллиги кизиктиради. Табиий манба мавжуд бўлган худуднинг рельеф шароитлари, грунт тузилиши, иқлимий (шамол режими), сув билан таъминланиши, йул куриш имкониятлари ва бошқа инфратузилма объектларини вужудга келтириш биринчи даражали аҳамиятга эга. Тог казиш ва хомашёни қайта ишловчи, энергия ишлаб чиқариш тармоқлари (казиб олиш саноати, энергетика, металлургия, нефть ва газни қайта ишлаш, кимё ва бошқа асосий корхоналар) табиий манба ва уни қайта ишловчи корхоналарда, энергетика марказларида табиий муҳитни кучли ўзгартиради, атроф-муҳитни ифлослайди, уларнинг таъсир радиуси бир неча унлаб км масофагача сезилио туради (айникса, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши 60-70 км гача боради). 3. Майда манбали, узун йўналган, турсимон шакллардаги объект маконлари қайта ишланган бойликлардан маҳсулот ишлаб чиқаради. Бу тоифадаги тармоқлар табиий шароит хусусиятларига унчалик талабчан эмас, фақат чикиндилар учун кулай майдонлар мавжуд бўлса кифоя. Уларнинг атроф-муҳитга таъсир даражаси унчалик кучли даражада эмас. Бу тармоқларда ишлаб чиқариш корхоналари атрофида кўплаб каттик

чикиндилар йигилиб боради, рекультивация ишларини сифатли амалга ошириш билан корхоналарнинг табиий муҳитга таъсирини барқарор бошқариш имкони бор. 4. «Ландшафтдан фойдаланиш», манбали, дисперсли тармоқлар учун геотизимнинг табиий шароитлари уларни жойлаштиришга мухим роль уйнайди. Бу тармоқларга рекреация, сув хужалиги, қўриқхоналар, табиатни илмий жихатдан тадкик қилиш, алоҳида аниқ, ва нозик технология жараёнлари корхоналарини киритиш мақсадга мувофиқ. Бу тармоқлар геотизимларнинг табиий хусусиятларини мажмуали ҳолати билан якиндан боғлиқ бўлиб, уларнинг жойлашувида амалий аҳамиятга эга. Тўғри жойлаштирилган ишлаб чиқариш корхоналари, инфратузилма объектлари ўзаро алмашиб келиши табиатдан фойдаланиш самарадорлигини оширади. Демак, таҳлил қилиб утилган тармоқлар гурухлари табиатда жойлашувига кура, 1-гурухдагилари табиатдан фойдаланиш жараёнларини асосан табиий-минтакавий микёсда, колган учтаси азонал омиллар таъсирида худудий ҳолда мавжуд бўлади. Бинобарин, табиатдан фойдаланиш етарли даражада мураккаб ва кўпдан-кўп шаклларга эга, атроф-муҳитга таъсир доираси турлича, шунга мувофиқ, табиий муҳит ҳам мос равишда ўзгаради. Узбекистон худудида табиатдан фойдаланиш туб мохияти билан табиий шароит ва ресурслар, маъданлар мавжудлиги, аҳоли ва меҳнат ресурсларининг жойлашувига боғлиқ. Республиканинг текислик қисми чул зонасидан, тог олди-чала чул, тог ёнбагирлари -баландлик минтакаларидан иборат. Мамлакат худудининг учта йирик қисм-минтакага бўлиниши табиатдан фойдаланишни 3 та макроминтакага ажратиш имконини беради. Текислик минтакаси табиий шароитлари хилма-хил: кумли, лёссли чуллар билан бирга Кизилкумда палеозой жинсларидан ташкил топган колдик тоглар, дарёларнинг йирик дельталари, террасали дарё водийлари мавжуд. Бу хол табиатдан фойдаланишни янада мураккаблаштиради. Чунончи, дарё дельталари ва водийлари сугорма деҳқончилик, кумли, гипсли ва бошқа чуллар яйлов чорвачилиги билан шугулланиш, тог ёнбагирлари

