Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш ва биосферани мухофаза килиш - Экология - Рефераты

Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш ва биосферани мухофаза килиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Табиий ресурслар. 2. Экологик муаммолар. 3. Чиқиндисиз ишлаб чиқариш. 4. Ёпиқ тарзда ишлаб чиқариш

www.arxiv.uz Табиий ресурслар . Жамият моддий ва маънавий эҳтиёжида фойдаланиладиган инсоннинг яшаши учун зарур бўлган табиий муҳитдаги барча нарсалар табиий ресурслар, яъни табиат бойликлари дейилади. Табиий ресурслар шартли равишда тугамайдиган ва тугайдиган ресурсларга ажратилади ( 10-расм). 10-расм. Табиий ресурсларнинг турлари Қуёш энергияси, ернинг ички иссиқлиги, шамол, сув, ҳаво тугамайдиган табиий ресурсларга киради. Тугайдиган табиий ресурлар қайта тикланадиган ва қайта тикланмайдиган ресурсларга ажратилади. Қайта тикланадиган табиий ресурсларга ўсимликлар ва ҳайвонат дунёси, тупроқ, айрим фойдали қазилмалар; қайта тикланмайдиган ресурларга деярлик барча фойдали қазилмалар (ёқилғи, минерал хомашёлар) киради. Одам табиий ресурслардан қадимдан ўз фаолиятида фойдаланиб келган. Инсон яшаш учун фақат табиий муҳитдан фойдаланиб қолмасдан ўзи учун сунъий муҳит (шаҳарлар, қишлоқлар, турар жойлар, боғлар, экин

www.arxiv.uz майдонлари ҳордиқ чиқариш жойлари) ҳам яратган. Кишилик жамиятининг ривожланиши билан табиий ресурслардан фойдаланиладиган соҳалар кенгайиб уларнинг аҳамияти ортиб борган. Экологик муаммолар . 20- асрда янги босқичга кўтарилган илмий техника революцияси ва ер юзи аҳолиси сонининг ўсиши бир-бирини истисно этадиган бир неча глобал муаммони келтириб чиқарди. Биринчидан, аҳолининг озиқ-овқат маҳсулотларига, саноатнинг хомашёга талабини қондириш мақсадида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун экин майдонларини кенгайтириш зарурлигини фақат қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ер майдонларини қисқартириш ҳисобидан аҳоли учун зарур бўлган янги уй жойлар ва саноат корхоналарининг қурилиши мумкинлиги. Саноат ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ўз навбатида биосферанинг ифлосланиши, табиий ресурсларнинг камайиб бориши билан боғлиқ бўлган жуда муҳим экологик муаммоларни пайдо қилди. Инсоният олдида пайдо бўлган экологиу муаммоларни фақат табиий ресурслардан рационал фойдаланиш орқали ҳал этиш мумкин. Бундан мақсад, биринчидан, табиатдаги хилма-хилликни сақлаб қолиш, иккинчидан аҳоли турмушини яхшилашдан иборат, шундай қилиб, табиий ресурлардан рационал фойдаланиш, табиий муҳитни одам фаолиятининг ҳалокатли таъсиридан сақлаб қолиш, инсоннинг саломатлиги, унинг ҳаёти хавфсизлиги, умуман кишилик жамияти тақдири билан бевосита боғлиқ бўлган муаммо ҳисобланади. Биосфера ва илмий техника ривожланиши . Биосфера ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш тежамкор технологияга ўтказиш билан бевосита боғлиқ. Бунинг учун куйидагиларни амалга ошириш зарур: -қазиб олинган табиий ресурслардан тўлиқроқ фойдаланиш; -истеъмол маҳсулотларидан қайта фойдаланиш; -энергиянинг чиқиндисиз манбалари (қуёш, сувнинг кинетик энергияси, пермал сувлар, шамол энергияси) дан фойдаланиш;

www.arxiv.uz -ишлаб чиқариш чиқиндиларини меёрий чегарадан оширмаслик. Чиқиндисиз ишлаб чиқариш технологиясини яратиш ҳозирги даврда саноат ва қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг асосий талаби ҳисобланади. Бундай технология хомашёдан комплекс фойдаланиладиган атроф муҳитни чиқиндилар билан ифлослантирмайдиган ёпиқ ишлаб чиқариш циклидан иборат. Атмосферани муҳофаза қилиш . Атмосферани муҳофаза қилиш мақсадида қонунчилик орқали заҳарли моддаларнинг концентрациясининг соғлиққа сезиларли таъсир кўрсатмайдиган меёрий чегараси белгиланган. Атмосферани ифлослантирмаслик учун ёқилгининг тўғри ёнишини таъминлайдиган тадбирлар, ишлаб чиқилган, саноат корхоналарида ҳавони тозалайдиган қурилмалар ўрнатилади. Бундай қурилмалар ҳавони тозалаш билан бирга қўшимча хомашё олиш имконини беради. Қурилмалар ёрдамида ёниш маҳсулотларидан қўшимча олтингугурт, цемент заводларида цемент олиш мумкин. Алюминий заводлари трубаларига ўрнатилган фильтрлар ҳавони фтор билан ифлосланишининг олдини олади. Электр энергия ишлаб чиқарадиган иссиқлиқ электр станциялари ҳам ҳавони ифлослантиради. Юқоридан оқиб тушадиган сувнинг қуввати билан ишлайдиган гидроэлектростанциялар, шунингдек атом электростанциялар экологик жиҳатдан тоза ҳисобланади. Лекин 1987 йилда Украинадаги Чернобиль АЭС да содир бўлган ҳалокат атом энергиясидан фойдаланишнинг хавфли томонларини очиб берди. Атмосферанинг тозалигини муҳофаза қилишда кам чиқинди чиқарадиган, айниқса чиқиндисиз технологияларни ишлаб чиқиш катта аҳамиятга эга. Бунинг учун автомобиллар конструкциясини яхшилаш, бошқа ёқилги хилларига (спирт, суюлтирилган газ), ўтиш, электр қуввати ва қуёш энергиясида ишлайдиган двигателлар кашф этиш лозим. Шаҳарларни кўкаламлаштириш шаҳар ҳавосини тозалашга ёрдам беради. Дарахтлар ҳаводаги суюқ ва қаттиқ заррачалар (аэрозоллар) ни ютади.

www.arxiv.uz Сув ҳавзаларини муҳофаза қилиш. Сув ҳавзаларининг ифлосланмаслиги учун уй-рўзғор ва саноат чиқиндилари механик, кимёвий ва биологик усулда тозаланади. Биологик усул органик моддаларни микроорганизмлар ёрдамида парчалашдан иборат. Бунинг учун суюқ чиқинди таркибида микроорганизмлар бўлган лой билан тўлдирилган резервуар орқали ўтказилади. Микроорганизмлар феноллар, ёғ кислоталар, спиртлар, карбонсувлар, нефть ва бошқа маҳсулотларни парчалайди. Оқава сувларни тозалаш барча муаммоларни ечишга имкон бермайди. Шунинг учун кўпчилик корхоналар янги технология-ёпиқ циклда ишлаб чиқаришга ўтмоқда. Янги технологик жараёнлар сув сарфини кескин камайтиришга имкон беради. Ер ости бойликларини муҳофаза қилиш органик ва минерал ресурсларни беҳуда исроф бўлишига йўл қуймаслик, улардан комплекс фойдаланишдан иборат. Масалан, тошкўмир кўп миқдорда кўмир чанги ҳолида ва шахталарда содир бўладиган ёнғинларда исроф бўлади; нефть қазиб олишда ажратиб чиқадиган газлар ёндириб юборилади. Рудалардан металларни комплекс равишда ажратиб олиш технологиясининг ишлаб чиқарилиши қўшимча титан, кобальт, вольфрам, молибден каби қимматли элементларни ажратиб олишга имкон беради. Биосфера ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарилиши . Қуруқ ва иссиқ минтақада дехқончилик асосан сунъий суғоришга асосланган. Ўзбекистоннинг 25 млн аҳолиси бир йилда 55-62 куб км сувдан фойдаланади. Ҳар бир киши бошига сарфланадиган сув 2000-2500 куб метрни ташкил этади. Бу миқдор бошқа давлатлардагига (масалан Яқин Шарқ, Осиё жанубий-шарқига) нисбатан 2-5 марта кўп. Сувнинг 85-95% и қишлоқ хўжалигига сарфланади. Биз учун қимматли бўлган сувнинг бунчалик кўп исроф қилиниши ирригация системасининг яроқсизлиги туфайли сувнинг кўп қисми (60-70%) ни фильтрация ва буғланишда йўқотилиши билан боғлиқ. Суғоришда фойдаланиладиган сув сарфини камайтирадиган

www.arxiv.uz технологияни қўлланиш орқали Оролбўйида экологик вазиятни бир мунча яхшилашга эришиш мумкин. Олимлар Амударё дельтаси ва Орол денгизи қуриб қолган қисмидаги ем- хашак экинлари (аччиқ мия, терескен, изен, саксовул, юлғун, шўра) экиб фитомелиорация қилишни таклиф этишмоқда. Бу экинлар чорва молларига озиқ бўлиши билан бирга қумни мустаҳкамлаб, чанг тўзон кўтарилишининг олдини олади. Фитомелиорация чўл минтақаларида тупроқни шамол эрозиясидан сақлашда катта аҳамиятга эга. Қишлоқ хўжалигида минерал ўғитлардан тўғри фойдаланиш, зараркунандаларга қарши курашда биологик методларнинг қўлланилиши тупроқ ва сув ҳавзаларини минерал ўғитлар ва пестицидлар билан ифлосланишининг олдини олади. Табиатни муҳофаза қилиш шакллари. Табиатни муҳофаза қилишнинг турли шакллари: қўриқхоналар, буюртмахоналар, табиат ва миллий боғлар, табиий ёдғорликлар, овчилик хўжаликлари мавжуд. Қўриқхоналар муайян худуд учун хос бўлган ёки ноёб экосистема, ўсимлик ва ҳайвонлар ҳамжамоаси ва улар турларини, айрим геологик объектларни табиий ҳолда сақлаш мақсадида ташкил этилади. Қўриқхоналарда хўжалик ишлари олиб бориш, ов қилиш, заҳарли моддалар ишлатиш ман этилади. Ўзбекистон худудида 9 та қўриқхона, жумладан Тошкент вилоятида, Чотқол - давлат биосфера тоғ-ўрмон қўриқхонаси, Қашқадарё вилоятида Ҳисор тоғ-ўрмон ва Китоб геологик қўриқхонаси, Жиззах вилоятида Зомин қўриқхонаси, Қорақалпоғистон Республикасининг Беруний туманида Бадай тўқай қўриқхонаси, Самарқанд вилояти Булунғур ва Жомбой туманида Зарафшон дарёси ўрта оқимида Зарафшон тўқай қўриқхонаси, Жиззах вилояти Фориш туманида Нурота тоғ ёнғоқ мевали қўриқхона, Сурхондарё вилояти Қўҳитанг тоғларида Сурхон тоғ-ўрмон қўриқхонаси ташкил этилган. Табиий ва миллий боғлар ҳам табиий экосистемаларни муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилади. Лекин улардан ҳордиқ чиқариш мақсадида

www.arxiv.uz фойдаланиш мумкин. Ўзбекистон худудида Зомин халқ боғи, Угом-Чотқол табиий ва миллий боғ Сармиш табиий-миллий боғ (Навоий вилояти) мавжуд. Буюртмахоналар табиий ресурслардан чекланган миқдорда фойдаланиш учун ташкил этилади. Уларда ҳайвонларни муайян муддатда чекланган миқдорда овлаш мумкин. Ўзбекистон худудида 11 буюртмахона, жумладан Арнасай, Қоракўл, Сайғақ, Сармиш, Навоий, Денгиз кўл ва бошқалар мавжуд. Қизил китоб - табиатда кам учрайдиган йуқолиб бораётган ёки йўқолиш хавфи остида бўлган турлар ва уларни муҳофаза қилиш тўғрисида маълумот берувчи расмий манба. 1966 йилда БМТ нинг ЮНЕСКО ихтиёридаги Табиатни ва табиий ресурсларини муҳофаза қилиш халқаро иттифоқи томонидан чоп этилган. Ўзбекистонда 1979 йилдан таъсис этилган. Қизил китобга киритилган ўсимлик ва ҳайвонлар 4 гуруҳга бўлинади: 1-гуруҳга йўқолиб бораётган ёки йўқолиш арафасида турган турлар; 2-гуруҳга кичик майдонларда чекланган муҳитда сақланиб қолган ноёб турлар; 3-гуруҳ йуқолиб бораётган турлар; 4-гуруҳ сони камайиб бораётган турлар. Қизил китобнинг сўнги нашрига ўсимлик ва 180 та ҳайвонлар тури киритилган. Оролни сақлаб қолиш мумкинми? Мутахассисларнинг фикрича агар зудлик билан чора топилмаса яқин ўн йиллар давомида Орол денгизи бутунлай йуқ бўлиб кетиб, унинг ўрнида яна бир қумли чўл пайдо бўлади. Бу эса ҳозирги Оролбўйи худуди рельефи ва иқлимининг тубдан ўзгаришига чўлланиш жараёнининг кўчайишига олаб келади. Орол денгизи сатҳини дастлабки 51-53 м баландликда ушлаб туриш учун ҳар йили 1000 куб км дан кўпроқ сув керак бўлади. Денгизнгинг яхлитлигини сақлаб қолиш учун ундаги сув сатҳи 31 м дан юқори бўлиши лозим. Ҳозир денгиз сатҳи 30,5 м ни (2003 йил) ташкил этади. Денгиз сатҳини 31 м га кўтариб доимий сақлаб қолиш учун ҳар йили 35 куб км сув

www.arxiv.uz бўлиши зарур. Орол денгизига 1960 йилгача ҳар йили 50-60 куб км сув оқиб келиб турган. Ҳозир бу сувнинг 85-90% и суғоришга сарфланади, фақат 30- 40% и ўсимликларга етиб боради. Қолган қисм фильтрация (тупроққа шимилиш) ва буғланиш жараёнида йуқотилади. Орол денгизини сақлаб қолиш учун бир қанча лойиҳалар таклиф этилган: -Каспий денгизи сувини насослар ёрдамида юқорига кўтариб, Орол денгизига оқизиш; -Сибир дарёлари суви билан Оролни тўлдириш; -Амударё, Сирдарё бошланадиган тоғлардаги музликларни эритиш; -Амударё ва Сирдарё ҳамда улар ирмоқлари бўйлаб қурилган сув омборларини очиб юбориб, сувини денгизга оқизиш; -Орол денгизи остида, таҳминан 1-1,5 км чуқурликда жойлашган жуда катта ер ости суви заҳирасини бурғулаб Оролни сув билан тўлдириш; -Амударё ва Сирдарё ирмоқларида сунъий ёмғир ёғдириш; -коллектор сувлари, Сариқамиш, Арнасай, Айдаркўл ва табиий ерости сув заҳираларини каналлар орқали Орол денгизига оқизиш; -Каналлар ва суғориш тармоқларини бетон ва полимер билан қоплаб фильтрацияни камайтириш орқали сувни тежаш; -Амударё ва Сирдарё дельтаси, Оролнинг қуриб қолган тубини шўрланиш ва қурғоқчиликка чидамли ўсимликлар ўстириш (фитомелиорация) ёрдамида мустаҳкамлаш. Сиз нима деб уйлайсиз? Орол денгизида сув сатҳини барқарор ушлаб туриш мақсадида юқоридаги тадбирларнинг қайсиларидан ҳозирданоқ фойдаланиш мумкин? Орол денгизининг тўлиқ қуриши муқаррарми?

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Аметов М.Б., Сапарниязов Ж.С. Пустўни Каракалпакии Нукус , 1995 . 2. Аметов М.Б. Редкие и исчезаюшие видў животнўх Каракалпакстана. Нукус, 2002. 3. Бахиев А. Экология и смена растительнўх сообҳеств низовьев Амударьи. Т . , 1985 . 4. Бекназов Р.У., Новиков В. Охрана природў. Т., 1995 . 5. Беляев Д. К., Воронцов Н.Н., Дўмшиц Г.М. Обшая биология. Учебник для 10-11 классов. М.: «Просвеҳение», 1998. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Биологик ресурслардан фойдаланиш

Атмосферани мухофаза килиш

Биологик ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш

Атроф мухитни химоя килишнинг хукукий ва

Усимлик ва хайвонот дунёсининг мухофаза килиш.