Yirtqichlar va ularning o’ljalari. Yirtqich va o’ljalarning moslashuvlari - Экология - Рефераты

Yirtqichlar va ularning o’ljalari. Yirtqich va o’ljalarning moslashuvlari

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

Yirtqichlar va ularning o’ljalari. Yirtqich va o’ljalarning moslashuvlari Reja: 1. Yirtqichlarning moslashuvlari. 2. Yirtqichlik bilan hayot kechirishni ifodalovchi xususiyatlar. 3. O’ljaning himoyalanishga moslashuvi va uning asosiy shakllari. 4. Yirtqich va o’lja munosabatlarining ular soni dinamikasida ahamiyati.

Yirtqichlarning moslashuvlari Fitofag hayvonlar bilan o’simliklar orasidagi o’zaro munosabatlar qanchalik yaqin va ikki tomonlama bo’lganidek, go’shtxo’r hayvonlar bilan ularning o’ljalari orasidagi bog’lanishlar ham shunchalik yaqin hisoblanadi. Ushbu bog’lanish ularning tuzilishlaridagi o’zaro moslanishlar, fiziologik xususiyatlari, xulqi va hayot kechirish tarzida o’z aksini topgan. Go’shtxo’r hayvonlarning ovqat hazm qilish kanali, ayniqsa, ichaklari, o’txo’r hayvonlarnikiga nisbatan ancha kalta bo’lishi hamda ovqatni hazm qiluvchi suyuqlik ko’p ajralishi bilan farq qiladi. Ularda hayvon oqsilini qayta ishlash va hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlarning faolligi ancha yuqori bo’ladi. Ayrim go’shtxo’r qushlar hatto suyakni ham parchalab, hazm qilib yuboradi. Yirtqichlar o’zlarining markaziy nerv sistemasining yuqori taraqqiy etganligi, sezgi organlarining takomillashganligi va nerv faoliyatining murakkabligi bilan ajralib turadi. Odatda ular juda harakatchan bo’ladi. Ulardagi tuzilish va hayot faoliyatining progressiv xususiyatlari shu hayvonlarning yashash muhitiga bo’lgan munosabatlarining faol bo’lishi evolyutsion jarayenda ularning juda katta roli bo’lganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan ham sistematik jihatdan yuqori turuvchi har bir yirik taksonomik birlikdagi (sinf, turkum) hayvonlar o’zlarining qadimgi ajdodlarida yirtqichlik bilan hayot kechiruvchi turlarga ega bo’lgan. Yirtqichlarning ko’payishi oziqlanish xususiyatlari va oziqa bazasining dinamikasi bilan chambarchas bog’liqdir. Ulardagi ko’payish mavsumi oziqaning eng ko’paygan davriga to’g’ri keladi. Serpushtligi ham oziqa bazasining o’zgarishiga mos bo’ladi. Yirtqich qushlarning oziqa zahirasi juda kam o’zgarishi sababli ushbu qushlar kampusht bo’lib, turli yillarda qo’ygan tuxumlarining soni deyarli o’zgarmaydi. Masalan, jo’rchi 2 ta, cho’l burguti 1-4 ta (odatda, 2-3 ta), kichik baliqxo’r 2-3 ta, sajan 2-4 ta, kichik arixo’r qush 1-4 ta (odatda, 2 ta) tuxum qo’yadi. Oziqa zahirasi o’zgarib turuvchi qushlarda (chigirtkasimonlar, mayda kemiruvchilar bilan oziqlanuvchilar) esa serpushtlik ancha yuqori bo’ladi va u

oziqaning holati va uning zahirasiga bog’liq bo’ladi. Masalan sor (qarchig’ayga o’xshash) 5-6 ta tuxum qo’ysa, oziqa bo’lgan yillari umuman tuxum qo’ymaydi. Miqqiy (kuyka) oziqa ko’p bo’lgan yillari 8 tagacha, qirg’iy 10-12 tagacha tuxum qo’yadi. Qarchig’aysimon boyo’g’li qushlari 13 tagacha, hatto botqoq boyo’g’lisi 14 tagacha tuxum qo’yadi. Mayda kemiruvchilar kam bo’lgan yillari ushbu qushlar yoki uya qurmaydi yoki ayrimlari 1-3 tagacha tuxum qo’yadi. Ba’zan oziqa yetishmay qolsa, ochlikdan ular o’z jo’jalarini ham yeb qo’yishi mumkin. Oziqa kam bo’lgan yillari kichik hasharotxo’r qushlar ham ko’paymaydi. Bunday xususiyatlar yirtqich sut emizuvchilarda ham mavjud. Masalan, ozuqasi (mayda kemiruvchilar, oq kaklik) ko’p bo’lgan yili shimol tulkisi 25 tagacha bola tug’ishi mumkin. Oziqa kam bo’lgan yillari serpushtligi keskin tushadi va u kelgusi yilda ham davom etadi. O’ljaning himoyalanishga moslashuvi O’troq holda yeki kam harakat hayvonlarning yakka holda va guruh bo’lib himoyalanish belgilari turli-tuman bo’ladi. Bunday belgi va xususiyatlarga qattiq qoplag’ich (pansir), tikanlar, tikanak, otiluvchi organlar, zaharli yeki hidli suyuqliklar, rangini o’zgartirish, yashirinish uchun guruh bo’lib joy tayyorlash, poda bo’lib to’planish va hokazolar kiradi. Otiluvchi organlar ancha taraqqiy etgan hayvonlarda shakllangan. Masalan, bir hujayralilarda qalqondor xivchinlilar (fitomastigina k/s), ayrim infuzoriyalarda, kovakichlilarda, ayrim turbellariyalarda va nihoyat orqa jabrali mollyuskalar (qorinoyoqlilar sinfi) kenja sinfining ayrim turlarida mavjuddir. Hasharotlarning himoyalanishida qattiq gavda qoplag’ichi va sassiq hidli suyuqlik hamda zaharli moddalar hosil qiladi. Ko’pgina arilarda zahar bezlari bo’ladi. Zaharli bezlar ayrim baliq va amfibiya turlarida ham hosil bo’lgan. Boshoyoqli mollyuskalarda qora rang hosil qiluvchi bezning bo’lishi va uning suyuq mahsuloti (sepiyasi) maxsus siyoh xaltasiga to’planib, keyin undan zarur vaqtda otilib chiqishi sodir bo’ladi. Ilon baliq (ugar) va skatda elektr toki ishlovchi organining mavjudligi, sekin suzuvchi baliqlarda, sudralib yuruvchilarda

va ba’zi sut emizuvchilarda qattiq qalqon (panser) ning bo’lishi ham himoyalanishga moslanish hisoblanadi. Lekin aytib o’tilgan, himoyalanish va belgilari uni to’la dushmandan qutulib qolishini har doim ham ta’minlamaydi. Ko’pgina yirtqich qushlar va sut emizuvchilar kipritikonni, ancha yiriklari esa jayrani yeydi. Tiqis tukli hasharot lichinkalarini ko’pgina hasharotxo’r qushlar yemaydi, lekin kakku bunday lichinkalarni ko’plab iste’mol qiladi. Chittak tukli lichinkalarning ichini yorib, ichki organlarini yesa, bulbul uni yerga ishqab, tuklarini to’kib keyin yeydi. Shunday bo’lsa ham qattiq qalqon yoki ignalar, zaharli bezlar va elektr organlar, achchiq ta’m va yomon hidga ega bo’lgan hayvonlar boshqalarga nisbatan ancha kam halok bo’ladi. Hayvonlar orasida himoya ranglari va shakllari ko’p uch-raydi. Himoya rangi va shakllari deganda hayvonlarda o’z hayotini saqlab qolishga yordam beradigan belgi va xususiyatlarni tushunish lozim. Hayotni saqlab qolishning turli-tuman yo’llari bor, lekin bularni niqoblanish, namoyish qilish, ma’lum narsalarga taqlid qilish va mimikriya kabi xillarga ajratish mumkin. Niqoblanish. Bunga atrofdagi muhitda hayvonlarni ko’zga chalinmaydigan qilib qo’yadigan hamma ranglar kiradi. Niqoblanishni ta’min etadigan uch tipdagi rang, ya’ni 1) kriptik rang, 2) bilintirmay qo’yadigan aks soya va 3) chalg’itadigan rang ancha ko’p uchraydi. Kriptik rang atrofdagi narsalarning rangi bilan bir xilda bo’ladi. Bunday rang tufayli hayvon tanasining rangi atrofdagi narsalar rangi bilan qo’shilib, hayvonni bilinmaydigan qiladi. Kriptik rang hayvonning tusi, shakli va vaziyati atrof bilan qo’shilib ketadi. Bunday hol tabiatda ancha keng tarqalgan. Ko’k o’t ichida yashovchi hasharotlarning rangi ko’pgina o’t rangida bo’ladi. Daraxt tanalarida yashirinib olgan qo’ng’izlar (uzun mo’ylov qo’ng’izlar va qarag’ay filchalari) va bir qator hasharotlarning rangi daraxt tanasi rangiga mos keladi. O’rmon loyxo’ragi qurigan va to’kilgan bud barglari orasida bilinmay qoladi. Ma’lum ekologik muhitda ma’lum kriptik rang ustun turadi.

Masalan, qumli cho’lda qum rang dominantlik qilsa, Shimoliy qutbda hayvonlar orasida oq rang ustunlik qiladi. Yuz bergan vaziyatga qarab tez o’zgartirib turiladigan kriptik rang eng murakkab hisoblanadi. Bu hodisa hayvon to’qimalaridan maxsus hujayralar - xromatoforlardagi pigment donalarini bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish layoqati bilan bog’liqdir. Bu jarayon boshoyoqli mollyuskalarda ancha yaxshi o’rga-nilgan. Ular o’z tanasining rangini tez o’zgartira olish xususiyatiga ega. Masalan, kalmarlar suv yoki muhit rangining o’zgarishiga o’zgartirish xromatik organlari va pigmentli maxsus hujayralar muskullar bilan birikkan bo’lib, ular nerv bilan ta’minlangan. Rangini o’zgartirish xususiyati yana ayrim (kambala, ayrim tropik baliqlarda) baliqlarda, baqalarda va reptiliyalar (ba’zi kaltakesak, xamelion)da ham uchraydi. Bilintirmay qo’yadigan aks soya. Bunda muayyan optik hodisa tufayli hayvon rangi tabiatan himoyalovchi rangda qoladi, ya’ni hayvonning orqa tomoni to’q rangda, qorin tomoni esa juda och rangda bo’ladi. Masalan, hasharot qurtlari, baliqlar, ilonlar, kiyiklar, quyonlar va hokazo. Shunday rangdagi hayvonga yorug’lik tepadan tushsa, uning orqa tomoni birmuncha ochroq tusga kiradi, ayni vaqtda qorin tomoniga soya tushadi. Ushbu yoruqlik hodisasi natijasida tana rangi bir xil tusga kirib qoladi. Shu paytda hayvonga tepa tomondan qaralsa, u yapaloq bo’lib ko’rinadi, konturlari esa atrofdagi narsalar bilan qo’shilib ketadi. Shunga binoan, hayvon kuzatuvchiga bilinmay qoladi. Chalg’itadigan rang. Ushbu rangning mohiyati shundan iboratki, hayvon tanasi boshdan-oyoq noto’g’ri dog’ va yo’llar bilan qoplangan bo’ladi. Bu dog’ va yo’llar kuzatuvchini o’ziga jalb qilib, uning diqqatini hayvonning o’zidan chetga chalg’itadi. Chalg’ituvchi rang-tuslar qancha har xil bo’lsa ular shu qadar ko’p samara beradi. Bunday ranglar hasharotlarda, amfibiya va sut emizuvchilarda ko’p uchraydi. Ko’pgina chigirtka va qora chigirtkalarning tanasi va oyoqlarida, tananing umumiy ko’rinishini bo’lib-bo’lib ko’rsatadigan chalg’ituvchi yo’llar

bo’ladi. Masalan, yo’lbars yoki zebra tanasidagi joylashgan tik yo’llar juda foydali chalg’ituvchi belgi hisoblanadi. Namoyish qilish. Ushbu xususiyat kriptik rang hodisasiga qarama-qarshi va ma’lum ravshan ranglar, masalan, qizil, qora, sariq, oq, qora va oq, sarg’ish va qora ranglar bir-biriga qo’shilib ketganligi tufayli hayvon darrov ko’zga tashlanadi. Odatda, bunday rang yeb bo’lmaydigan hayvonlarda uchraydi. Shunga binoan bu belgi ogohlantiruvchi rang deb ataladi. Ko’pgina hasharotlar, jumladan, qandala, tugmacha qo’ng’iz, terak bargxo’ri, malhamchi qo’ng’izlar, yarqiroq kapalaklar, har xil arilar va asalarilar kabilarni ko’rsatish mumkin. Ushbu hasharotlar zaharli moddalar yeki maxsus hidli va kuydiruvchi moddalar ishlab chiqaruvchi bezlarga ega ekanligini bildiradi. Bunday hasharotlarni yeb bo’lmaydi. Ma’lum narsalarga taqlid qilish. Ko’pgina hayvonlar kushandasi yoki o’ljasi uchun befarq hisoblangan biror narsaga o’xshashi tufayli xavfsiz yashay oladi. Ko’p hollarda ular o’simlikning ayrim organlariga o’xshab qoladi. Masalan, paxmoq dengiz otchasi tashqi ko’rinishidan o’zi yashirinadigan suv o’tiga o’xshab ketadi. Tropik o’rmonlarda ko’p ilonlar xuddi chirmovuqqa o’xshaydi. Bir qancha hayvonlar mavjudki, ular daraxtlarning po’stloqlarida yashab, lishaynikka o’xshab ketadi. Mo’ylovli qo’ng’izlar, kapalak-lishayniklar, ayrim o’rgimchaklar shular jumlasidandir. Barglarga o’xshaydigan hayvonlar anchagina hasharot-lardan, kapalaklar, chigirtkalar va qo’ng’izlar orasida uchraydi. Mimikriya deganda ikki yoki bir necha tur hayvonlarning shakl va rang jihatdan bir-biriga o’xshashligi tushuniladi. Ushbu xususiyat hasharotlar orasida keng tarqalgan. Mimikriyada nafaqat gavda shakli va rangi bilan, balki yana ogohlantiruvchi ranglar ham xulq-atvori bilan ham o’xshash bo’ladi. Masalan, chivin va kapalaklarning ayrim turlari zaharli pardaqanotlilarga o’xshash. Gavda shakli yirtqichdan himoyalanishga mos ravishda tuzilganligi o’z- o’zidan ma’lum. Masalan, skat, kambala va le щ baliqlarining gavda shakli. Shuningdek, yirik gavda ham himoya belgisi hisoblanadi. Masalan, fil, kit, tuyoqlilar va hokazolar. Shunday qilib, hayvon tanasidagi himoya rangi, gavdaning

shakli va o’lchami nafaqat yirtqichdan qo’shilib qolish uchun zarurdir, balki ushbu belgilar yana organizmning issiqlik va suv almashinuvida ham katta rol o’ynaydi. Rang va shakllarning turli-tuman bo’lishi hamda shular orqali yirtqich va dushmanlaridan himoyalanishi shu hayvonlarni tur sifatida saqlanib qolishida biotik omillarning hal qiluvchi roli borligidan dalolat beradi. Gavda shakllari va ranglari orqali moslashishning uch asosiy shakli - niqoblanish, namoyish qilish va taqlid qilish kabilar hayvonlarning xulq-atvoridagi xususiyatlar bilan chambarchas bog’liqdir. Ushbu o’zaro bog’liqlik hayvonlar evolyusiyasida yirtqichlarga juda muhim biotik omil sifatida ta’sir etganligi ko’rinib turibdi. Yirtqich va o’lja munosabatlarining ular soni dinamikasi uchun ahamiyati Yirtqichning individlari soni va uning taqsimlanishi o’ljaning miqdori hamda uning joylashishiga bog’liqdir. Ushbu bog’liqlikni ko’p hollarda ovlanadigan baliqlarni to’plangan joyi va kemiruvchilarni hisoblash ishida qo’llanilmoqda. Buni baliqxo’r yoki yirtqich qushlarni joylashishidan bilish mumkin. O’ljaning o’ta yetarli bo’lishi yirtqichlarning ko’payishi va ularning bolalarini yashovchanlik xususiyatini kuchaytiradi. Oziqa zahirasining kamayishi yoki oziqaga erishishning qiyinlashuvi ko’payish tezligini qisqartiradi, yashab qolishi yomonlashadi va o’lim soni ko’payadi. Bunday vaqtda yirtqichlar orasida kannibalizm hodisasi paydo bo’ladi, ya’ni kuchlilari kuchsizlarini yeydi. Oziqa haddan tashqari kam bo’lib, ocharchilik avj olgan yillari boyo’g’li, shimol tulkisi, tulki, burgut, sor (annok) kabi qush va sut emizuvchilarning ko’payishi to’xtaydi va oziqa topish uchun bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi tufayli halok bo’lish soni ko’payadi. Shuningdek bunday yillari tulki va shimol tulkisi oziqa topishda o’z bolalarini bir indan boshqa inlarga ko’chirishi ham ko’payadi. O’lja miqdorining kamayish suratiga nisbatan yirtqichlarning o’limi (kamroq) bo’ladi. Ushbu jarayon yirtqichlarning harakatchanligining yuqori bo’lishi yoki oziqasining har xil bo’lishi mumkinligidan dalolat beradi. Yirtqich qushlar va sut emizuvchilar arealning ayrim joylarida saqlanib qolgan oziqa to’pini

topishi va o’sha joyda to’planishi sodir bo’ladi. Bu oziqa ularning ko’payish jarayonini tiklamasa ham, ko’pgina individlarini o’limdan saqlab qolish imkoniyatini beradi. Yirtqichlarning asta-sekinlik bilan o’lib turishi tufayli ta’qib qiluvchilar (yirtqichlar) bilan ta’qib qilinuvchilar (o’lja) nisbatan o’zgarib turadi, ya’ni o’lja bo’luvchi hayvonlarning yanada kamayib ketishi sodir bo’ladi. Masalan, bir o’rmon xo’jaligiga qarashli o’rmonda dub (eman) daraxtining barg o’rovchi zararkunanda hasharotining katta sondagi zich to’dasining g’umbaklarini qushlar may oyining oxirigacha qariyb 28% ini yegan bo’lsa, shu vaqt davomida to’dasi siyrak bo’lgan joyning esa 53% g’umbaklarini yegan. Polifag yirtqich uchun asosiy oziqa bo’lmaydigan o’ljaning sonini kamayishida ham yirtqichning faol roli bo’ladi. Masalan, sibir o’rmonlarining birida ma’lum bir hududda 10-15 yil ichida suvsar (sobal) sonining keskin ko’payib ketishi, hududda olmaxoning deyarli yo’qolishiga sabab bo’lgan. Sabab shundan iboratki, suvsarning asosiy oziqasi mayda kemiruvchilar bo’lsa ham, ba’zan ular olmaxonlarni ta’qib qilib turadi. Lekin olmaxonlar sonining keskin kamayishi suvsarning oziqlanishiga hech ham salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ta’qib qiluvchilar sonining nisbatan ustun bo’lishi o’ljasining tarkibi, yashash muddati, ko’payish jadalligi va hududda joylashishiga ta’sir etadi. Masalan, sichqonlar qulay yashash muhitida va dushmanlari bo’lsa, 3 yilgacha yashashi mumkin. Tabiiy sharoitda esa ular 1 yil umr ko’radi xolos. Yirtqichlar ba’zan ko’plab erkak jinsli o’ljani qirsa, ba’zan urg’ochilarini ham qiradi. Shuningdek, ba’zan yosh hayvonlarni ko’plab yesa, ba’zan voyaga yetganlarini ko’plab qiradi. Ushbu jarayon, yirtqichlar soni ustun bo’lganda o’lja tarkibidagi turli yoshdagi individlarning yoki jinslarning nisbati juda sezilarli bo’ladi. Shunday qilib, yirtqichning turli jinsdagi yoki turli yoshdagi o’ljani tanlab iste’mol qilishi, voyaga yetgan individlarning yashash muddatini qisqarishiga, ko’payishning keskin pasayishiga, ba’zan esa uning butunlay to’xtab qolishiga

sabab bo’ladi. Bunday hol yirtqichni kam bo’lishi va o’ljaning ko’p bo’lgan yillari deyarli sezilmaydi, lekin teskari nisbat bo’lsa, o’lja soni keskin qisqarib ketadi. Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987.

Похожие

Ekologik qonunlar va ularning xususiyatlari

Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari

Turlar miqdori va ularning dinamikasi

Mavhum qaynash qatlamlari va ularning gidrodinamikasi

Ekologik omillar va ularning organizmlarga ta’siri