нодир металлар, уран, мармар; бур ва юра даврлари ёткизиклари нефть ва табиий газ, фосфорит рудаси ва бошқа маъданларни казиб олиш учун манба ҳисобланади. Тог этакларидаги дарё водийлари, конус ёйилмалари-сугорма деҳқончилик; адирлар, кирлар-яйлов чорвачилиги; нео ген ва палеоген ёткизиклари-нефть ва табиий газ казиб олишда фойдаланилади, согломлаштириш ва дам олиш объектлари сифатида ишлатилади. Тог ёнбагирлари-асосан яйлов чорвачилиги, полиметалл ва нодир метал рудалари, курилиш материаллари, мармар казиб олиш учун фойдаланилади. Бу минтакада рекреация объектлари мавжуд. Табиатдан энг унумли (юқори даражада) фойдаланиш асосан вохаларда, маъданлар казиб олинадиган конларда, баликчилик ҳавзаларида, рекреация объектларида мавжуд бўлиб, яйловларда бу кўрсаткич бир неча баробар кам, худди шундай ходиса тегишли сайёхлик инфратузилмасига эга бўлмаган рекреация объектларида ҳам содир бўлмокда, яъни энг яхши имкониятлардан тўлиқ фойдаланилмаяпти. Бундан табиатдан фойдаланиш юқори даражада бўлган худудларда табиий муҳит кам азият чекаяпти ёки яйловларда табиатда ўзгариш деярли содир бўлмаяпти, деган хулоса чиқарилмаслиги керак. Вохаларда ердан (70-95%) ва сувдан (64%) фойдаланиш коэффициента нисбатан анча юқори, лекин бу кўрсаткичлар замон талабига жавоб бермайди. Шунинг учун ҳам сугорма ерларнинг ярмисидан зиёли шурланган, ирригация эрозияси, дефляция кенг майдонларда ривожланган, тупроқнинг кашшокланиш даражаси юқори (гумус миқдори 2 марта кам), ўртача сугориш меъёри (ҳар га майдонда 11-12 минг м 3 ) илмий асосланган кўрсаткичлардан (7,5-8 минг м 3 ) кўп ва б. Бинобарин, сугорма ерлардан олинаётган ўртача хосил миқдори нисбатан кам, чунки ерларнинг агрономик ва мелиоратив шароитлари юқори даражада (пахтадан, айтайлик, 35-40 ц) хосил етиштириш учун кулай эмас. Бу хол тегишли амалий тадбирларни мунтазам куллашни талаб этади.

Яйловларда, айникса, чул минтакасидаги кумли яйловлардан фойдаланиш даражаси хакикатан ҳам кам. Чунки яйловлардан уларга дам бермасдан бетухтов фойдаланиш, ок саксовул, черкез, жузрун каби буталарни ёқилги мақсадида киркиш, техноген омилларнинг тартибсиз ҳаракати, ем-хашакбоп угларни сунъий равишда кўпайтирмаслик ва бошқа сабабларга кура уларнинг маҳсулдорлиги 60-йиллардан бошлаб камайиб бормоқда. Ҳар бир коракул куй боқиладиган майдонинг ўртача сатхи йилдан- йилга ортиб бормоқда (чунки улар истеъмол қиладиган ҳолатларнинг миқдори камаймокда). Автомобиль, трактор ва бошқа механизмларнинг тартибсиз ҳаракати туфайли ҳаракатдаги кумларнинг майдони кенгаймокда. Шу сабабларга кура, яйловлардан фойда ланиш даражаси замон талабларига умуман жавоб бермайди.

Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

Похожие

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалири

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг илмий-назарий асослари

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанини ўқитишнинг аҳамияти предмети, мақсад ва вазифалари

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йуналишлари ва уни оқилоналаштириш