Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалири - Экология - Рефераты

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Фанни ўқитишнинг аҳамияти . 2. Фаннинг предмети, объекти ва вазифалари. 3.Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти бўйича тушунча ва атамалари.

www.arxiv.uz 1.Фанни ўқитишнинг аҳамияти. "Табиатдан фойдаланиш» деганда табиий ресурс салохиятини эксплуатация қилишнинг барча шакллари ҳамда уни муҳофаза қилиш бўйича тадбирлар мажмуаси тушунилади. Шунингдек, қайта тикланадиган ресурсларни мунтазам тиклаб бориш, миқдорини кўпайтириш, сифатини яхшилаш, табиатни мақсадга мувофиқ ҳолда ўзгартириш, унинг айрим худудларини Фойдаланишдан чиқариб, алоҳида муҳофаза қилинадиган объектлар қўриқхоналарга айлантириш кабиларни ҳам шу маънода тушунмоқ керак. Табиатни мақсадга мувофиқ, ҳолда ўзгарти риш табиатнинг биологик тизимлари маҳсулдорлигини ошириш мақсадида режали ва илмий жихатдан асосланган негизда барқарор равишда ўзгартириш, демакдир. Табиатдан бойликларни олиш миқёси фан-техника тараққиёти асосида тобора ортиб бораётган ва инсоннинг хўжалик фаолияти жадаллашаётган ҳозирги пайтда иккала турдаги фаолият табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш бир-биридан ажратилмаган ҳолда амалга оширилиши лозим. Таби атдан фойдаланиш жараёнидаги ҳар бир тадбир уни муҳофаза қилиш жараёнига мос келувчи тадбир билан қўшиб олиб борилгандагина табиий муҳит ҳолатини мунтазам тиклаб бориш, атроф- муҳит ифсосланишининг олдини олиш мумкин. Бизнингча, табиатдан фойдаланиш, уни муҳофаза қилиш, қайта тиклаш, ях шилаш тадбирлари диалектик жиҳатдан ўзаро боғлиқ тадбирлар бўлиб, улар бир вақтнинг ўзида амалга оширилгандагина катта самарага эришилади. Бу жараённи «Табиатдан оқилона фойда ланиш» атамаси билан ифодалаш мақсадга мувофиқдир. 2.Фаннинг предмети, объекти ва вазифалари. Узоқ вақт мобайнида табиатдан оқилона фойдаланишга амалий муаммо сифатида қараб келинди. Аммо табиатдан фойдаланишнинг амалий вазифалари махсус, кенг қамровли ва теран тадқиқотлар талаб қилаётган ҳозирги шароитда шундай тадқиқотлар билан шуғулланадиган, табиатдан оқилона фойдаланишнинг назарий

www.arxiv.uz асосларини ишлаб чиқадиган «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» фани шаклланди. У табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро таъсир ва боғлиқлик натижаларини очиб беради, таҳлил қилади ва баҳолайди, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳамда табиий муҳитни ҳимоя қилишнинг назарий тамойилларини ишлаб чиқади. Ушбу фан кўриб чиқадиган масалалар каторида ижтимоий ва иқтисодий масалалар асосий уринни эгаллайди. «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» табиатга ундан фойдаланишнинг ҳар қандай вазифалари ечилишида мажмуа (мажмуали) ва тизимли (системали) ёндашувни таъминлайди. Бундай ёндашув тадбирлардан ҳар бирини «инсон —ишлаб чиқариш - табиат» умумий тизимидаги таркибий қисм сифатида қарашни тақозо этади. Табиат, табиий ресурслардан фойдала ниш, уларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш бўйича тадбирларни бир-бирига боғлиқ бўлмаган ва ишлаб чиқариш билан алоқасиз ҳолда қараш мумкин эмас. Бу унсурлар бир-бири би лан боғлиқ бўлган ягона жараённинг таркибий қисмларини ташкил этади. Табиатдан фойдаланиш муаммосининг мажмуалилиги шунингдек, техникавий тадбирларни ташкилий-иқтисодий тадбирлар билан биргаликда бўлиши ва улар ишлаб чиқариш жараёнида бир пайтда қўлланилишини билдиради. «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» фанининг тадқиқот объекти табиий ресурслар билан жамият ҳаёти ва унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ўртасидаги ўзаро алоқадорликдир. Ушбу алоқаларни мақсадга мувофиқлаштириш, инсон ҳаёт фаолияти муҳитини сақлаш ва тиклашга интилиш фан предметини ташкил этади: - фан сифатидаги асосий мақсади ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, аҳолининг ҳаётий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун табиий муҳитга мажмуали таъсир кўрсатишдир. - асосий вазифалари жамиятнинг табиий ресурсларга бўл ган ва узлуксиз ортиб бораётган эҳтиёжларини қондириш, табиий ресурсларни қайта тиклаш, табиий муҳитнинг маҳсулдорлигини ошириш учун шароит яратиш, тикланмайдиган табиий ресурслардан тежамкорлик билан, оқилона

www.arxiv.uz фойдаланиш, атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш, табиатни мақсадли ўзгартириш кабилардир. - табиий ресурсларни уларнинг мураккаб ўзаро алоқадаги инсон хўжалик фаолияти таъсирида ўзгариш қонуниятларини, инсон учун бу ўзгаришларнинг аҳамиятини аниқлайди, табиий ресурслардан фойдаланишни асослайди, уларнинг ҳозирги ва келгуси авлодлар учун зарур бўлган миқдорий ва сифатий хусусиятларини сақлаш ва тиклаш усулларини ишлаб чик,ади. У шунингдек, табиий мазмуни сифат жихатидан ёмонлашиб, миқдор жҳатида кашшоклашиб боришининг олдини олишнигина эмас, балки уни мақсадли равишда узлуксиз яхшилашни таъминлаши ҳам лозим. «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» нинг илмий йўналиши табиий ресурслардан фойдаланиш, уларни тик лаш ва мухрфаза қилиш, инсониятнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун табиий муҳитни ифлосланиш ва бузилишдан ҳимоя қилиш, табиатни ўзгартиришга қаратилган тадбирлар мажмуасидан иборат. Лўндарок қилиб айтганда, «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» — кишилик жамияти ва табиий муҳит ўртасидаги ўзаро таъсир мақсадга мувофиқлаштирилишини таъминлайдиган тадбирлар мажмуасидир. «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» нинг умумий назариясини ишлаб чиқиш фанлараро вазифа бўлиб, унинг ечимига кўпгина фанлар сохасини қўшмокда. Аммо бу фан эл орасида табиатдан фойдаланишни илмий асосда ташкил этишга мажму али ёндошадиган география ва иқтисодиёт фанлари тармоқлари алоҳида мавқега эга. Зеро, бу фанлар табиатдан фойдала ниш масалаларини ўрганиш ва бу масалалар бўйича амалий тадбирлар тизимини ишлаб чиқишда катта имкониятларга эгадир. Шу сабабли «Табиат аҳоли ва хўжалик» ягона учликни ўрганадиган география ва иқтисодиёт фанлари табиатдан фойдаланиш иқтисодиётининг мухим муаммолари бўйича тадқиқотларнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Чунки «Табиатдан фойда ланиш иқтисодиёти»нинг география фанлари тизимидаги асо сий вазифаси табиатдан фойдаланишни худудий ташкил этишни ҳам

www.arxiv.uz табиий географик, ҳам ижтимоий-иқтисодий жихатдан ўрганиш бўлса, эҳтиёжлар чексизлиги билан ресурслар чекланганлиги ўртасидаги номутаносиблик иқтисодиётнинг азалий муаммосидир. 3.Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти бўйича тушунча ва атамалари. Инсон ҳаёт фаолияти кечадиган ёки жамият билан табиат ўртасидаги алоқалар рўй берадиган макон, муҳит турлича ифодаланади. Чунончи, «Табиат», «Табиий муҳит», «Геогра фик муҳит», «Ландшафт кобиғи», «Географик кобиқ», «Географик система (тизим)» ва бошқалар. Аслида, бу тушунчалар бир хилдек кўринса ҳам, мазмуний кўлами жихатидан бир-биридан фарқланади. «Табиат» тушунчаси умумий илмий ва фалсафий тушунча бўлиб, бутун борлиқ коинот тушунчаларини ўз ичига олади, торрок, маънода эса, барча табиий фанларнинг ўрганиш объекти ҳисобланади. Албатта, инсон табиатдан бундай кенг қамровда фойдаланиши мумкин эмас. «Табиий муҳит» тушунчаси эса табиат ва жамиятнинг бевосита алоқада бўлган қисмини ифодалайди. Фан ва техника имкониятлари кенгайган сари табиий муҳит ҳам энига, ҳам буйига, ҳам баландлигига кенгайиб боради. Хозирги вақтда эса табиий муҳит чегараси орамиздан ташкарига чиқиб бораяпти. « Географик муҳит» тушунчаси Ер (гео) билан борлиқ. тушунча бўлиб, у заминнинг юза қисми билан яқин атрофини ўз ичига олади. «Географик қобиқ» билан «Ландшафт қобиғи» тушунчалари бир-бирига жуда якин. Географик қобиғида ер пусти (литосфера) нинг юза қисми, бутун гидросфера ва биосфера ҳамда атмосферанинг қуйи-тропосфера қисми киради ва улар ўзаро қўшилиб, бир-бирига таъсир этиб туради. «Иқтисод» эса, инсон яратган барча неъматларни, табиатдаги барча бойликларни, инсоннинг меҳнатини тежаб-тергаб ишлатишдир. Иқтисодиёт- инсон фаолиятининг асосий жихати, жамият ҳаётининг пойдеворидир. Иқтисодиётнинг кай тарзда ривожланиши билан табиий шароит ва табиий ресурс лар угасида ўзаро борликлик мавжуд.

www.arxiv.uz Кишиларнинг ҳаёти ва фаолиятига таъсир этадиган, аммо моддий ишлаб чиқаришда катнашмайдиган табиий муҳитнинг барча элементлари табиий шароит, деб аталади. Табиатнинг хўжаликда фойдаланиладиган, инсониятнинг яшаши учун зарур бўлган барча элементлари, энергия бойликлари табиий ресурслардир. Бирок улар ўртасидаги аниқ, чегарани баъзан англаш мушкулга ухшайди. Масалан, иқлим табиий шароит элементи, бирок, кишлок. хужалиги ишлаб чиқаришидаги хусусиятига кура ундан агроиқлим ресурси сифатида фойдаланилади ёки ўсимлик урмон ресурси сифатида яшаш воситаси бўлиши мумкин. Инсоннинг табиатга таъсири географик қобиғида руй берар экан, демак, жамият узига керакли ҳамма ресурсларни шу географик қобиғидан олади, шу билан бирга уни муҳофаза қилади, фаол таъсир кўрсатиб, ландшафт (табиат)ни қисман ўзгартиради. Бошқача айтганда, табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг кескинлашув даражаси ҳам айнан та биий ресурслардан фойдаланиш кўлами ва жадаллигида намоён бўлади. Табиий ресурслар ишга солиниши ва қайта ишланиши туфайли ҳам табиатдан фойдаланиш иқтисодиётининг асо сий объекга, жамият мавжуддигининг бош манбаи ҳисобланади. Табиий ресурсларни таснифлаш улардан оқилона фойдала ниш ҳамда иқтисодий ва экологик аҳамиятга эга.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www.ziyonet.uz

Похожие

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг илмий-назарий асослари

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанини ўқитишнинг аҳамияти предмети, мақсад ва вазифалари

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Экология предмети, мақсади ва вазифалари