Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш, миллий боғлар ва қўриқхоналар

Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш, миллий боғлар ва қўриқхоналар

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

19.908203125 KB

Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш, миллий боғлар ва қўриқхоналар Режа: 1. Ўзбекистон табиати ва уни муҳофаза килиш зарурияти 2. Ўзбекистоннинг қўриқхоналари ва миллий боғлари

1. Ўзбекистон табиати ва уни муҳофаза килиш зарурияти Ўзбекистон Ўрта Осиёнинг марказий қисмида, яъни Амударё билан Сирдарё оралиғида жойлашган мамлакат. Ҳудудининг шимолий нуқтаси Устюрт платосининг шимолий-шарқида, жанубий нуқтаси 45 0 31’ шимолий кенгликда Термиз шаҳрида, ғарбий нуқтаси Устюрт платоси бўйлаб, 50 0 шарқий узоқликда, энг шарқий нуқтаси эса, Фарғона вилоятининг шарқий қисмига 37 0 10' узунликда жойлашган. Ўзбекистоннинг майдони 448,9 минг кв. км. бўлиб, ҳудудининг 78,7 фоизи текисликдан ва 21,3 фоизи тоғлардан иборат. Мамлакат ҳудудида Талас, Угом, Қоржонтоғ, Писком, Чортоқ, Қурама, Туркистон, Моргузар, Нурота, Зарафшон, Ҳисор, Бойсунтоғ, Сурхонтоғ, Кўҳитангтоғ, Боботоғ, Фарғона, Олой тизма тоғлари, Қорахотин, Мингбулоқ, Асакаовдан ботиқлари мавжуд Ўзбекистоннинг табиий географик ўрни Марказий Осиёдаги бошқа республикалари табиатидан кескин фарқ қилади. Мамлакат ҳудуди шимолдан жанубга қадар 325 км.га чўзилган. Ер юзасининг тузилиши (текисликлар, тоғлар) даги тафовутлар иқлим ҳосил қилишда муҳим ўрин тутади. Масалан, мамлакат жанубида субтропик иқлим минтақаси ҳукм сурса, шимолда шимоли-ғарбдан эсувчи совуқ ҳаво массалари тўғридантўғри кириб келади. Мамлакат ҳудуди бўйлаб ўртача йиллик ҳарорат ҳам турлича. Масалан, ўртача йиллик ҳарорат Нукусда +11,0 0 С бўлса, Тошкентда +13,9 С, Термизда эса +17,8 С га тенг. Ўзбекистоннинг текислик қисмида ёзда ўртача йиллик ҳарорат +26-30 0 C га етади. Жанубда асосан +31-32 0 С га етади. Баъзан, Термизда ҳарорат +50 0 C гача етади. Умуман, ёзи қуруқ ва иссиқ кечади. Қишда, январ ойларида, ҳарорат шимолда -10 0 С гача етади ва жанубишарққа томон исиб боради. Термизда ўртача ҳарорат қишда +3 0 C ни ташкил қилади. Баъзи йилларда Арктика ҳаво массаларининг кириб келиши натижасида қиш совуқ келади ва ҳарорат Устюртда -36-37 0 С гача, Тошкентда -2830 0 С гача, Сурхондарёда -18-20 0 С гача совиб кетади.

Шунга мувофиқ равишда ёғинлар ҳам турлича тақсимланади. Энг кам Ёғин миқдори Устюрт, Куйи Амударё ва Қизилқумга тўғри келиб, 100 мм атрофида. Ўзбекистоннинг адир ва тоғ олди қисмида йиллик ёғинлар 300-550 мм.ни ва баланд тоғ минтақаларида 550-900 мм.ни ташкил қилади. Ўзбекистоннинг йирик дарёлари Амударё ва Сирдарё бўлиб, улар асосан қор ва музлардан, қисман ер ости сувларидан тўйинади. Ўзбекистоннинг тупроқ қоплами, ўсимлик ва ҳайвонот олами жуда хилма-хил. Уларнинг тақсимланишида иқлим ва рельеф муҳим ўрин тутади. Мамлакат ҳудуди бўйлаб чўлларда асосан шўрхок, тақирлар, текислик ва водийларда бўз тупроқлар, тоғ олди ва тоғ минтақаларида сур ва қўнғир тусли тупроқлар кенг тарқалган. Чўлларда буғдойиқ, юлғин, шувоқ, шўра, бурчоқ, исириқ, саксовул каби ўсимликлар, тоғ олди ва баланд тоғ минтақаларида бетага, равоч, бодом, писта, дўлана, ўрик, олма, арча, Туркистон қайини, ёнғоқ, терак каби ўсимликлар ўсади. Ўзбекистон ҳайвонот оламининг тарқалишида ҳам иқлим ва рельеф муҳим аҳамият касб этади. Чўл ва адир минтақасида асосан, калтакесак, илон, кўрсичқон, юмронқозиқ, сутэмизувчилардан: чўл мушуги, жайрон, оққуйруқ, қора қулоқ, тулки, хонгул ва бошқалар яшайди. Тоғ ва тоғ олди минтақаларида оқ сичқон, оқ сувсар, ўрмон сичқони, ўрмон олмахони, қундуз, қўнғир айиқ, силовсин, бўри, тулки, сиртлон, бўрсиқ, қуён яшайди. Қушлардан бургут, тасқара, каклик, булбул кабилар учрайди. Мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ, Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилишга катта эътибор қаратилди. Табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси ва унинг тасарруфидаги бошқарув ҳамда назорат органлари тузилди. Табиатни муҳофаза қилиш ва уни такрор барпо этиш доирасидаги меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилди. Шунингдек, ноёб ва ўта ноёб ўсимлик ва ҳайвон турлари аниқланиб, уларни муҳофаза этиш мақсадида Ўзбекистон «Қизил китоби» чоп этилди ҳамда қўриқхоналарга аҳамият ортди.

2. Ўзбекистоннинг қўриқхоналари ва миллий боғлари Жамиятнинг ривожланиб бориши билан инсонларнинг атроф-муҳитга таъсири ҳам ўсиб боради. Инсон табиат билан, яъни ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда ер ости ва ер усти бойликлари билан ўзаро мулоқотда бўлади. Табиат ва инсон ўртасидаги муносабат маълум бир қонунлар орқали бошқарилади, уларга риоя қилмаслик эртами кечми, албатта, ҳалокатга олиб келади. Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ, давлат табиий қўриқхоналари қатьий муҳофаза қилинадиган худудлар бўлиб, уларда ёввойи табиат йил бўйи кузатиб борилади. Ҳозирги кунда республика ҳудудида 9 та давлат қўриқхонаси мавжуд бўлиб, уларнинг асосий вазифаларидан бири табиат ландшафтлари, ноёб ва нодир ҳайвон, ўсимлик турларини табиий аҳволда сақлаб қолиш ва кейинчалик бошқа худудларни улар билан бойитишдан иборат. Мавжуд иккита боғнинг вазифаси эса, гўзал ландшафтлар ва уларнинг ёввойи вакилларини муҳофаза қилиш билан бирга, экологик туризмни ривожлантириш, инсонларнинг табиат билан алоқасини кучайтиришдир. Ушбу қўриқхоналарнинг ер майдони республика умумий ер майдонининг 0,5 фоизини, миллий боғлар эса 1,3 фоизини ташкил этади. Бодайтўқай қўриқхонаси — Қорақалпоғисгон Республикасида Амударё дельтасида жойлашган бўлиб, унинг майдони минг гектар. Қўриқхона иқлими мўътадил, ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши эса ўртача совуқ. Йиллик ўртача ҳарорат +11 0 С бўлиб, қишда ҳарорат -5 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса ҳарорат +25 0 С гача кўтарилади, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Ҳупуддаги йиллик ёғинлар миқдори 80 мм. ни ташкил қилади. Бодайтўқай қўриқхонаси тўқай ландшафтидаги қушлар ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Ҳудудда қушлардан қора калхат, тустовуқ, узун думли бургут каби ноёб қушлар мавжуд. Сутэмизувчилардан Бухоро буғуси, тўнғиз кўп учрайди.

Зарафшон қўриқхонаси — Зарафшон дарёсининг ўрта оқимида жойлашган бўлиб, майдони 2330 гектар. Қўриқхона тўқай ландшафти, ундаги ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш учун 1959 йилда ташкил этилган. Қўриқхона иқлими континентал, субтропик. Ҳудуддаги ўртача йиллик харорат +18 0 С, ҳаво ҳарорати июль ойларида +27 0 С дан ҳам ортиб кетади. Қиши бирмунча илиқ бўлиб, -1 0 С гача совийди, холос. Йиллик ёғин миқдори 300 мм ни ташкил этади. Қўриқхонада Туркистон дўланаси, чаканда каби ноёб ўсимликлар кўп. Ҳайвонлардан ҳар хил кемирувчилар - юмронқозиқ, қундуз, қушлардан тустовуқ ва бошқалар муҳофаза қилинади. Зомин қўриқхонаси — Ғарбий Туркистон тизмаларининг шимолий ён бағрида жойлашган бўлиб, унинг майдони 15600 гектар. Қўриқхона иқлими мўътадил, йиллик ўртача ҳарорат +8 0 C бўлиб, қишда ҳарорат -6 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса ҳарорат +15 0 С гача кўтарилади, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Ҳудуддаги йиллик ёғинлар миқдори 400 мм. ни ташкил қилади. Зомин қўриқхонаси тоғ ландшафтига хос ўсимликлар, ҳайвонлар ва қушларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Ҳудудда арча, терак, тоғ лоласи ўсади, қушлардан қора лайлак, бургут каби ноёб қушлар мавжуд. Сут эмизувчилардан қўнғир айиқ, силовсин яшайди ва улар қизил китобга киритилган. Китоб қўриқхонаси — Зарафшон тоғи ён бағрида жойлашган бўлиб, унинг майдони 5378 гектар. Қўриқхона иқлими қуруқ субтропик, ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши эса ўртача совуқ. Қишда ҳарорат -5 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса ҳарорат +18 0 С гача кўтарилади, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Ҳудуддаги йиллик Ёғинлар миқдори 600 мм. ни ташкил қилади. Китоб қўриқхонаси 300-400 млн. йиллар илгари яшаган ҳайвонларнинг ўзларини ва тоғ жинсларини муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Ҳудудда Шарқ чинори, Зарафшон арчаси, анзур пиёзи усади, қушлардан бургут, каклик каби ноёб қушлар мавжуд. Судралиб юрувчилардан Туркистон кўзойнакли илони, эчкиэмар кўп учрайди.

Сурхондарё давлат қуриқхонаси — Кўҳитанг тоғ тизмаси ён бағрида жойлашган. Қўриқхона иқлими қуруқ субтропик, қиши эса ўртача совуқ. Йиллик ўртача ҳарорат +15-18 0 C бўлиб, қишда ҳарорат -0 0 С ни ташкил этгани ҳолда илиқ кечади. Ёзда эса ҳарорат +28-30 о С гача кўтарилади, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Ҳудуддаги йиллик ёғинлар миқдори 300-400 мм. ни ташкил қилади. Сурхондарё давлат қўриқхонаси тоғ ландшафтидаги эндемик ўсимликларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Худудда сутэмизувчилардан бурама шохли эчки, оқ тирноқли айиқ, Туркистон силовсини, тўнғиз яшайди. Қушлардан бургут, судралиб юрувчилардан капча илон (кобра) мавжуд. Нурота қуриқхонаси — Нурота тоғларининг марказий қисмида 4002000 м. мўтлоқ баландликларда жойлашган бўлиб, унинг майдони 22135 гектар. Қўриқхона иқлими континентал, қишда харорат -2 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса ҳарорат +1-15 0 С гача кўтарилади. Йиллик ўртача ҳарорат +15 0 C. Ҳудуддаги йиллик ёғинлар миқдори 250-550 мм. ни ташкил қилади. Нурота қўриқхонаси тоғ ва тўқай ландшафтидаги қушлар ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Худудда бодом, ёнғоқ, арча ўсади, қушлардан қирғий, бургут каби ноёб қушлар мавжуд. Сутэмизувчилардан Қизилқум қўйи кўп учрайди. Чотқол қўриқхонаси — Ўзбекистонда, Ғарбий Тяншаннинг Чотқол тизмасида жойлашган бўлиб, унинг майдони 35 минг гектар. Қўриқхона иқлими континентал, қиши эса ўртача совуқ. Қишда ҳарорат -15 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса харорат +25 0 С гача кўтарилади. Ҳудуддаги йиллик ёғинлар миқдори 700-900 мм. ни ташкил қилади. Чотқол қўриқхонаси тоғ ландшафтидаги қушлар ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Ҳудудда сутэмизувчилардан тоғ эчкиси, буғу, оқ тирноқли айиқ кўп учрайди. Қўриқхонада мингдан ортиқ ўсимлик тури бор. Ҳисор қўриқхонаси — Ҳисор тизмасининг ғарбий ёнбағирларида жойлашган бўлиб, қўриқхона иқлими, доим, мўътадил, ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши эса ўртача совуқ. Йиллик ўртача ҳарорат +14 0 С бўлиб, қишда ҳарорат

5 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса ҳарорат +25-28 0 С гача кўтарилади, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Ҳудуддаги йиллик ёғинлар миқдори 100-150 мм. ни ташкил қилади. Ҳисор қўриқхонаси тоғ ландшафтидаги ўсимликлар, қушлар ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Ҳудудда қушлардан бургут, каклик каби ноёб қушлар мавжуд. Сутэмизувчилардан оқ тирноқли айиқ, силовсин, қор қоплони, тўнғиз кўп учрайди. Ўсимликлардан арча, тоғ пистаси, бодом, ёнғоқ ўсади. Қизилқум қўриқхонаси — Амударё ўрта оқимининг ўнг соҳилида жойлашган бўлиб, унинг майдони 3,9 минг гектар. Қўриқхона иқлими кескин континентал, қуруқ. Қиши эса ўртача совуқ. Қишда ҳарорат -5 0 С гача тушиб кетади. Ёзда эса ҳарорат +25-29 0 С гача кўтарилади, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Ҳудуддаги йиллик ёғинлар миқдори 8-100мм. ни ташкил қилади. Қизилқум қўриқхонаси чўл ландшафтдаги қушлар ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган. Худудда қушлардан Амударё қирғовули, калхат, ўрдаклар мавжуд. Сутэмизувчилардан Бухоро буғуси, хонгул кўп учрайди. Глоссарий «Naturereserve» - «nature» - табиат, «reserve» - захира, яъни «табиат захиралари» маъносини англатиб, хорижда қўриқхоналар шундай номланади. «Forest» - «ўрмон» маъносини англатади, лекин (форест) баъзан қўриқхоналарга нисбатан ҳам қўлланилади. Қўшимча маълумотлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида 17 та махсус қўриқланадиган табиий ҳудудлар мавжуд бўлиб, шулардан 9 таси қўриқхоналар, ноёб жониворларни кўпайтириш бўйича 1 та экомарказ, миллий ва халқ парклари,

2 та табиат ёдгорликлари ва 6 та буюртма масканлари ҳам мавжуд. Махсус қўриқланадиган ҳудудлар майдони 2 млн. гектар. Уларда ўсимлик ва ҳайвонот оламининг барча бойликларининг йирик мажмуасини ҳимояга олган. Республика ҳудудидаги баланд тоғ ўрмонлар, тўқайзорлар, ҳайвонларнинг 350 дан ортиқ тури ва ўсимликларнинг 700 дан ортиқ тури муҳофазага олинган, уларнинг кўпчилиги Ўзбекистон «Қизил китоби»га киритилган. Ноёб турларни кўпайтириш маркази - экомарказда 1977 йилдан буён жайрон кўпайтирилади. Кейинги йилларда силовсин, «Прежевальский оти» кўпайтирилади. Шунингдек, кейинги йилларда сув ботқоқ ҳудудларда яшовчи жониворларни муҳофазалаш мақсадида сув ботқоқ қўриқхонасини ташкил этиш устида иш олиб борилмоқда. Ўзбекистонда деярли барча ўрмонли ҳудудлар (тоғ ёнғоқзорлари, пистазорлар ва арчазорлар) муҳофазага олинган. Чунки ўрмонлар ёввойи ҳайвонларнинг кўпайиши учун энг қулай табиий ҳудудлардир. Республикада давлат ўрмон фондининг умумий майдони 4994 минг гектар бўлиб, шундан 3103 минг гектари қумли / ўрмонлар (уларга чўл саксовулзорлари ҳам киради) дан иборат, тоғ-ўрмонлар майдони 491,7 минг гектарни ташкил этади.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. - М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект-Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. -Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999.

Похожие

Биологик ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Биосфера, инсон ва ҳайвонот дунёси

Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш ва биосферани мухофаза килиш

Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш