Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115 KB

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари Режа : 1. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари 2. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизм элементлари. 3. Мажмуали экологик дастурлар ҳақида тушунча.

1. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг иқтисодий механизми бир неча тамойилларга асосланади. Ушбу тамойиллар ижтимоий ишлаб чиқариш амалиётида кўп йиллар мобайнида юзага келган. Табиатдан фойдаланишнинг асосий тамойилларидан бири пуллилик ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёнида ҳар қандай табиий ресурслардан фойдаланиш маълум туловлар натижаси да амалга оширилади. Социализмда ер, сув ва бошқа ресурслар корхона, хўжалик ва фукаролар томонидан бепул фойдаланилган. Бу тамойилнинг нотўғрилиги шундаки, улардан фойдаланувчилар катта хажмда нобудгарчиликка йул куяр, ер ва сувнинг сифатини саклаб колиш тўғрисида кайгурмас эдилар. Шунинг учун ҳам Узбекистонда 60-80- йилларда сугорма ерларнинг талай қисми шурланиш, эрозия, дефляцияга учради, кашшокланди, табиий маҳсулдорлиги 1,5-2 баробар камайиб кетди. Сув ресурусларидан оқилона фойдаланмаслик оқибатида Орол денгизининг сатхи 1961 йилдан эътиборан пасайиш йўналишига утди, сувнинг ифлосланиши туфайли кишлок аҳолиси турли касалликларга чалина бошлади, сугорма ерлар шур сув билан сугорилиши натижасида тупроқ шурланиши кучайди ва бошқалар. Бу салбий ходисалар учун хеч ким жавобгарликка тортилмас эди. Ер ва сувдан экстинсив фойдаланиш оқибатлари эко логик вазиятни жиддийлаштирди, уз навбатида бу ахвол иқтисодий самарадорликнинг пасайишига олиб келди. Пуллилик тамойили негизида табиий ресурсларнинг иқтисодий (киймат) баҳоси туради. Кўпгина хорижий мамлакатларда табиий ер фонди учун табақалашган тарзда ер эгаларидан солик ундирилади. Бизнинг мамлакатимизда хали бу даражага эришилганича йук, чунки ер маълум кўрсаткичлар асосида уз баҳосига эга бўлиши керак, бошқача айтганда ер кадастри иш лаб чиқилган такдирда соликлар ута табақалашган имконга эга бўлади. Ҳозир бу йўналишда мамлакат микёсида тайёргарлик ишлари олиб борилмокда.

Ерни, хусусан, сугорма ерни, пул жихатидан баҳолаш иш лаб чиқаришда уни бошқа ресурслар билан солиштириш имконини беради, бу хол ернинг мелиоратив ҳолати бузилиши, унинг турли курилиш объектлари учун чегириб олиниши, муомаладан чикиб кетиши, экин экмаган йил зарари ва бошқа оқибатларни сарҳисоб қилиш имконини беради. Ернинг ишлаб чиқариш баҳоси аниқланиши ва деҳқонлар, фермерларга, хуллас, барча тоифадаги фойдаланувчиларга маъ лум муддатга берилиши аввало ундан самарали фойдаланиш тамойилига тўлиқ амал қилинишига имкон беради. Фойдаланувчи ернинг мелиоратив ҳолати мунтазам аъло даражада бўлишини таъминлашга интилади, ер турли табиий ходисалар таъсирида муомаладан чикиб кетишининг олди олинади, ердан иложи борича максимал фойдаланишга ҳаракат қилинади. Бошқача айтганда ер хакикий эгасини топади. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг пуллилик йулига утилиши бир канча экологик ва иқтисодий масалаларни хал этиш имконини беради: а) улардан самарали фойдаланишга кизикиш кучаяди; б) ресурсларни қайта такрор ишлаб чиқариш учун қўшимча молиявий манбалар вужудга келади; в) қўшимча даромад мидори ортиб боради. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жихатдан асослаш тамойили жамиятнинг экологик ва иқтисодий манфаатларини, пухта уйлаб иш тутишни, инсон учун соглом ва кулай ҳаёт тарзини вужудга келтириш кафолатланишини таъминлайди. Табиатдан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланишни илмий жихатдан асослаш иқтисодий механизмнинг бир катор дастаклари ишга солинишига йул очиб беради. Бу борада табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳонинг вужудга келиши, иқтисодий зарарларни ҳисоб-китоб қилиш, экологик ва ижтимоий оқибатларни ҳисоблаб чиқиш муаммолари эндиликда кескин бўлиб турибди. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жихатдан асослаш тамойили серкиррали, кенг микёсли ва кўплаб фанлар илмий натижаларини биргаликда куллашни такозо этади. Бу борада табиий фанлар катори «Иқтисодиёт»,

«Хукук», «Тиббиёт» ва бошқалар ҳам ресурслардан фойдаланишни ҳар томонлама асослашда фаол катнашиши зарур. Бу фанлар таркибида «География», «Геоло гия», «Биология», «Экология» эришган илмий натижалар негизидан фойдаланиш тамойилини асослаш юқори самара беради. Иқтисодий жавобгарлик тамойили табиатдан фойдаланишда кенг кулланилади, чунки ҳар бир корхона, цех, жамоа хужалиги, оилавий пудрат аъзолари, ҳар бир инсон ресурслардан фойда ланиш жараёнида табиатга етказган зарари учун жавобгардир. Бу зарар нафақат табиатни кашшоклантирибгина колмай, аҳоли орасида турли касалликлар таркалиши учун имконият яратади. Бинобарин, бу ҳолатда экологик худудни бузувчилар тегишли жарималарни давлат банкларига уз вақтида тулашлари шарт. Мажмуалилик тамойили табиат ресурсларидан фойдаланишда мухим аҳамият касб этади. Бу тамойил казилма бойликлардан самарали ва тўлиқ фойдаланишда ҳамда бошқа мураккаб хомашёларни хўжалик муомаласига киритишда, кам чикинди ва чикиндисиз технологияни татбик этишда аскотади. Икқиламчи ресурсларни қайта ишлаш жараёнида мажмуалик тамойилининг кулланилиши катта иқтисодий самара беради. Лекин бу тамойилни мамлакат микёсида халигача тўлиқ куллашга утилмаган. 2. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизм элементлари. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва бу жараёнда атроф-муҳитни мухрфаза қилишнинг узига хос иқтисодий механизми таркиб топган. У кўплаб турли элементлардан иборат, лекин ҳозирча юқори даражада такомиллашган деб бўлмайди, бозор иқтисодиёти шароитида ушбу механизм борган сари яхшиланиб боради. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳолар негизида табиатдан фойдаланишда пуллилик йулга утиш борган сари реаллашиб боради. Бозор иқтисодиётига утиш даврида иқтисодий механизмнинг айрим элементларини куллаш табиатдан фойдаланишни такомиллаштириб боришда

дастлабки кадам бўлади. Табиатдан фойдаланишда пуллик йулга утиш экологик омилни иқтисодётда янада кенгрок куллашга, бойликлардан оқилона фойдаланишда кумаклашади. Табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун туланадиган туловлар икки турда бўлиши мумкин: а) табиий ресурслардан фойдаланиш хукуки учун; б) такрор ишлаб чиқариш ва табиий бойликларни мухрфаза қилиш учун. Табиий бойликлардан фойдаланиш хукуки учун туланадиган хак ушбу ресурслар эгасига олдиндан белгилаб куйилади. Бу хол мутлак, рентанинг бекор қилиниши билан боғлиқ. Табиатдан фойдаланишда хак тулашнинг йулга куйилиши борасида жарималар ундириш жиддий самара беради, турли ресурслардан тўлиқ, фойдаланмаслик, сув ва ҳавони ифлослантирганлиги учун санкциялар белгилаш кенг микёсда амалга оширилиши керак. Сугорма ерларни шурланиш, эрозия ва дефляцияга берилишига имконият яратган ердан фойдаланувчиларга, айникса, пестицидларни кўп ишлатгани, кўпрок «ориклаши»га йул куйгани учун меъёрдан кўпрок, жарима солиш, хатто ҳаво ва сув ҳавзаларини ифлослантираётган корхона ва цехларни маълум муддатга ёпиб куйиш ва катта хажмда жарима солиш амалий аҳамият касб этади. Атмосфера ҳавосини бўлгайдиган втотранспортлардан фойдаланишни бутунлай тухтатиш зарур. Жарима миқдори канчалик катта бўлса, унинг таъсири ҳам шунчалик жиддий бўлади. Иқтисодий рагбатлантириш табиатдан фойдаланганлиги учун хак тулаш тамойилига амал қилиниши натижасида атроф-муҳитни янада кенгрок микёсда муҳофаза қилишга имкониятлар яратади. Бу тизимни амалиётга татбик қилиш ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўртасида экологик жихатдан тўғри мувозанат вужудга келтиришга ёрдам беради, бу ходиса талаб ва таклифни реал эътиборга олиш билан мустахкамланиб боради. Иқтисодий рагбатлантириш тизимига мутахассислар куйидаги йўналишларни қўшишни таклиф қиладилар: имтиёзли солик солиш, ёрдам пули бериш, табиатни муҳофаза қилиш фаолиятига имтиёзли кредит

ажратиш, табиатни муҳофаза қилиш фондларини тезлаштирилган ҳолда амортиза ция қилиш, экологик жихатдан тоза бўлган маҳсулотларга рагбатлантирувчи баҳолар белгилаш, қўшиш ва бошқа тадбирлар. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмларидан бири экологик соликлар ҳисобланади. Соликнинг бу тури дунё мамлакатларида узишшг экологик самарадорлигини кўрсатиб келмокда. Уни «яшил солик» ҳам, деб аташади. Истикболда бу соликнинг янада кенг микёсда ривожланиши учун барча асослар мавжуд. Экологик соликлар асосан икки вазифани хал қилишга лаёкатли: а) маҳсулотлар нархини уларнинг ишлаб чиқариш сарфларига нисбатан бир хилда бўлишини таъминлаш, атроф- муҳитга етказилган зарарларни коплаш ва бошк.) атроф-муҳитга етказилган экологик зарарларнинг урнини коплаш мақсадида ифлослантирувчилар ҳисобидан уларни ундириб олиш. Экологик сохалар экологик жихатдан мувозанатли ишлаб чиқаришни ривожлантиришни рагбатлантиришга ҳам хизмат қилади. Ишлаб чиқарувчилардан олинган пул маблағлари табиий муҳитни муҳофаза қилиш, айникса, атмосфера ҳавоси ва сув ҳавзаларини ифлосланишдан саклайдиган турли самарадор мосламаларни корхоналарга урнатиш ва уларнинг мунтазам фаолият кўрсатишини таъминлашга хизмат қилади. Корхона, транспорт, курилиш объектлари, шахсларга солик тайинлашда уларнинг табиатни муҳофаза қилиш йўналишида олиб бораётган амалий ишлари ҳарактерини эътиборга олиш мадсадга мувофиқ. Юридик шахслар корхона, транспорт ва курилиш объектларида табиий муҳит ифлосланишининг олдини олувчи тадбирларни мунтазам куллаб келаётган бўлса, улардан имтиёзли солик ундириш лозим. Шунингдек, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот экологик жихатдан тозалиги билан ажралиб турса, бундай вазиятда енгилрок солик, тайинлаш мақсадга мувофиқ, бу хол уларни иқтисодий ва экологик жихатдан рагбатлантиради, демак, ишлаб чиқарувчиларни атроф-муҳит мусаффолигини янада барқарорлаштириш ва экологик тоза маҳсулот ишлаб чиқаришга ундайди.

Аммо корхона худудида тупланиб бораётган икқиламчи ресурслардан уларни қайта ишлаш жараёнида янги маҳсулотлар ишлаб чиқариш тўғрисида кайгурмаётган, цехларда газ, губор, чангларни тутиб колувчи турли мосламаларни урнатиш ва мавжудларининг самарадорлигини ошириш, окава сувларни дарё, сув омбори, каналларга муттасил ташлаб келаётган саноат ва курилиш корхоналарига нисбатан солик солиш ҳажмини оширилган миқдорда тайинлаш жиддий самара беради. Узбекистонда бу борада муайян ишлар амалга ошириб келинмокда. Буни Узбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг ҳар йилги тадбирларидан ҳам билиш мумкин. Солик имтиёзлари, умуман, солик ҳажмини белгилашда корхоналарни икки гурухга ажратиш мақсадга мувофиқ: а) табиатни муҳофаза қилувчи, экологик жихозлар, материаллар ишлаб чиқарувчи ҳамда экологик хизмат кўрсатувчи давлат, давлат-акционерлик корхоналари, хусусий корхоналар; б) экологик жихатдан жуда хавфли ҳисобланган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи, ҳаво ва сувни мунтазам заҳарли моддалар билан буглаб келувчи, пестицидлар, сифатсиз ёқилги тайёрловчи, энергияни кўп миқдорда талаб қилувчи корхоналар. Биринчи гурухга мансуб бўлган корхоналарга имтиёзли экологик соликлар белгилаш хакикатга тўғри келади, иккинчи гурухга кирувчи корхоналарга нис батан оширилган солик ҳажмини тайинлаш айни муддао. Бошқа жихатдан бу гурухдаги корхоналарнинг йиллик даромадлари ҳам ишлаб чиқилган маҳсулот турларига қараб анча юқори. Хорижий мамлакатларда экологик соликлар кўпинча мақсадга йўналтирилган тарзда амалга оширилади. Бу жихатдан АКШда «яшил солик»ларга алоҳида аҳамият берилади. 1989 йилда фреонларни ишлаб чиқаришни камайтириш мақсадида (фреонозон атламини бузишда фаол таъсир этувчи кимёвий бирикма) уларни сотишга карши корхоналарга солик солиш таъсис этилди. Саноатда фреонни урнига бошқа кимёвий воситани ишлаб чиқариш билан алмаштиришни тезлатиш учун солик вақт мобайнида

прогрессив усиб борувчи шаклда тайинланди. Аввалига, ҳар кг фреон учун 3,02 доллар, 1995 йилда-6,83, 1999 йилда-10,82 доллар тайинланган. ҳисоб- китоблар натижасига кура АКШда «яшил солик»ларнинг чегараланган тарз да белгиланишига қарамай, федерал бюджет учун йилига 100 млрд. доллар даромад қилиш имконини беради. Табиий муҳит ифлосланишининг олдини олиш мақсадида ва экологик вазиятлар кулай ҳолда сакланишини барқарор таъминлаш учун биосферани турли чикиндилар билан энг кўп бўлгаётган корхоналарга чикинди номи билан аталадиган соликлар белгилаш пайти келди. Якин келажакда кўпгина мамлакатларда «углерод солиги»ни таъсис этиш мулжалланмокда, бунга сабаб минерал ёқилги, кумир, нефть маҳсулотлари, табиий газ, сланец ва бошқаларнинг кўп миқдорда ёқилиши туфайли атмосфера ҳавоси борган сари ифлосланиб бормоқда. Ер куррасининг глобал исиб бориши («иссикхона самараси»), углерод чикиндилари чиқаришни камайтириш мақсадида давлат рахбарларининг кул куйган халқаро шартномалари бундай экологик соликни кўпгина мамлакатларда куллашни заруратга айлантирмокда. Бундай солик Голландия ва Финландияда амалда кулланилмокда. «Углерод солиги»ни хатто энг кам миқдорда белгиланиши ҳам катта хажмда маблағ тупланишига олиб келади. Атмосферага чиқарилаётган углерод гази учун хр тонна чикиндига 10 доллар солик деб белгиланганда ривожланган мамлакатларда йилига қўшимча 25 млрд. доллар йигилиши мумкин. АКШда «углерод солиги»ни ҳар тонна чиқишига 100 доллар миқдорида белгилаш таклиф этилмокда. Бу ҳолда йилига 140 млрд. доллар бюджетга қўшилиши мумкинлиги башорат қилинмокда. Экологик соликни табақалашган тарзда татбик этиш самарали бўлишини мутахассислар эътироф этишмокда. Масалан, турли ёқилги- энергетика ресурсларига солик солишда уларнинг турига аҳамият бериш мадсадга мувофиқ. Энг юқори эколо гик солик кумирга белгиланиши лозим, чунки ундан энг кўп углерод чидиндиси ажралади, энг кам солик миқдори табиий газга тўғри келади.

Истикболда углерод соликнинг татбик этилиши мамлакатларда кумирни ёқилги сифатида ишлатиш борган сари камайишига ижобий таъсир этади. Бу хол кумир урнига унга муқобил бўлган вариантларни излашга ундайди, айникса, Куёш ва шамол, океан ва денгизларнинг сув кутарилиши ва кайтиши энергиясидан фойдаланиш борган сари кенгайиб боради. Халк хужалигини ривожлантириш учун давлат ёрдам пули (субсидия) эндиликда тубдан такомиллаштиришга мухтож. Дав лат томонидан ажратиладиган субсидия табиатдан фойдаланишда экологик мувозанатни барқарорлаштиришга сарф қилиниши ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга жуда катта таъсир этади. Ҳозирда ажратилаётган субсидиялар табиат муҳофазасини кузламаган тарзда амалга оширилмокда ёки антиэкологик аҳамиятга эга. Бу айникса, тог-металлургия, энергетика, кимё, кумир саноати ва бошқа тармоқларда аниқ, ифодаланган. Собик совет хокимияти даврида янги маъдан конларини очиш, иқтисодиёт ва коммунал хўжалик энергияни кўп талаб қилувчи технология, хужалигида кўплаб пестицидлар, минерал угитлар, огир кишлок хужалиги техникасини куллаш, янги ерларни очишга кўп лаб маблағ ажратилар, лекин табиат муҳофазаси ишларига дав лат ҳисобидан капитал маблағ ажратиш жуда ҳам кам миқдорни ташкил қиларди. Бахтга карши аввалги пассив экологик сиёсат баъзан ҳозир ҳам учраб туради. Иқтисодиётда аввал ишга туширилган йирик энергетика объектларининг ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш учун тегишли субсидиялар берилиб турибди, уларнинг самарадорлиги ва экологик жихатдан тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришига аҳамият етарли эмас. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми тизимида табиий муҳитни ифлослантиргани учун тулов мухим аҳамият касб этади. Бу туловлар корхона ва ташкилотларнинг уз ишлаб чиқариш фаолиятида атроф- муҳитга етказаётган зарарлари урнини коплаш учун сарф қилиниши назарда тутилади. Ленин аслида табиатни бузувчилардан келаётган туловлар ҳажми экологик вазиятни яхшилаш учун сарф қилинаётган барча ҳаражатларнинг фақат бир қисмини коплайди, холос. Атроф-муҳитни ифлослантиргани учун

туланадиган туловлар ифлослантирувчи-корхоналарга жазо воситаси бўлиб «ифлослантирувчи тулайди» тамойилини амалга ошириш йулидир. Россияда дунё мамлакатлари орасида биринчилардан бўлиб табиий муҳитни ифлослантиргани учун туловлар расмий равишда белгиланди (1993 йил январдан). Бунда уч хил тулов тайинланган: 1) атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддалар чиқаргани учун; 2) сув объектлари ёки жой рельефига иф лослантирувчи чикиндиларни чиқаргани учун; 3) чикиндиларни жойлаштиргани учун. Атроф-муҳитга бўлган таъсир даражасига кура, мутахассислар туловларнинг икки меъёрдаги турини ажратдилар: а) рухсат этилган хажмдаги чикиндилар учун; б) рухсат этилган миқдордан оширилган чикиндилар учун. Биринчи турдаги тулов х.ажми меъёрдалиги билан тавсифланади, иккинчи турдаги тулов бир неча марта кўплиги билан ҳарактерланади. Биринчи турга оид чикиндилар гарчи кам миқдорда бўлсада, лекин чиқариб турилганлиги туфайли атроф-муҳит потенциял ифлосланиб боради. Меъёрдаги туловлар корхона ишлаб чиқараётган маҳсулот кийматига қўшилиши мумкин, демак уни истеъмолчи тулайди, лекин меъёрдан ортик чикинди учун туланадиган туловлар корхоналар ҳисобидан туланиши керак. Туловларнинг бу шаклда ташкил қилиниши ишлаб чиқарувчиларни атроф-мухидга чиқараётган чикинди ҳажмини камайтиришга ундайди, демак, кам чикиндили технологияни татбик этишга ҳаракат қилина бошлайди. Бу йил ҳам табиий муҳитни ифлослантиришни камайтириш йўналишидаги уринишлардан бири, унинг самараси етарли даражада катта. Чунки кор - хоналар чикинди чиқаришни қандай қилиб камайтириш тўғрисида ҳаракатда бўладилар. Табиат муҳофазасини молиялаштириш учун бюджетдан ташкаридаги экологик фондлар (пул маолаглари) мухим аҳамиятга эга. Бундай фондларни ташкил қилиш тегишли маблағларни табиий муҳит энг огир экологик вазиятдаги объектлар, сув ва ҳаво ҳавзалари жиддий даражада ифлосланган худудлар, аҳоли саломатлиги танг бўлган жойларнинг ахволини тубдан

яхшилаш ишларига сарфлашда аскотади. Умуман олганда, эко логик фондларнинг вазифаси куйидаги устувор долзарб муаммолар ечимига қаратилади: 1) атроф-муҳит ҳолатини яхши лаш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган дастурлар ва илмий-техник лойиҳаларни молиялашти риш ва кредитлаш; 2) табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари ва дастурлари учун молиявий ресурсларни сафарбар этиш; 3) оқилона ташкил қилинган табиатни муҳофаза қилишни иқтисодий рагбатлантириш, экологик жиҳатдан тоза технологияни татбик. этиш; 4) экологик тарбия ва таълимни тараккий қилдириш учун кумаклашиш. Экологик фондлар манбаини асосан корхорналарнинг чикинди чиқарганлиги, ифлослантирувчи моддаларни ташлаганлиги, чикиндиларни жойлаштирганлиги, авария натижасида табиий муҳитни ифлослантирганлиги учун жарима тулови, корхоналарнинг табиатни муҳофаза қилиш қонунчилигани бузганлиги учун вужудга келган экологик зарар урнини коплаш маблари, ихтиёрий бадал (взнос) ва бошқалар ташкил қилади. Бўларнинг ичида атроф-муҳитни ифлослантирганлиги учун туланадиган тулов лар улуши 80% дан кўп бўлиши амалда тасдиқланган. Узбекистонда табиий ресурсларга зарар етказиш, урмонларни кесиш, ов қилиш ман этилган вақтда овчилик билан шугулланиш, ҳавзаларда баликларни кўплаб махсус воситалар билан тутиш (тур, портлатиш, электр токи ва бошк.), доривор ва техник хомашё берувчи гиёхларни йигиш , номи «Кизил китоблар»га тушган ўсимлик ва ҳайвонларни йигиш, овлаш ва бошқа зарар келтирувчи фаолиятлар учун жуда ҳам кам жарима солинади, бундан фойдаланган браконьерлар куркмасдан уз ишларини бемалол давом эттираверадилар. Агар жарима соликлари ва бошқа турдаги ту ловлар миқдори оширилса, қонунбузар анча зарар куради, табиат ни муҳофаза қилувчилар кўпрок маблағ тушумига эга бўларди. Бу борада ташкилий ишлар такомиллаштирилиши зарур. 3. Мажмуали экологик дастурлар ҳақида тушунча. Мажмуали экологик дастурлар мамлакат худудидаги кескин вазият таркиб топтан ва

халоқатли ходисалар ривожланиши мумкин бўлган жойларда умумий ахволни юмшатиш, пировардида кулай шароитларни карор топтиришга қаратилган бўлади. Улар амалга оширилиш микёсига кура, халқаро, мамлакат ва худудий даражада бўлиши мумкин. Экологик дастур худуднинг экологик жиҳатдан таркиб топган вазият даражасига кура, кўп профилли, мажмуали ва мақсадга мувофиқ йўналтирилганилиги билан тавсифланади. У ни амалга ошириш муддати ҳам белгиланган босқичлар (йиллар) сони ва кўламига боғлиқ. Масалан, Орол ва Оролбуйи экологик дастури кўп йилларга мулжалланган бўлиб, бир-бирлари билан боғлиқ, бир неча босқичларга асосланиши мумкин. Дастурни амалга оширишда давлатнинг роли кўпрок, бўлади, чунки ресурсларни тез фурсатда туплаш зарурлиги, муаммонинг мураккаблиги, иқтисодий самарадорликнинг ноаниқлиги тўғридан-тўғри бошқарувни таказо этади. Баъзи холларда чет эл инвестицияларидан ҳам фойдаланиш имкониятлари вужудга келади. Узбекистонда мақсадга мувофиқ йўналтирилган эколо гик дастурлар куйидаги муаммоларни хал қилиш учун зарур: 1) халқаро мажбуриятларни бажариш (озон катламини муҳофаза қилиш, иссикхона газларини ҳавога камрок. чиқариш, биологик хилма- хилликни саклаб колиш); 2) сугорма ерлардан оқилона фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш, сув ресурсларидан илмий асосланган ҳолда фойдаланиш, уларнинг сифатини яхшилаш ва бошк.; 3) Оролбуйи ва Орол денгизи муаммосини ечиш; 4) махаллий экологик муаммоларни хал қилиш (саноат шаҳарлари атрофида табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва бошк.) Табиий муҳитни муҳофаза қилишда кўп кулланиладиган иқтисодий механизм турларидан бири гаров тизимидир. Дуконлардан аҳоли кўплаб турли маҳсулотларни ҳарид қилади. Ле нин маҳсулотлар махсус идишларда сотилиши туфайли ҳаридор уларга ҳам бир йула хак, тулайди, маҳсулотдан фойдаланиш тугагандан сунг бушаган идишлар дуконга ёки махсус кабўл пунктларига қайтарилса, уларнинг киймати ҳаридорга қайтарилади. Бу билан атроф-муҳитнинг буш идишлар билан ифлос ланиши камаяди. Хорижий

мамлакатларда бу механизм аниқ, йулга куйилган: шиша, пластмасса, метал, когоз ёгоч, газлама, суньий материаллардан тайёрланган идишлар махсус пунктларда ёки дуконларда қайтариб олинади. Бу гаровга олинган идишларни қайтариб олиш тамойилини Узбекистонда ҳам куллаш табиий муҳитни ифлосланишдан сақлашда фаол аҳамиятга эга бўлар, бошқа жихатдан мамлакат иқтисодиёти ҳам катта хажмда фойда олган бўлур эди. Экологик сугўрталаш мухандислик иншоотлари техник бузилиши натижасида атроф-муҳитнинг ифлосланиши, халоқатли ходисалар юз беришининг олдини олиш каби номатлуб ходисалар содир бўлишини чеклайди. Нефть ва табиий газ кувурлари ёрилиб кетиши натижасида катта хажмда экологик-иқтисодий зарар етказилиши барчага маълум, шунингдек, заҳарли кимёвий моддаларнинг вагонларда, автомобилларда ташилиши баъзан техник сабабларга кура фалоқатга олиб келади. Бундай хунук х.одисалар содир бўлишшшнг олдини олшида энг самарали усул худудни ёки ооъектни экологик сурўрталаш ҳисобланади. Бундай вазиятда корхоналар бахтсиз ходисанинг олдини олиш тараддудини жиддий амалга оширадилар, акс ҳолда катта хажм да зарар куришлари мумкин. Бинобарин, нефть маҳсулотли кувурлар тез-тез назоратда бўлади, техник кам-кустлар уз вақтида таъмирланади, хуллас, халоқатнинг олди олиш кафолатланади. Суғурта компанияларининг вужудга келиши бир неча иқтисодий масалаларни ечиш имконини беради: халоқатнинг олди ни олиш учун турли тадбирларни амалга ошириш мақсадида корхоналарга маълум миқдорда пул маблағи утказилади, сурўрта фондларида тупланган пул мабларларидан самарали фойда ланиш даражаси оширилади, шунингдек, бахтсиз ходиса юз берган ҳолда сугўрта қилинган корхона, шахсий уй-жой фонда ва бошқа сугўрта қилинган объектларга етказилган зарарни коплаш учун тегишли пул маблағлари етказиб берилади.

Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

Похожие

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий худудий бирлиги

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари

Ерни иқтисодий баҳолашнинг умумий тамойиллари ва услублари