Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari - Экология - Рефераты

Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari Reja: 1. Biosenozni shakllantiruvchi asosiy bo’g’inlar. 2. Biosenozlarda turlarning o’zaro munosabatlari. 3. Turli tabiiy zonalar va ularning biosenozlari. 4. Biosenozlarning mavsumiy, sutkalik o’zgarishlari hamda ularning dinamikasi. 5. Biosenozlar mahsuldorligi. 5

Biosenozlar (uyushmalar) dinamikasi va ularning mahsuldorligi Yerda hayvonlar, o’simliklar va mikroorganizmlar birga yagona bo’lib hayot kechiradi. Agar ularning ma’lum qismi yoki populyasiyasi bir hududda, uchastkada, boshqa bir necha turlarning populyasiya yoki vakillari bilan biosenoz hosil qilsa ular o’zaro, bir-biri bilan bevosita yaqin aloqada bo’lishadi. Bordi-yu, ularning hudud yoki uchastkalari boshqa-boshqa, uzoqroq bo’lsa o’zaro bog’liqlik kuchsizroq va bilvosita bo’ladi. Umuman populyasiyalar orasidagi bog’liqlik darajasi va xarakteri shu turning xususiyatlari, egallagan hududlarining yaqin yoki uzoqligiga bog’liq bo’ladi. Har bir biosenoz yaruslar ko’rinishida tuzilgan. Har bir yarus- sinuziy deyiladi. Sinuziy - bu uyushmaning ma’lum bir joyini egallab turuvchi, turning ekologik jihatdan o’xshash guruhchalar to’plami hisoblanadi. Hudud bilan bog’lanmagan eng kichik uyushmalar ma’lum xo’jayinda yoki uning biron-bir organida yashovchi parazitlar yig’indisi (parazitosenoz) ko’rinishida bo’ladi. Xuddi shuningdek, bir tub o’simlik (daraxt) tanasidagi mikroorganizmlar va hayvonlar yig’indisi ham shunday xarakterdagi uyushmadir. G’or, daraxtlarning kovagi, bitta in, yoki suvga botib turgan biron-bir jism (narsa)ga yopishgan turli- tuman organizmlar mikrobiotoplar hisoblanadi. Bunday mikrobiotopdagi organizmlar navbatdagi yarusni tashkil etadi. Alohida yaruslarda yashovchi organizmlar uyushmasi sinuziy deyiladi. Sinuziydagi har xil turlar boshqa yarusdagi organizmlarga nisbatan o’zaro juda yaqin munosabatda bo’ladi. Bunday o’zaro yaqin munosabatni tuproqni egallovchi o’simlik va hayvonlar orasida mavjud. Xuddi shuningdek, yo’sinlar yarusi, o’tsimon o’simliklar yarusi, butalar yarusi, daraxtsimon o’simliklar yarusi va hokazolar. Suv muhitida ham bir necha yaruslar farq qilinadi, ya’ni suv tubi (yeri) yarusi tashkil etuvchi organizmlar (infauna), suv yuzasi organizmlari yarusi (epifauna), suv osti qismi organizmlar yarusi va suvning butun qalinligida yashovchi organizmlar yarusi (nekton, plankton) va hokazolar. Biosenoz (uyushma)larning asosi turlararo munosabatlar hisoblanadi. Ushbu munosabatlar tur ichidagi, hatto bitta organizmdagi organ va qismlar orasidagi munosabatlardan farq qiladi. Farq shundaki uyushmadagi har xil turlarning populyatsiyalari mustaqil bo’ladi va ularning hayoti faqat ayrim hollardagina (masalan, monofaglarda) shu uyushmada mavjud bo’lgan boshqa turga bog’liq bo’lishi mumkin. Lekin aksariyat hollarda turlar orasidagi bog’liqlikning hech qanday zarurati bo’lmay qoladi. Biosenoz tarkibidagi turlar ma’lum bir vaqt oraliqda o’zaro yangi munosabatlarni yuzaga keltirishi yoki aloqani uzishi yoki munosabatlar xarakterini o’zgartirishi mumkin. Bunday hollar uyushmani o’ziga xos sistemaga aylantirishi va mustahkam bo’lmagan munosabatlarning yuzaga kelishi kuzatiladi. Biosenozdagi turlarning asosiy munosabatlari ularning oziqlanishida va maydon (boshpana) uchun bo’ladigan bog’lanishda namoyon bo’ldi. Oziqlanishdagi bog’liqlik oziqa zanjiri tufayli amalga oshadi. Bitta uyushmada bir nechta paralell oziqa zanjiri bo’lishi mumkin. Har bir zanjir bir-biri bilan oziqa 6

omili bilan bog’langan bir necha turlardan (ba’zan o’ntagacha turda) iborat bo’lishi mumkin. Uyushmada shunday turlar ham bo’lishi mumkinki, ular bir vaqtning o’zida bir necha oziqa zanjirida ishtirok etadi. Ushbu ishtiroki bilan turli paralell oziqa zanjirlarini bog’lab, oziqlanish sikli (davrasi)ni hosil qiladi. Uyushmada oziqa zanjirida bevosita ishtirok etadigan turlardan tashqari, ushbu zanjirda yana raqobatchi, hamtavoq ko’rinishida ishtirok etuvchi turlar ham bo’ladi. Evolyusiya jarayonida bunday turlar ham uyushmaning hayotida o’z roli mavjuddir. Biosenozda organizmlarning yashash joyi (boshpana, maydon, uchastka) uchun bo’lgan o’zaro munosabatlari ham katta ahamiyatga ega. Ushbu munosabatlar sinoykiya (kvartirantlik) ning turli shakllari (entoykiya, epioykiya, paraoykiya) tufayli namoyon bo’ladi. Sinoykiyaning turli shakllari organizmlarning birgalikda hududdan (maydondan), hamda undan boshpana, yashash joyi, yashirinish (dushmandan qutulib qolish) uchun foydalanish kabi holatlarda ko’rish mumkin. Bunday jarayonlar uyushmada hayvonlar, o’simliklar va mikroorganizmlarning vakillaridan iborat bo’lgan qatlamlar, ya’ni ma’lum darajada mustaqil yaruslar aniq bir ko’rinishini o’rmonda uchratish mumkin. Lekin ushbu jarayonlar boshqa joylarda ham, shu jumladan tundra, cho’l, sahro, suv havzasi va boshqa biotoplarda sodir bo’ladi. Uyushmaning yaruslarini tashkil qiluvchi turlarning muhitdagi fizik- kimyoviy omillarga bo’lgan talabi deyarli o’xshash (bir xil) bo’ladi. Har bir yarusning asosini o’simliklar tashkil etadi. Ushbu o’simliklar bilan hayvonlar sinuziysi (bir necha turlar to’plami) bog’langan. Aytilgan guruh organizmlari oziqa zanjirini paydo qiladi, lekin u har doim ham zarur emas, chunki o’simlik va hayvonlarning ayrim turlari yoki bir qismi bir vaqtning o’zida bir necha yarusni egallashi mumkin. Hayvonlar buni o’zlarining sutkalik migrasiyalari orqali amalga oshirishi bosqichlarida yoki turli mavsumlarda turli yaruslardan foydalanishi mumkin. Quruqlikdagi uyushmalarning eng pastki yarusi edafon (tuproq organizmlari) hisoblanadi. Bundagi organizmlar tuproqdan doimiy yoki vaqtinchalik yashash joyi sifatida foydalanadi. Tuproq organizmlari tuproqda yashab va oziqlanib, undagi ximizmga ta’sir qiladi. Tuproq organizmlarining bir qismi esa unda faqat hayotining biron-bir davrini o’tkazadi. Yer betida yashovchi hayvon turlariga nisbatan, uning bilan chambarchas bog’liq bo’lgan turlar va individlar ko’pchilikni tashkil etadi. Organik birikmalarga boy bo’lgan tuproqda hayvonlar miqdori ancha ko’p bo’ladi va ular shu joyda tuproq hosil qilish jarayoniga ta’sir etadi. Tuproq hayvonlari tuproqni kavlab uning strukturasi, havo almashinuvini, suv va hararot rejimini o’zgartiradi, ostki va ustki qatlamlarini almashtirish va unga turli organik birikmalarni kiritish ishini amalga oshiradi. Bu bilan ular tuproqda tuproq mikroflorasini oshishiga hamda o’simlik va hayvon qoldiqlarini tezroq parchalanishiga olib keladi. Yer beti hayvonlari ham tuproq hosil qilish jarayoniga ta’sir ko’rsatadi, tuproqning ustki qatlamlarini va o’simliklar qoplamini o’zgartiradi. Ayniqsa, tuproq hosil bo’lishining dastlabki fazalarida ularning roli juda katta bo’ladi. Tuproq hosil bo’lishning dastlabki davrlarida ham qoyalardagi hayvonlar zichligi 7

haqiqiy unumdor tuproqlarnikidek katta bo’ladi. Ularning tarkibidagi hayvonlarning asosiy ko’pchiligi harakatchan turlardan iborat bo’ladi hamda ular, asosan, detrit bilan oziqlanadi. Shuning bilan birga, o’simlik qoldiqlarini qayta ishlab, o’zlarining axlatlarini mineral zarrachalar bilan aralashtirib, suvga chidamli (erimaydigan) donachalar hosil qiladi. To’la xususiyatli, unumdor tuproqlarda ham hayvonlarning ahamiyati katta bo’ladi. Yomg’ir chuvalchanglari, chumolilar, termitlar va zahkashlar tuproqda juda ko’p va har tomonga yo’l ochib, gumusni taqsimlanishiga yordam beradi, g’ovakligini oshiradi, havo almashinuvini yaxshilaydi hamda suv va harorat rejimini o’zgartiradi. Bunday jarayonlar tuproq hosil bo’lishi va uning yetilishini tezlashtiradi. Tuproq hayvonlarning ayrim turlari tuproqning tuzli qatlamlarini yer betiga chiqarishi sabab, uning yuza qatlamlarini sho’rlanishiga sabab bo’ladi. Tuproqning eng ustki yarusi (qatlami)dan so’ng quruqlik uyushmalarida, odatda, bir necha yer beti yaruslari farq qilinadi. Shunday yaruslardan biri o’lik qatlam hisoblanib, uning tarkibida turli-tuman umurtqasizlar va mayda umurtqali hayvonlar to’plangan bo’ladi. O’rmonda, ba’zan yaylovda yo’sin-lishaynik qoplamidan iborat yarus; o’tchil o’simliklar yarusi va yarim buta o’simliklari yarusi cho’l va sahroda shakllanadi. Har bir yarusda o’ziga xos hayvonlar yashaydi, lekin o’ta harakatchan turlar (qushlar) bir necha yaruslardan foydalanadi. Ular yerda uya yasaydi, lekin daraxt va butalardan oziqasini topadi. Bunday munosabat teskari ham bo’lishi mumkin, ya’ni uyasini daraxtdan yasaydi (quradi) oziqasini esa yer betidan topadi. Suv havzasida ham uyushmalarning yaruslarga (qatlamlanish) bo’linishini ko’rish mumkin va har bir yarus ma’lum darajada o’z hayvonlariga ega. Suv havzasi uyushmalaridagi yaruslarda hayvonlarning turlari, miqdorining soni, zichligi, undagi oziqa miqdori va mikroiqlimning qulayligiga bog’liq. Shunday bo’lsa ham quruqlikdagi va suvdagi uyushmalarning yaruslari o’ziga xos hayvonlarga ega bo’lsa ham, yaruslar o’zaro bir-biri bilan juda yaqin bog’langan (aloqada) bo’ladi. Shunga binoan, ma’lum bir yarusdagi o’zgarishlar, albatta, butun uyushmada o’z aksini topadi. Yer yuzida turli-tuman tabiiy zonalarning o’ziga xos uyushmalari mavjud. Ushbu uyushmalar tarixiy jarayonda iqlim va geomorfologik o’zgarishlar ta’sirida shakllangan. Bunday uyushmalar quyidagi zonalar bilan ajratiladi, ya’ni tropik o’rmonlar zonasi, tropik o’rmonli-cho’l (savanna) zonasidagi uyushmalar, subtropik o’rmonlar zonasi, mu’tadil iqlim o’rmonlar zonasi, tayga zonasi, tundra zonasi, cho’l va sahrolar zonasi. Uyushmalarning sutkalik va mavsumiy o’zgarishlari Ko’pgina uyushmalarning xususiyatlari shundan iboratki, ularning tarkibi va ayrim turlarning munosabatlari turli mavsumlar davomida, hatto sutkaning ma’lum soatlarida qonuniy ravishda o’zgarib turadi. U yoki bu turning joy almashtirishi yoki faolligining o’zgarishi tufayli ma’lum vaqt davomida uyushma hayotidan chetga chiqadi. Masalan, biologik jarayonlarning sutkalik davriyligi (o’zgarib turishi) va “kunduzgi” va “tungi” 8

turlarning mavjudligi ma’lum darajada uyushmada mustaqil, bir-birini almashtiruvchi (aspektni) holatni shakllanishiga olib keladi. Ushbu holatlar nafaqat uyushmaning murakkablashuviga, balki unda yashovchi organizmlarning muhitdan to’la foydalanish imkoniyatini ham yaratadi. Uyushmalardagi mavsumiy o’zgarishlar undagi organizmlarning (ayrim turlarning) bir qismini yozgi yoki qishki uyquga ketishi va qish yoki qurg’oqchilik tufayli ayrim turlarning migrasiyasi bilan ifodalanadi. Uyushmadagi (biosenozdagi) turg’un turlar uning asosini tashkil etadi. Mavsumiy turlar esa biosenozning ayrim davrlardagi (mavsumlardagi) qiyofasini aniqlaydi (shakllantiradi). Bunday turlarning paydo bo’lishi uning nafaqat ko’rinishini, balki yana uyushma a’zolarining o’zaro munosabatlari ham o’zgaradi. Yer sayyorasining turli kengliklarida biologik mavsumlarning davri va uning cho’zilishi (davom etishi) turli oylarga to’g’ri keladi. Masalan, tropik kengliklarda vegetasiya davri yilning 12 oyini ham qamrab oladi, vaholanki, bunday davr Arktikada 2-3 oy, ba’zan bir oy davom etadi. Tropik dengizlarda plankton organizmlarning bahor mavsumi qishga to’g’ri kelsa, shimoliy muz okeanida esa bu mavsum avgustda kuzatiladi. Tropik kengliklarda biologik qish deyarli bo’lmaydi, yuqori shimoliy kengliklarda esa qish qariyb 10 oy davom etadi. Shunga binoan, tropik dengizlarda va Arktikada plankton organizmlarning mavsumiy dinamikasida faqat 1 ta maksimum qayd qilinsa, mu’tadil iqlimli kengliklardagi dengizlarda esa 2 ta kuzatiladi. Issiq, iliq va sovuq iqlimli dengizlarda organizmlar yil davomida sodir bo’ladigan generasiyalar (avlod qoldirishi) bilan ham farq qiladi. Masalan, Arktika sharoitida plankton holda hayot kechiruvchi ko’pgina eshkak oyoqli qisqichbaqasimonlar (Copepoga-Calanus) bitta, ayrim hollarda 2 ta generasiya beradi, mu’tadil iqlim sharoitida ular 4-6 ta, tropikda esa yil davomida ko’payadi. Chuchuk suv havzalarida ham plankton va bentos hayvonlari dengiz plankton va bentos hayvonlari kabi o’zgarish xususiyatlariga ega. Bir tipdagi uyushmaning boshqasi bilan almashinuvi suksessiya deyiladi. Suksessiyalar muhitning o’zgarishlari oqibatida sodir bo’lsa, uning amalga oshishi esa tashqi va ichki sabablarga bog’liq bo’ladi. Agar uyushmada tub o’zgarishlarga sabab bo’lgan ta’sir etuvchi omillar vaqtincha bo’lsa, uyushmaning dastlabki holati qayta tiklanadi. Bordi-yu, ta’sirni yuzaga keltiruvchi omillar uzoq vaqt davomida ta’sir etib tursa, uyushma ham dastlabki ko’rinishiga qaytmasdan, o’zgargan holatda faoliyatini davom ettiradi. Shunga binoan, uyushmalardagi yirik (katta) o’zgarishlar, odatda, kichik, miqdoriy o’zgarishlar tomonidan tayyorlanadi. Ancha yaxshi o’rganilgan suksessiyaga misol tariqasida ignabargli o’rmonning qayta tiklanishini ko’rsatish mumkin. Yong’in tufayli yoki kesib olingandan keyin hosil bo’lgan uchastkada dastlabki 1-3 yil davomida butalarning yosh novdalari va o’tchil o’simliklardan qushqo’nmas, (ivanchay) qizil qon o’simligi va boshqalar o’sib chiqadi. Ushbu joyda gumus juda ko’p bo’lgani sababli o’simliklar o’zi uchun juda qulay joy topadi, lekin keyinchalik tog’ terak va qayin nihollari ko’plab o’sib chiqib, ularning tagidan esa qora qarag’ay va qarag’ay rivojlanib keladi. Ushbu daraxtlarning tez o’suvchi yosh nihollari kuygan maydonni qoplab oladi va o’tchil begona o’simliklarni bosib, uning o’rniga yo’sin 9

va boshqa turli o’tlarni paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi. Qayin va tog’ terak yosh daraxtlari asosiy ignabargli daraxtlarning o’sishiga to’siq bo’lib turadi. Bu esa ignabargli daraxtlar o’rmoni o’rniga tog’ terak va qayinli o’rmon paydo bo’ladi. Ayrim hollarda ularga ignabargli daraxtlar ham aralashgan bo’ladi. Qayin va tog’ terak daraxtlarining yoshi 10-20 yillik bo’lgandan so’ng, daraxtlar oralig’ida siyraklashish va nisbatan yorishish paydo bo’lgandan keyin ignabargli daraxtlarning rivojlanishi uchun sharoit paydo bo’ladi. Ignabargli daraxtlarning o’sib borishi esa yorug’lik sevuvchi daraxtlar turlari (qayin, tog’ terak va tilog’ochli daraxtlar) siqib chiqariladi va uzoq davom etgan jarayondan so’ng ignabargli daraxtlardan tashkil topgan o’rmon tiklanadi. Bu jarayonga parallel ravishda hayvonlar ham o’zgarib boradi, ya’ni tarkib oldin “begona-yaylov” o’simliklarga mos hayvon turlari, buta o’simliklariga mos hayvonlar, qayin va tog’ terakka moslashgan hayvonlar va nihoyat ignabargli o’rmonga moslashgan hayvonlar faunasi paydo bo’ladi. Hayvonlar faunasi “qayin va tog’ terak” fazasida ancha kambag’al (kam) bo’ladi. Masalan, qarag’ayli o’rmonning dastlabki paydo bo’lish davrida qushlar 13 turni tashkil qilsa, ushbu o’rmon to’la voyaga yetgandan keyin qushlar 30 turni tashkil qiladi. Bunday holatni qoraqarag’ayli o’rmonda ham bo’lishini ko’rish mumkin. Shuni aytish lozimki, ma’lum bir maydonda yoki hududda o’rmonning yoki biosenozning (suksessiyaning) tiklanishi shu joydagi atrof-muhit omillari (sharoiti)ga bog’liqdir. Masalan, bo’z yerda mayda kemiruvchilarning ko’payib ketishi burganning o’sishini to’xtatib qo’yadi, yoki ma’lum uchastkada suksessiyaning almashinuvida hayvonlarni to’xtovsiz boqish tufayli bug’doyiq o’simligining ko’payib ketishi bilan ifodalanadi. Xuddi shuningdek, tuyoqli hayvonlarni bir uchastkada uzluksiz haydab boqish shu joyda o’simliklarni oyoq osti bo’lib ezilishi, tuproqda chirindi qatlamining barbod bo’lishi, tuproqning ustki qatlamlarini zichlanishi va uning strukturasini buzilishiga olib keladi. Biosenozlarning mahsuldorligi Biosenozlarning tuzilishi, tarkibi va hayoti, shuningdek uning dinamikasini o’rganish ularning biologik mahsuldorligi xususiyati bilan chambarchas bog’liqdir. Biosenozning mahsuldorligi deganda, uning inson uchun kerakli bo’lgan o’simlik va hayvon mahsulotlari zahirasi bilan o’lchanadi. Ushbu zahiradan inson foydalanar ekan, o’z-o’zidan ma’lumki, biosenozda kechadigan jarayonlarga yoki uning tarkibidagi biron-bir o’simlik yoki hayvon turiga salbiy ta’sir ko’rsatmaslik lozim bo’ladi. Tabiiy uyushmalar (biosenozlar)ning biologik mahsuldorligi tushunchasi qishloq xo’jaligidagi tuproq unumdorligi tushunchasiga juda yaqin hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida tuproqning “charchab qolishi”, unumdorligining pasayib borishi degan ibora ishlatar ekanmiz, ekologiyada ham tabiiy uyushmalarning, antropogen omillar ta’sirida yomonlashuvi, pasayishi degan tushunchalar ham shakllanadi. Masalan, ovchilik xo’jaligining inqirozga uchrashi, baliq mahsulotining kamayishi kabi holatlar ham sodir bo’ladi. Ma’lum bir biosenozning mahsuldorligi undagi biron-bir turdan foydalanish usullariga bog’liqdir. Odam ma’lum bir turning populyatsiyasidan o’z ehtiyojlari uchun foydalanar ekan, uning zichligiga (miqdoriga) oziqa bilan ta’minlanishiga, 10

boshqa turlar populyatsiyalari bilan bo’lgan munosabatlariga, ularning ko’payishi, ko’chib turishi, yashab qolishi va dinamikasiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Umuman, boshqa tabiiy sabablardan ko’ra, biosenozlarning mahsuldorligi birinchi navbatda insonning nisbatan xo’jalik faoliyati tufayli, ko’rsatgan ta’sir shakllariga bog’liq bo’ladi. 11

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975. 13. Парамонов А.А. Основы фитогельминтологии. В трех томах. Т.1., - М.: Наука, 1962. 14. Очерки по истории экологии. - М.: Наука, 1970. 15. Тњхтаев А.С., Зикрияев А., Махмудов Н. Экология атамаларининг русча-њзбекча љисљача луђати. - Тошкент: Фан, 1995 12

Похожие

Ekologik qonunlar va ularning xususiyatlari

Turlar miqdori va ularning dinamikasi

Mavhum qaynash qatlamlari va ularning gidrodinamikasi

Ekologik omillar va ularning organizmlarga ta’siri

Yirtqichlar va ularning o’ljalari. Yirtqich va o’ljalarning moslashuvlari