Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йуналишлари ва уни оқилоналаштириш - Экология - Рефераты

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йуналишлари ва уни оқилоналаштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.Табиий ресурслардан фойдаланиш тамойиллари. 2.Табиий ресурслардан фойдаланишнинг устивор йўналишлари. 3.Табиатдан фойдаланишни оқилона ташкил этиш меъзонлари .

www.arxiv.uz 1. Табиий ресурслардан фойдаланиш тамойиллари Бозор иқтисодиёти шароитида табиий бойликлардан фойдаланиш шундай илмий тамойилларга асосланиши зарурки, бун да табиат ҳам, жамият ҳам азият чекмаслиги лозим. Биосферада табиий компонентларнинг бир-бирлари билан ўзаро мувозанатда бўлиши билан бирга, тирик табиат билан нотирик табиат ўртасидаги ўзаро экологи к мувозанат тамойиллари ҳам амалий аҳамият касб этади. Бу тамойилларга кура, табиий чегараланган ҳар бир худудда икки турдаги табиат орасида шундай тенг муносабат мавжуд бўладики, бунда улар бир-бирларининг маълум табиий мувозанатда бўлишини таказо қилади. Ле - нин улардан бирининг ташки таъсир натижасида бузилиши мувозанат Узоқ, муддат (бир неча юз асрли) издан чиқишига олиб келади. У шоу бузилишнинг параметрлари асосида содир бўлган ходиса бошқа бир неча ходисаларнинг таркиб топиш таъсири билан белгиланади (сабаб-оқибатлар занжирининг бир-бирлари билан туташиб кетиши). Экологии мувозанат жуда ҳам мурт бўлиб, кўп холларда геотизимларнинг сув мароми, ўсимлик оламининг кашшокланиши, тупроқ копламининг бузи лиши билан боғлиқ, (Оролбуйи, Балшахбуйи). Инсон меҳнат фаолиятининг экологик жихатдан тозалик тамойили муаммолар ечимида амалий аҳамиятга эга. Бу тамойил ишлаб чиқариш жараёнида ва кундалик турмушда вужудга келган турли каттик, суюк ва газсимон чикиндиларни табиий муҳит атмосферага, сув ҳавзалари, тупроқни обдон тозалаб, бутунлай зарарсизлантирилгандан сунг чиқариш зарурлигига асосланади. Мазкур тамойилнинг амалиётда татбик, этилиши атроф-муҳит ифлосланишини тухтатиш ва унинг барқарор тозаланишида энг самарали ҳисобланади. А ввалига қисман, кейинчалик вақт мобайнида тўлиқ амал қилшга босқичма-босқич утиш билан табиий муҳитнинг тозаланишига эришиш мумиин. Табиат ресурсларидан меъёрига яраша фойдаланиш тамойилининг олдинги тамойил билан биргаликда кулланилиши мақсадга мувофиқ, чунки улар бир-бирларини такозо этади. (Куръони Каримда «Дунёда барча

www.arxiv.uz нарсалар улчокли» деган ибора бор. Дарвоке, табиат ва унинг ресурслари ҳам чексиз эмас, улар уз улчамига эга. Уларнинг ифлосланиши ва кашшокланиши эса фойдаланиш жараёнини мураккаблаштиради, сунъий такчилликларга сабаб бўлади. Бинобарин, табиий бойликлардан эҳтиёжига ва меъёрига катта эътибор берган ҳолда фойдаланишни ташкил этиш айни муддао. Бу борада тикланадиган, тикланмайдиган, икқиламчи ресурсларнинг барча улчамларини ҳисоб га олган ҳолда меъёрий фойдаланишга амал қилиш та - мойили барча турдаги ишлаб чиқариш жараёнида ва инсоннинг кундалик турмушида кулланилиши даркор. Табиатдан фойдаланиш жараёнининг мажмуалилиги ва бу борада тадбирларнинг экологик жихатдан асосланган тамойили ишлаб чиқаришнинг атроф-муҳитга салбий таъсирини иложи борича камайтиришга, муҳитнинг тозаланишига, аҳолининг турли касалликларга мубтало бўлмаслигига ижобий таъ сир этади. Табиий ресурслардан фойдаланиш чоғида барча технологик жараёнларнинг экологик жихатдан атроф-муҳитга таъ сири энг кичик кўрсаткичларга кадар пасайтирилиши экологик муаммоларнинг ечимини тезлаштиради. Бунга чикиндисиз тех нология, кам чикиндили технология, берк технология каби иш лаб чиқариш жараёнларини куллашга утиш билан эришилади. Икқиламчи ресурсларни мажмуали тўлиқ қайта ишлаш тамойилига амал қилиш билан ишлаб чиқариш жараёнида ву жудга келган терри к онлар-агдармалар ва бошқаларни, маиший турмушда таркиб топаётган турли чикиндиларни қайта ишлаш билан атроф-муҳит ифлосланиши ва яйловлар банд бўлишининг олди олинади. Бозор иқтисодиётига утилаётган ҳозирги пайтда ресурслардан фойдаланишда такомиллашиш тамойилига амал қилина бошлади, чунки ер умумхалк мулки бўлиб колган ҳолда ундан фойдаланувчилар ширкатлар, фермер хўжаликлари, оилавий пудрат шакллари таркиб топа бошлади. Хўжаликнинг бу шаклларда ривожлантирилишида деҳқонлар ер уларга Узоқ, вақтга кадар фойдаланиш учун ажратиб берилганлиги туфайли унга уз мулки сифатида қарайди, яъни аввало ердан оқилона фойдаланиш, уни турли

www.arxiv.uz жараёнларга берилишининг олдини олиш тўғрисида кайгуриш, сувдан оқилона фойдаланиш, сифатини бузилишдан сақлашга ҳаракат қилади. Хўжаликни бу тарзда ривожлантириш катта иқтисодий самара берибгина колмай, табиат муҳофазаси йўналишида ҳам ресурсларнинг мунтазам маҳсулдорлигини ошириб бориш учун реал имкониятларни вужудга келтиради. 2. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг уст и вор йўналишлари Табиий бойликлардан фойдаланиш маълум стратегия ва тактикага асосланиши лозим, чунки уларнинг баъзилари тугалланадиган, тикланмайдиган гурухларга оид бўлса, колганлари тугамайдиган ва тикланиш хусусиятига эга. Баьзан тугамайдиган ресурслардан жуда кучли даражада фойдаланилиши туфайли маълум давргача уларнинг амалда кулланилиши чекланади, чунки улар мутлако яроксиз ёки сифатсиз холга келиши мумкин. Минерал хомашёлардан фойдаланишда маълум илмий таъмойилга асосланиш ута зарур. Бу борада мажмуалилик таъмойили жуда ҳам мухимдир . Табиатда фақат бир элементдан ташкил топган кадзилма бойлик камдан-кам учрайди, кўп холларда 2-3 ва ундан кўп, баъзан 15-20 хил фойдали элементлардан ташкил топган конлар учрайди. Кондан фойдаланишда аксарият керакли бойлик ажратиб олинган ҳолда, колганлари (масалан, сочилма элементлар) агдарма сифатида терриконларда туплана боради, бу жараёнда уларнинг сифати бузилади, исроф бўлади, атроф- муҳитга зарар келтиради. Ушбу нохўш ходисанинг олдини олиш ва кўпрок иқтисодий самара олиш мақсадида конлардан мажмуали фойдаланиш, яъни барча фойдали элементларни бир вақтда ажратиб олишни йулга куйиш айни муддаодир, бу ҳамма жихатдан ҳам фойдалидир, атроф-муҳит зарар курмайди, ортикча терриконлар вужудга келмайди, яйловлар майдони кискармайди. Демак, минерал хомашёлардан фойдаланишда мажмуалилик тамойили устувор бўлган ҳолда унга ҳамма конларда мунтазам риоя қилиши

www.arxiv.uz мақсадга мувофиқ,. Суғориладиган ерлар иқтисодий жиҳатдан энг самарали эканлиги барчага аён. Бирок, сугорма ерлардан олинадиган ялпи маҳсулот миқдори ва уларнинг таннархи турли вохаларда турлича, бошқача айтганда иқтисодий самара бўйича бир-бирларидан кескин фарк. қилади. Бундай ахволни таҳлил қилиш натижаларига кура, ҳамма гап ернинг мелиоратив ҳолатида эканлигига такалади. Дарвоке, иқтисодий самара устун бўлган вохаларда тупроқ-мелиоратив шароит экинларнинг ўс иши учун қулайлиги билан тавсифланади ва аксинча. Мелиоратив ахвол огир бўлган вилоятларда сувдан фойдаланиш ҳам издан чиккан, яъни гектар ҳисобига сарф қилинадиган сув миқдори катталиги билан ажралиб туради. Ер сувдан омилкорлик билан фойдала ниш ва иқтисодий самарага эришиш учун энг аввало ерларнинг мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилаш, сувдан расамадига яраша фойдаланиш технологиясини жорий этиш ва шундан сунг агротехник ва агромелиоратив тадбирларни куллашга утиш маъкул. Чунки ерларни обдон шурсизлантирмагунча унга ми нерал угит солиш ва бошқа тадбирлар самарадорлиги мутлак сезилмайди ёки наф бермайди. Вохаларда ерлардан фойдаланиш энг аввало тупроқ мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилаш, экинларни сугоришни меъёрий кўрсаткичлар асосида амалга ошириш (сугориш техникасини янада такомиллаштириш) устувор йўналиш бўлиши лозим. Мазкур йўналишдаги тараққиёт боскма- босқич амалга оширилиши назарда тутилади, ер ларнинг мелиоратив шароити огир бўлган Куйи Амуд а рё, Куйи Зарафшон, Мирзачул, Карши чулидан бошланиши мақсадга мувофиқ. Табиатдан фойдаланиш жараёнида колган барча ресурслар бўйича ҳам энг устувор йўналишлар аниқланиши ва ҳаётга татбик, этилиши бозор иқтисодиёти шароитида мухим аҳамият касб этади, чунки табиатдан фойдаланишда дунё андозаларига асосланиш юқори иқтисодий самара беради, табиат потенциалидан тўлиқ ва тўғри фойдаланиш имконига эга бўлинади.

www.arxiv.uz 3. Табиатдан фойдаланишни оқилона ташкил этиш мезонлари Табиатдан фойдаланишни оқилона ташкил этиш муаммоси бўйича кўп йиллардан бери тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Бу борада баъзи ютуклар мавжуд, лекин халигача ҳам сезиларли ёки жиддий самарага эришилди деб ҳисоблашга вақт эр та . Табиатнинг функциялари к ў п . Табиат, энг мухими, инсонни турли бойлик (хомашё)лар билан таъминлайди, турли чикинди ва ифлосликларни ютади, одамларга хизмат кўрсатади (рекреакия объектлари, табиат таровати ва б.). Бирок, табиатнинг ушбу энг мухим хусусиятлари хали шу вақтга кадар иқтисодий жихатдан баҳоланмаган. Иқтисодиёт ер, сув, яйлов, урмон, рекреакия объектлари, ландшафт, ҳайвонот олами, маъданлар ва бошқа ресурсларнинг маълум чегараларда тўлиқ, такомиллашган баҳоларига эга эмас. Шу боисдан ҳам авваллари ишлаб чиқариш аксарият экстенсив равишда ривожланиб келди, хохлаганча ер-сув, урмон, яйлов, казилма бойлик хўжалик муомаласига киритилди, атроф-муҳит ифлослантирилди, экологик вазият жиддийлашди. Бошқача айтганда, табиатдан фойдаланиш борасида илмий тамойилларга асосланишга жуда ҳам тўлиқ эътибор берилмади. Натижада ресурслардан фойдаланишнинг экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибатлар микёси улкан бўлди. Бизнингча, табиатдан фойдаланишни оқилона ташкил этиш усулларидан бири ресурсларнинг ҳар бири уз баҳосига эга бўлиши, бунда улар нафақат умумий, шунингдек, айрим худудлар бўйича ҳам баҳоланиши мақсадга мувофиқ,. Айтайлик, сув маъ лум баҳога эга бўлиб, у маълум хўжалик ёки корхонада фойдаланилса, фойдаланилган хажм учун давлат ҳисобига хак туланиши шарт, шундагина хўжалик (корхона) узига фақат керак ли миқдорда сув олади, ифлослантиргани учун эса (яъни, узидан ортган сувни ифлос ҳолда ҳавзага ташласа) устама жарима тулаши хакида олдиндан огохлантирилиши лозим.

www.arxiv.uz Ҳозирги вақтда республикада табиий ресурслар кадастрларини ишлаб чиқиш ишлари бошланган, хайрли иш поёнига етказилса, улардан фойдаланишда баҳолаш тамойилига амал қилиш бошланиши керак. Табиатдан фойдаланишни оқилона ташкил этиш нинг бошқа бир мезони бу, ишлаб чиқаришни интеграл геотизим асосида ташкил қилиш тамойилига утишдир. Бу тўғрида юқорида суз юритилди, бошламасига тажриба тарик а сида мамлакатнинг энг ҳарактерли худудларида ушбу тамойил асосида хўжалик юритишни кулаш таклиф қилинади, агар у узини окласа, у ҳолда уни кенг микёсда куллашга утиш жоиз. Табиатдан фойдаланишда компонентлар ва мажмуаларни бир- бирлари билан ўзаро боғлиқлик, ҳамжихатлик, таъсир қонуни, экологии мувозанат, барқарорлик хислатларини, албатта, ҳисобга олиш лозим. Мазкур жамлама мезон бойликлардан фойда-ланиш жараёнида жуда зарур ва унга барча худудларда амал қ илиш катта самара беради.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

Похожие

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йуналишлари ва уни оқилоналаштириш

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йўналишлари ва уни оқилоналаштириш

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш сохасидаги халқаро муносабатлар

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш