Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш - Экология - Рефераты

Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш Режа: 1. Сув ресурсларининг таркиби, тузилиши ва фойдаланишни асосий кўрсаткичлари. 2. Сув ресурсларининиг экологик-и қтисодий хусусиятлари ва улардан фойдаланиш. 3. Сув ресурс лари дан фойдаланишни иқтисодий ба ҳ олаш . 4. Сув ресурсларидан фойдаланишни ҳисобга олиш, режалаштириш ва самарали фойдаланиш муаммолари.

1. Сув ресурсларининг таркиби, тузилиши ва фойдаланишни асосий кўрсаткичлари. Сув ресурслари таркибига кўра ер ости, ер усти, берк ҳавзалар ҳамда муз ва қор сувларига бўлинади. Сув ресурсларининг юқорида кўрсатиб ўтилган таркибининг барчаси ягона сув ресурслари ҳисобланади. Ўзбекистон ҳудудида қор, муз, ер ости сувлари, дарёлар, кўллар, сунъий кўллар, сув омборлари, каналлар ва бошқа ирригация ва суғориш иншоотлари асосий сув ресурс ва манбалари ҳисобланади. Ўзбекистон ҳудудида 10 км3 сув ҳосил бўлади, 1 йилда эса 89 км3 сув сарф қилинади. Сув омборларида 16 км3 сув сақланади, қолган қисм сув қўшни давлатлардан кириб келади. О рол сув ҳавзасида 270 км3 сув ҳосил бўлади ва ундан 6 та мамлакат фойдаланади. Ўзбекистон сув ресурсларининг 85% и қишлоқ хўжалигида сарфланади. Буғланиш коэффициентининг юқорилиги қишлоқ хўжалигини сувсиз ривожланишига имкон бермайди, шунинг учун бу соҳада кўп сув ишлатилади. Сувнинг 10 % и эса саноатда ишлатилади, бу соҳада ишлатиладиган сув тўғридан тўғри сув ҳавзаларидан олинади ва ишлатилган сув ҳавзаларга тозаланмасдан ташланади. Аҳоли эҳтиёжлари ва коммунал хўжаликларида 5 % сув ишлатилади . Бугунги кунда Ўзбекистон Республикасида жадал ўсиб бораётган аҳолини ва ривожланиб бораётган халк хўжалиги тармоқларини сув билан таъминлаш долзарб ва жиддий муаммо бўлиб турибди. Орол ҳ авзасининг майдони —2686,6 минг км 2 ни ташкил этади. Орол ҳ авзаси икки йирик дарё Амударё ва Сирдарё му ҳ им а ҳ амиятга эга. Уларнинг ҳ ар иккаласининг сувлари республика таш қ арисида ҳ осил бўлади. Улардан таш қ ари Норин, Қ орадарё, Сух, Чирчи қ , Зарафшон, Сурхондарё, Қ аш қ адарё, Шерободдарё йирик дарёлар жумласига киради. Бу дарёларнинг кўпчилиги ўзларининг ўрта о қ имлари билан Ўзбекистон Республикасининг ҳ удудидан

ўтади. Ўзбекистонда ҳ аммаси бўлиб 50 га я қ ин дарё бўлиб, улардан 10 тасининг узунлиги 150 кмдан ортади 1 . Амударё ўзининг серсувлиги жи ҳ атидан Сирдарёдан устун турсада , узунлиги ва майдони жи ҳ атидан ундан бироз кейинда туради. Амударёнинг сув ресурслари мутахассислар томонидан 82,6 км 3 / йил, деб ба ҳ оланади. Сирдарёнинг ер усти сувлари ўртача 37,2 км 3 /йилни ташкил этади ва йилнинг сувлилигига бо ғ лик бўлади ва сувнинг ми қ дорига қараб 22,5 дан 45,4 км 3 йилгача ўзгариб туради. Шундай бўлсада Орол денгизини қуриши жадал давом этмоқда. Ўзбекистон Республикасининг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши суғориш маданиятига асосланганлиги сабабли бу ерда каналларга алоҳида аҳамият берилади. Каналлар уч турга бўлинади: умумий, хўжаликлараро каналлар ва ички хўжалик каналлари. Йил мобайнида каналлар дарё ва сув омборларидан сув олиб истеъмолчиларга узатадилар. Ўзбекистон республикасида 53 та сув омбори ва 28 та селхоналар мавжуд бўлиб улар сел келиши хавфини бартараф этиш ва сувни мавсумий тартиблаш мақсадида қурилган. Ўзбекистон республикасида 80 фоиз сув вегетация даврида су ғ ориш учун сарф қ илинади. Дарёларнинг тизими эса мазкур талабларга жавоб бермайди. Шу сабабли Ўзбекистоннинг қ ур ғ о қ чил и қ лим шароитида сув омборларининг а ҳ амияти жуда катта. Сув омборларидаги сув 16 км 3 ни ташкил қилади. Сувнинг 80- 85 % қишлоқ хўжалигида, 6-10 % саноат корхоналари қолган қисми эса а ҳ оли эхтиёжларига сарфланади. Сув омборларидан ташқари республикамиз ҳудудида суғориш мақсадларида ҳам жуда кўп ирригация — суғориш иншоотлари қурилган. Бугунги кунда Ўзбекистонда сув хўжалиги иншоотлари вужудга келди. У 236 давлат суғориш тизимини, 37 кўтариб сув узатиш, 248 бош сув тўплаш қурилмалари, 40 та йирик насос станцияларини ва 150 минг турли иншоотларни ўз ичига олади.

2. Сув ресурсларининиг экологик-и қтисодий хусусиятлари ва улардан фойдаланиш. Сув ресурслари ҳамма жойда тарқалган ва кўп томонлама аҳамиятга эга бўлиб, у сув, биологик маҳсулотлар, энергия, кимёвий моддалар манбаи, шунингдек транспорт, дам олиш ва соғломлаштириш воситасидир. Сув гидросферанинг асосий элементи, у атмосфера таркибида сув буғлари кўринишида, литосфера таркибида тупроқ қоришмалари, ер ости ва грунт сувлари кўринишида мавжуд бўлади. Табиатда 3 хил ҳолатда учрайди (қаттиқ, суюқ ва газ). Сув ўзининг маълум хусусиятлари билан характерланади. Ғоят серҳаракатлиги, кўп моддаларнинг асосий эритувчиси, ўзининг таркибида моддаларнинг табиий аралаштирувчиси ҳамда организмларнинг асосий яшаш муҳитларидан бири эканлиги, ҳолатини иссиқликка мос равишда тез ўзгартириши, сувнинг табиатда айланиши шўр сувлардан ҳаёт учун керак бўлган чучук сувнинг ҳосил бўлиши, океанда оқим кўринишида ҳаракатланиб иқлим ҳосил қилувчи асосий омиллардан бири эканлиги. Сувнинг табиатда доимий айланиши иссиқликнинг ва модданинг қайта тақсимланишини вужудга келтиради. 3. Сув ресурс лари дан фойдаланишни иқтисодий ба ҳ олаш . Халқ хўжалигида сув ресурсларини манбалардан олиб ёки олмасдан фойдаланилади, шунингдек улардан оқава сувларни ташлаш жойлари сифатида фойдаланилади. Сув ресурсларидан ҳудудий фойдаланишда (биологик маҳсулотларни ишлаб чиқариш, аҳоли дам олиши, транспорт) сув манбалардан олинмайди ва асосан унинг сифати ўзгармайди, сувдан тармоқларда фойдаланганда эса (суғориш, саноат ва маданий-маиший мақсадлар, электр энергия ишлаб чиқариш учун), сув манбалардан қоида тариқасида олинади ва бунда кўп ҳолларда сувнинг табиий тизими бузилади.

Одам ўз хўжалик фаолиятида қадим замонлардан буён сувнинг ҳажми, тақсимланиши ва сифатига таъсир кўрсатиб келган ва бунда ўрмонларни кесиш, ер ҳайдаш асосий роль ўйнаган. Ҳавонинг ифлосланиши, ўғит ва заҳарли химикатларни қўллаш билан боғлиқ ҳолда одамнинг сув сифатига таъсири яна ҳам кўпроқ ошди. Сувни иқтисодий баҳолашда сувнинг ҳолати, сувнинг таркиби, ишлатилаётган соҳадаги аҳамияти, олинаётган маҳсулотнинг аҳамияти, инфратизим, сув иншоотлари, кўп мақсадли фойдаланишнинг мавжудлиги, ифлосланишнинг ҳар хиллиги ва бошқа кўплаб мезонлар таъсирида юзага келади. Ҳудудлар сув ресурсларининг аҳволи ва улардан фойдаланишни баҳолашда бир қанча нисбий кўрсаткичлар ҳам асосий кўрсаткичлардан хисобланади: ёғинлар мм, буғланиш коэффициенти мм, транспирацион буғланиш салмоғи (%), сув билан таъминланиш даражаси (%), ботқоқланиш(%), сув муҳофазаси ўрмонлари майдонининг сув ҳавзаларига нисбати (%), сув йиғиндисининг солиштирма оқими м3/ км2, сув йиғиндисининг сув истеъмолига нисбати (%), сув истеъмолининг мавжуд сувга нисбати(%), сувдан қайтармасдан фойдаланишнинг оқим йиғиндисига нисбати (% ). 4. Сув ресурсларидан фойдаланишни ҳисобга олиш, режалаштириш ва самарали фойдаланиш муаммолари. Ўзбекистон қурғоқчил, континентал иқлимли, чўл ва чала чўл зоналари ҳамда тоғ ва тоғ олди ҳудудларидан ташкил топгандир. Биздаги ўртача ёғин миқдори 400 мм ни ташкил қилган ҳолда, буғланиш коэффициенти 2500-2700 мм ни ташкил этиши сув ресурсларининг аҳамияти қанчалик юқори эканлигини билдиради. Ўзбекистон ҳудудида ҳамма замонларда ҳам сув ва сувдан фойдаланиш жиддий муаммо бўлиб келган.Ўзбекистон дунёдаги энг қадимги суғориладиган деҳқончиликнинг марказларидан бири бўлиб,

суғориш иншоотлари ҳам қадим замонлардан мукаммал равишда ривожлангандир. Бозор муносабатларига ўтиш натижасида Ўзбекистонда сув ресурсларини бошқаришнинг янги таркиб лари ҳам пайдо бўлди. Лекин шуни таъкидлаб ўтиш керакки, сув ресурсларини бошқариш борасида ҳали ечилмаган муаммоларнинг кўплигини ҳам айтиб ўтиш мумкин. Улар ичида муҳимлари қуйидагилар: 1. Сув ресурсларини бошқаришнинг ягона давлатлараро органики ташкил этишнинг зарурлиги. Мутахассисларнинг ҳисобларига қараганда бундай орган махсус мақомга, таркибга, ҳавзада сув ресурслардан фойдаланиш ва унинг ҳолатини баҳолаш борасидаги маълумот марказига эга «Сирдарё», «Амударё» ҳавзавий сув бирлашмаларини ўз ичига олувчи Халқаро сув — энергетика концорциуми бўлиши лозим. 2. Мамлакатимизнинг йирик дарёлари ва сув манбалари (Амударё, Сирдарё, Арнасой, Орол денгизи)нинг ижтимоий — иқтисодий мақомини белгилаш; 3. Сув ресурсларини бошқариш масалаларига оид қонуний ва ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштириш, бу масала бўйича ягона давлатлараро концепцияни ишлаб чиқиш; 4. Республикаларнинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда, сув сифати ва миқдори мониторинги тизимини ривожла нти риш; 5.Гидроэкологик жиҳатдан «хавфли» ҳудудларни батафсил ўрганиш; 6. Орол денгизи ҳавзаси сув ресурсларининг ягона маълумотлар манбаини яратиш, бунда улардаги тадрижий ўзгаришларни ҳисобга олиш. Ўзбекистон сув ресурсларининг катта қисмини қишлоқ хўжалигида фойдаланади. Ўзбекистон иқлимидан келиб чиққан ҳолда 1 га ерга 1йилда сарф қилиниши керак бўлган сув 1200 м3 қилиб белгиланган лекин сарф қилинаётган сув миқдори 1600-1800 м3 ни тошкил қилмоқда. Ўзбекистон сув ресурсларидан норма бўйича фойдаланилса 4,2 млн. га ўрнига 4,8 млн га ерга дехқончилик қилиш мумкин. Агар илғор суғориш технологияларидан ва

тажрибаларидан фойдалансак. мавжуд сув ресурслари билан 7-8 млн га ерни суғориш мумкин бўлар эди. Саноатда ҳам сувдан фойдаланишнинг самарали усулларидан кам фойдаланилади.Фойдаланилган сувни тозалаш, берк ҳавзалар ташкил қилиш саноат корхоналарини назорат қилиш, белгиланган нормаларга риоя қилиш масалалари ривожланган мамлакатларга нисбатан бир неча маротаба паст эътибор берилади. К ом мунал хўжалигида Европа мамлакатлари бир суткада 300-350 л сув сарфласалар, бизда эса 600-550 л ни т а шкил этади. Шунинг учун мустақилликни дастлабки йилларидан бошлаб сув ресурсларидан фойдаланишни такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш мақсадида қуйидагилар эътибор берилди. 1). Ишлатилаётган сувни ҳисобга олиш. (қишлоқ хўжалиги, саноат ва коммунал хўжалигида ҳам) 2). Сувдан фойдаланишни иқтисодий механизмини яратиш.(нормадан кам фойдаланилганда ва кам ифлослантирганда рағбатлантириш,акси бўлганда жарима солиш, сувнинг таннархини белгилаш ва баҳолаш ва ҳоказо). 3). Сувдан фойдаланганлик учун ҳақ тўлашни ташкил этиш.(сув ўлчагичлар ўрнатиш, фойдаланиш нормаларини белгилаш). 4). Сув ресурсларини назорат қилиш ва фойдаланишни режалаштириш. 5). Қўшни давлатлар билан транзит сув ресурлари дан фойдаланишни хуқуқий асосини яратиш. 6). Сув ресурсларидан фойдаланишнинг жаҳон тажриба ва технологияларини ўрганиш ва ўзимизда қўллаш. 5. Сув ресурсларини тежаш, муҳофаза қилишнинг, экологик-иқтисодий хусусиятлари ва аҳамияти. Ўрта Осиё сув ресурслари агарда уни тежаб ишлатилса, 70- 80 миллион кишига етиши мумкин, БМТ нинг маълумотларига кўра 2030

йилларга бориб Ўрта Осиёда шунча аҳоли яшайди. Ўрта осиё аҳолиси 50 миллион кишига етмасдан Орол денгизининг қуриши, сув танқислигининг сезилиши, бу энг аввало сув ресурсларидан тежамсиз фойдаланиш исрофгарчиликнинг ниҳоятда юқори эканлигини билдиради. Сувдан нотўғри фойдаланиш: қуйидаги муаммоларни келтириб чиқармоқда: 1). Сув ресурсларининг танқислиги; 2).Орол денгизи ва кўпгина табиий кўлларнинг қуриши; 3). Мавжуд суғорилаётган ерларнинг шўрланиши ва ҳосилдорликниг кескин пасайиши. 4). Био хилма- хилликнинг камайиши. 5). Мавжуд сув ресурслар сув манбаларини ҳамда унинг атрофида экологиянинг издан чиқиши ва ифлосланиши; 6). Сув ресурсларида туз миқдорининг ортиши. 7).Аҳолини тоза ичимлик сув билан таъминлай олмаслигимиз. Ю қоридаги камчиликлар сув ресурсларидан фойдаланишдаги асосий камчиликлар ҳисобланади. Сув ресурсларидан фойдаланишни яхшилашнинг мажмуа амалга ошириш мақсадга мувофиқдир, негаки юқоридаги муаммоларнинг ҳаммаси бир- бирига чамбарчас боғлиқдир. Ўзбекистон сувни тежаш ва муҳофаза қилиш зарурияти юқоридаги муаммоларни ечиш мақсадида қуйидагиларни амалга оширишни тақозо этади. 1. Суғориш тизимининг тизими ва ўлчамларини замонавий суғориш техникаси билан мустаҳкамлаш орқали унинг самарадорлигини ошириш. 2. Коллектор-зовур сувларини ташлаб юборишни тартибга солиш, улардан унумли фойдаланишни йўлга қўйиш . 3. А ҳолини сифатли ичимлик сув и билан та ъ минлаш. 4. Қишлоқ хўжалигида кам сув сарфлайдиган ўсимликларга ихтисослаштириш. 5. Сув манбаларини нг ифлосланишини олдини олиш ва бошқалар.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пироворд мақсадимиз.- Т-.: 2000. 2. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ э тишдир. Халқ сўзи 2 январ2005.) 3. Алимов Т.А., Хаскин В.В. Экология. Учеб.пособ. М., 1998. 4. Глушкова В.Г., Макар С.В. «Экономика природопользования» учебное- пособие М:, Гардораки 2005. 5. Холина В.И. «Основы экономик и природопользования» Питер 2005. 6. Нестеров П.М., Нестеров А.Н. Экономика природопользование и рынок. М., 1997. 7. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси-2003й. №3. 63 бет. 8. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси-2003й. №8-9. 56 бет. 9. Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги-2002. №1. 52 бет. 10. Проблемы питьевого водоснабжения и экологии. Т. Университет. 2002.

Похожие

Ер ресурсларидан самарали фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Рекреация ресурсларидан унумли фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Рекреация ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ва унинг ресурсларидан фойдаланиш

Минерал хом ашё ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш