Turlar miqdori va ularning dinamikasi - Экология - Рефераты

Turlar miqdori va ularning dinamikasi

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

44 KB

Turlar miqdori va ularning dinamikasi Reja: 1. Individlar sonining o’zgaruvchanligi. 2. Populyatsiyalar tarkibida miqdoriy o’zgarishlarning asosiy sabablari. 3. Turlarning serpushtligi va uning shakllanish sabablari. 4. Hayvonlarning o’limi. 5. Populyatsiyalarning yosh tarkibi.

Turlar miqdori va ular sonining o’zgaruvchanligi Bironta ham tur yo’qki, uning individlari soni o’zgarmasa. O’zgarish har xil mavsumlarda sodir bo’lishi mumkin, ya’ni ko’payish davrida sonining oshishi va ko’payish jarayonining oxirida miqdorining kamaygan holati kuzatiladi. Shuningdek, turli yillarda individlar soni turlicha bo’lishi mumkin. Har xil yillarda turlicha bo’lishi oziqa zahirasiga, iqlim omillariga va boshqa bir qator sabablarga bog’liq. Nihoyat tur individlari soni bir necha yillardan so’ng ko’payishi yoki kamayishi mumkin. Ushbu holatlar oqibatida tur individlari yoki yangi maydon va hududlarga tarqalib, o’z arealini kengaytiradi, yoki kamayganda areali qisqaradi. Har xil turlarning individlari sonining o’zgarishi umumiy xarakterga ega, lekin ulardagi farq birinchi navbatda populyatsiyalar tarkibidagi har xil guruhlarning turli yoshda bo’lishi, yangi individlarning tug’ilishi va halok bo’lish nisbati, yetilish tezligi, turli jinslar sonining nisbati va nihoyat individlar sonining o’zgarish tezligi hamda uning amplitudasi (tebranish kengligi) ga bog’liqdir. Masalan, dala sichqoni va oddiy sichqon sonining amplitudasi cho’lda besh yuz barobar oshishi bilan xarakterlansa, ushbu joylarda og’maxon (xomyak) ning soni amplitudasi bir necha o’n barobar yoki undan ham kam bo’lishi mumkin. Ko’pgina zararkunanda hasharotlar individlar sonining o’zgarish amplitudasi juda katta bo’lishiga qaramay, arilarda o’zgarish amplitudasi ancha kichik bo’lishini aytib o’tish o’rinlidir. Xuddi shuningdek, baliqlarning har xil turlarida turlicha bo’ladi. Masalan, seld va treska baliqlarining unumdor bo’lgan yillardagi individlari soni unumsiz bo’lgan yillardagiga nisbatan 50-55 barobar ortiq bo’lsa, kambala va osyotr baliqlarida ushbu farq 10-11 barobarni tashkil etadi. Tur individlari sonining dinamikasi uning morfo-fizologik va ekologik xususiyatlari hamda turning uzluksiz ravishda o’zgarib turuvchi yashash muhitiga moslasha olish qobiliyatiga bog’liqdir. Shunga binoan, tur individlari sonining dinamikasi uning muhit bilan munosabatlari xarakterini aks ettiradi. Ushbu munosabatlar jarayonida ma’lum konkret sharoitlarga moslashib olgan individlarning o’sish tezligi, rivojlanishi va ko’payish xususiyatlari shakllanadi. Bu

esa o’z navbatida populyatsiya strukturasi va uning hayot tarzini aniqlab beradi. Populyatsiyadagi miqdoriy o’zgarishlarga hayvonlar hayotidagi uch hodisani, ya’ni ko’payish, halok bo’lish va migrasiyalar sabab bo’ladi. Ko’pgina turlarning individlari sonining va areallari chegarasining turg’unligi, ularning arealdagi barcha uchastkalaridan foydalana olganligini ko’rsatadi. Ayrim populyatsiyalarda ortiqcha ingdividlar arealning yashash uchun yaroqsiz uchastkalariga tarqalib halok bo’ladi. Turning tarqalishi va arealining kengayishi uning serpusht ekanligini emas, balki turning tarqalishiga to’siq bo’luvchi ayrim omillarni yonga olish qobiliyatini ko’rsatadi. Tur individlari sonining shiddat bilan kamaya borishi va areal qisqarishining asosiy sabablari ko’payishdan o’limning ustunligi hamda hayot kechirish uchun ayrim omillarning, jumladan, iqlim va oziqa zahirasining yomonlashuvi, dushmanlarining soni va kuchining ustunligi kabilarga bog’liq bo’ladi. Turlarning serpushtligi. Tur serpushtligining o’rtacha ko’rsatgichi, tarixiy rivojlanish jarayonida shakllangan moslashib borish belgisi sifatida populyatsiyalar tarkibining (sonini) to’lib turishini ta’minlaydi. Serpushtlik xususiyati noqulay muhitga chidamsiz bo’lgan va rivojlanishning ma’lum dastlabki bosqichlarida ko’plab qirilib ketadigan va kam ko’radigan turlarda kamayib qolgan miqdorni to’ldirib turish ahamiyatiga egadir. Har xil hayvonlarda serpushtlik miqdorining (hajmining) tebranish chegarasi katta bo’ladi. Parazit chuvalchanglarda ayrim hasharot va baliqlarda hayoti davomida bir necha yuz millionlab tuxum qo’yish xususiyati bo’lsa, ba’zi sut emizuvchilarda bir nechtagina bola tug’ishi bilan chegaralanadi. Turda nasl uchun qayg’urish xususiyatining bo’lishi esa bolalarining halok bo’lishini oldi olinishida katta ahamiyatga ega. Masalan, 1 ta urg’ochi oy baliq (Mola mola) bir yo’la 300 mln dona pelagik (dengiz suviga) tuxumlar (ikra)ni va himoyasiz lichinkalarni qo’yadi. Buning aksi sifatida ayrim tirik tug’uvchi akulalar bir necha dona tuxum qo’yadi. Yashil baqa (Bufo viridis) bir yilda 8-10 ming donagacha tuxum qo’ysa, doya qurbaqasi (Alytes abstotricans)120 ta tuxum

quyadi, kvaksha (Nototrema marsupiatum) turi 200 ta, Janubiy Amerika (Pipa americana) turi esa-100 ta tuxum qo’yadi. Nihoyat qora salamandra (Salamandra niger) 2 ta bola tug’adi. Odatda, hayvonlarning serpushtlik xususiyati shu tur individlarining o’rtacha miqdordagi o’lib ketuvchi miqdori bilan belgilanadi. Bu fikr qulay sharoitda yashovchi hayvonlarning serpushtligi ancha past bo’lsa, qiyin va og’ir omilli areallarda yashovchi turlarning serpushtligi ancha katta bo’lishi bilan tasdiqlanishi mumkin. Tropik zona o’rmonlarining nisbatan mo’’tadil iqlimli zonalarida serpusht turlarning ko’proq uchrashi issiq qonli hayvonlarda, xususan, qushlarda aniqlangan. Masalan, kam tuxum quyuvchi (1-2 ta) qushlar tropik o’rmonlarda 38 (60%) turni tashkil etsa, mo’’tadil, iqlimli zonada bunday qushlar 5 turni (4 0 S) tashkil etgan. Bunga qarama-qarshi mo’’tadil iqlimli zonada 3-4 ta tuxum qo’yuvchi qushlar 52 turni (46%), 5 va ko’p tuxum qo’yuvchi qushlar 56 turni (50%)ni tashkil etgan. Shunga binoan, bunday ko’rsatgichlar tropik o’rmon sharoitida 15 (24%) va 10 (16%)turlardan iborat bo’lgan. Shimoliy zonalarda tarqalgan sichqonlar, dala sichqonlari, quyonlar va boshqa bir qator sut emizuvchilar ham markaziy yoki janubiy zonalardagi xuddi shunday kemiruvchilar va boshqa sut emizuvchilardan ancha yuqori serpusht bo’lishi bilan farq qiladi. Ko’payish xarakteriga binoan hayvonlarni monosiklik va polisiklik guruhlarga ajratish mumkin. Monosiklik hayvonlarga, ya’ni hayotida faqat bir marta nasl qoldiruvchi hayvonlarga ko’pgina umurtqasizlarni va ayrim baliq turlarini kiritsak, aksariyat, umurtqasiz va umurtqali hayvonlar polisiklik guruhga, ya’ni bir hayoti jarayonida bir necha bor avlod qoldiruvchi hayvonlarni kiritish mumkin. Monosiklik xususiyat, asosan past takomillashgan turlar uchun voyaga yetgan davrdagi hayvon umrining juda qisqa bo’lishi, lichinkalarni yoki oraliq rivojlanishdagi bosqichi ancha uzoq davom etuvchi hayvonlar uchun xosdir. Bunday turlarda voyaga yetgan davrning asosiy vazifasi faqat bir marta

ko’payishdan iborat bo’ladi, xolos. Masalan, qishki odimchi qurt kapalagini ko’rsatish o’rinlidir. U tuxumlarini kuzda qo’yadi, oziqlanmaydi va halok bo’ladi. Monosiklik ko’payishdan polisiklik ko’payish usuliga o’tishning oraliq shaklini ayrim hasharotlar va baliqlarda uchratish mumkin, ya’ni ular o’z tuxumlarini qism-qism qilib qo’yishadi va har xil qismlar turli muhitlarga tushishi va shu bilan ko’proq yashab qolish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Polisiklik ko’payuvchi hayvonlarda rivojlanish uzluksiz bo’lishi mumkin yoki ma’lum mavsumlar bilan bog’langan bo’lishi mumkin. Monosiklik ko’payuvchi turlarning voyaga yetgan davri faqat 1 ta generatsiya bera oladi. Ushbu avlod yoki tez yetiluvchan, yoki kech yetiluvchan individlardan iborat bo’lishi mumkin. Polisiklik turlarning voyaga yetgan davri bir necha generatsiyalardan iborat bo’lib, ular populyatsiyaning serpushtligini ta’minlab turadi. Hayot sikli metamorfoz bilan o’tuvchi kovakichlilarda, ko’pgina bir hujayralilarda va bir qator boshqa umurtqasizlarda rivojlanishning har xil bosqichlarida shizogoniya, poliembrioniya va shunga o’xshash usullar bilan ko’payishi populyatsiyaning serpushtligini oshiradi hamda uning barqarorligini ta’minlaydi. Ma’lum bir avlodning yashab qolishini ta’minlashda undagi sifat belgilari (irsiy belgilari) katta ahamiyatga ega. Agar hosil bo’lgan katta sondagi yangi yosh individlarning yashovchanlik qobiliyati juda past bo’lsa, ular ushbu populyasiyaning sonini to’ldira olmaydi va kelgusida yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yuzaga kelgan yangi avlodning yashovchanligi ularning ota- onalari uchun oziqaning yetarli yoki yetarli bo’lmasligidan kelib chiqadi. Shuningdek, populyatsiyalar dinamikasi uchun shakllanuvchi yangi avlod individlarining o’sish tezligiga ham bog’liq. O’sish qancha tez bo’lsa, ular ko’payib yirtqichlar hujumidan va ta’qibidan oson qutila oladigan bo’ladi. Shunga binoan, “kuchsiz” va “kuchli” generatsiyalar (avlodlar)ning faqat individlari soni bilan emas, balki ularning kelgusida yashovchanlik qobiliyatini yuqori bo’lishi populyasiya dinamikasiga ijobiy ta’sir etadi.

Hayvonlarning o’limi. Hayvonlarning o’limi minglab turli-tuman tashqi va ichki sabablar tufayli sodir bo’ladi. Ushbu sabablarning ayrimlari hayvon uchun mutlaq tasodifiy bo’lishi mumkin. Ammo populyatsiyalardagi o’lim qonuniy xarakterga ega va turli jinslar hamda turli yoshdagi individlarda turlicha bo’ladi; muhit almashganda yoki populyatsiyaning o’zida o’zgarish sodir bo’lganda o’lim sabablari hamda uning hajmi ham qonuniy ravishda o’zgaradi. O’lim hajmi populyatsiyalar hayotining davom etishi ayrim generatsiyalarning ketma-ket o’limi va uning yosh tarkibi xarakterini belgilaydi. Ko’pgina hayvon turlarida rivojlanishning dastlabki bosqichlaridagi o’lim soni voyaga yetgan davrdagi individlar o’limidan ancha yuqori bo’ladi. O’z tuxumlarini himoya qilmaydigan baliq turlarida ushbu tuxumlardan chiqqan pelagik (dengiz) lichinkalarining faqat 1-2% voyaga yetadi. Buning aksi sifatida o’z tuxumlarini daryo suvi tubiga ko’mib, ularni dushmanlaridan qo’riqlab yotuvchi losossimon baliqlar chavoqchalarining juda kam qismi halok bo’ladi. Qush va sut emizuvchilarning qariyb 70-80% bolalari balog’atga yetguncha halok bo’ladi. Yumronqoziqlarning tug’ilgan bolalarini 15-20% balog’atga yetishi mumkin, dala sichqonlarining esa 20-30% voyaga yetadi, lekin shunday bo’lsa ham dala sichqonlarining har 1000 ta tug’ilgan bolalaridan faqat 1-3 tasi maksimal umrini (2 yil) yashashi mumkin. Voyaga yetgan erkak va urg’ochi hayvonlarning o’limi nisbati ham turlicha bo’ladi, ya’ni erkak jins ko’payish (qo’shilish) mavsumida ko’p harakatchanligi tufayli, kam harakat urg’ochi jinsga nisbatan ko’proq halok bo’ladi, qishda esa uning aksi sodir bo’ladi. Ko’payish mavsumining oxirida populyatsiyaning voyaga yetgan individlari tarkibida urg’ochi jinslar ko’pchilikni tashkil etsa, qishda ushbu nisbat tenglashadi. Urg’ochi va erkak jinslarning o’limidagi farq yangi tug’ilgan avlod tarkibidagi ko’pchilikni tashkil etuvchi jins hisobidan tenglashtiriladi. Aslida ma’lum bir generatsiya tarkibidagi urg’ochi va erkak hayvonlarning o’zaro nisbati turli yillarda turlicha bo’ladi, ya’ni noqulay omillar (masalan, oziqa yetishmasligi omili) ko’proq bo’lsa, o’sha yili ko’proq urg’ochi jins paydo bo’ladi (qiyin

sharoitda urg’ochi organizm shakllanadi) va aksincha, (sharoit qulay bo’lgan yili) qulay omillar ustunlik qilgan yili erkak jins ko’proq shakllanadi. 2. Populyatsiyalarning yosh tarkibi Populyatsiya tarkibidagi turli yoshga mansub bo’lgan individlarning o’zaro nisbati uning dinamikasi xarakterini aniqlashda asosiy ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Ushbu ko’rsatkich qulay hisoblanuvchi yillarda ko’payishning shiddatli borishi va o’limning past bo’lishi sababli populyatsiya tarkibida asosiy ustunlikni egallovchi kuchli avlod paydo bo’ladi. Bu jarayon populyasiya tarkibidagi yoshi ancha katta bo’lgan guruhlardan ustunlik qiluvchi yosh individlar (guruhlar) ko’pchilikni tashkil qiladi. Agarda populyatsiya tarkibida yoshi katta va keksa guruhlar ko’pchilikni tashkil etsa, bunda populyatsiyada individlarning sonini kamayishi sodir bo’layotganligi va uning kuchsizlanish tomonga qarab borishi deb xulosa qilish lozim. Yosh individlar guruhining qisqarishi, ushbu populyatsiyaning serpushtligini pasayganligini ko’rsatadi. Populyatsiyalar dinamikasiga ma’lum bir omillar o’z ta’sirini o’tkazib turadi. Bu omillarning dinamikadagi ahamiyati uning ta’sir etish kuchi va xarakteriga bog’liqdir. Odatda ta’sir etuvchi omillarni ikki guruhga ajratish qabul qilingan. Birinchisi populyatsiya zichligidan qat’iy nazar mustaqil ekzogen (tashqi) omillar va populyatsiya zichligiga bog’liq endogen (avtomatik ravishda boshqariladigan) ichki omillarga ajratiladi. Lekin bunday ajratishning asossiz ekanligi ko’p jarayonlarda bilinib qoladi, chunki mustaqil omillar endogen omillar bilan bog’liq bo’ladi hamda ular har doim o’zaro bog’liq holda va hamkorlikda ta’sir kuchini o’tkazadi. Turning (populyatsiyaning) mustaqil (ekzogen) omillarga nisbatan maxsus moslashish xususiyatlari shakllanmagan muhit o’zgarishlariga ancha katta hajmda, ba’zan populyatsiyaning asosiy qismiga ofat keltiruvchi omillarni, jumladan, oziqabop o’simliklarning hosilsiz bo’lishi, qurg’oqchilik, suv toshqini, kuchli sovuqlar, qorli bo’ronlar, izg’irin va boshqalar kabilarni ko’rsatish mumkin. Bu

kabi mustaqil omillar hayvonlarga umumiy tarzda salbiy ta’sir o’tkazadi va ular orasida tanlanmagan ko’plab populyasiya zichligiga bog’liq (qaram) bo’lgan ichki omillar o’zlarining mustaqil omillarga nisbatan qarshi faoliyati tufayli, ularning salbiy ta’sir kuchini bostirib, kamaytirib turadi, ba’zan esa populyasiya individlari soni haddan tashqari kamayib boradigan bo’lsa, mustaqil omillarning ta’sir kuchini to’xtatib ham qo’yadi. Masalan, endogen omillarning ta’sir kuchini aniqlash uchun laboratoriya sharoitida ayrim hayvonlarning (masalan, tufelkani) ko’payishi kuzatish mumkin. Tajriba boshida ularning soni avval sekinlik bilan oshadi va ma’lum nuqtadan boshlab soni geometrik progressiya bilan ko’paya boradi, lekin yana ma’lum nuqtadan yana sekinlashadb va to’xtab qoladi. Individlar sonini oshishining to’xtab qolishiga muhitda noqulay omillarning paydo bo’lishi bog’lanadi, ya’ni hayvonlar sonining haddan tashqari ko’payib ketishi hamda ular zichligining ortganligidadir. Bunday holat populyatsiya ichida qo’shimcha salbiy oqibatlarni yuzaga kelishiga sabab bo’ladi, ya’ni oziqaning yetishmasligi, kannibalizmning rivojlanishi, muhitning moddalar almashinuvi mahsulotlari bilan ifloslanishi (zaharlanishi), rN ning o’zgarishi, tuz miqdori, O 2 ning yetishmovchiligi va boshqa sabablar yuzaga keladi. Odatda, bir sabab o’z ustunligini saqlab qolgan holda boshqalari bilan bog’lanishni yo’qotmaydi. Populyatsiya tarkibida o’lim ko’payib, hayvonning serpushtligi tushadi. Noqulay omillarning ta’siri tufayli o’zgarishlar to’plana borib populyatsiya soni pasayadi. Ba’zan pasayish juda chuqur depressiya darajasigacha olib keladi. Individlar sonining tebranish amplitudasi va uning umumiy turg’unligi populyatsiya dinamikasining muhim belgisidir. Ushbu xususiyat nafaqat turlar orasida, balki bir turning har xil populyasiyalari orasida ham turlicha bo’ladi. Tebranish amplitudasining turg’un bo’lishini ma’lum populyatsiyaning egallab turgan ekologik joyi (nisha)ning kengligi bilan bog’lash mumkin. Ekologik joyning kengligi deganda nafaqat uning maydoni, balki yana ushbu joyda mavjud bo’lgan boshqa raqobatchilar, foydalanishi mumkin bo’lgan manbalar (resursi), dushmanlar miqdori va boshqa bir qator sharoitlar ham hisobga olinadi. Masalan,

tropik o’rmonlarda juda boy va turli-tuman organizmlar yashaydi va har bir turning alohida, torgina ekologik yashash joyi bo’ladi. Shunga binoan, uning individlari miqdori ham ana shu tor joyga yarasha o’zgarib turadi. Ushbu sharoitga qarama- qarshi ravishda bir xil bo’lgan landshaftlarda, ya’ni tundra, tayga, cho’l, sahro kabilarda, shuningdek, murakkab bo’lmagan biosenozli maydonlarda populyatsiya soni keskin o’zgarib turadi. Shunga binoan, turlarning (populyatsiyalarning) ekologik yashash joyi keng va o’zgarib turuvchi bo’ladi. Yashash joyning kengayib yoki torayib turishiga oziqabop o’simliklarning hosildor yoki hosilsiz bo’lishi, ushbu oziqadan foydalanish imkoniyatlari va boshqa har xil omillarning qulay yoki noqulay bo’lishi kabilar ta’sir etadi. Shunday qilib, individlarning, jumladan, populyatsiya miqdori ham muvaffaqiyat bilan rivojlanishi, ko’payishi va yashab qolishi bir qancha omillarga bog’liq bo’ladi. Populyatsiya tarkibidagi miqdorning o’zgarishlari uning muhitdagi asosiy omillar bilan munosabatiga bog’liqdir. Asosiy va doimo o’z ta’sirini o’tkazuvchi omillarga oziqa, gazlar, issiqlik va suv almashinuvi sharoitlari kiradi. Ushbu omillar ayrim individlar holatini aks ettiradi va ularning optimumdan chetga chiqishi individlarning ko’payishi va tirik qolishi imkoniyatlari pasayib ketadi.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975.

Похожие

Tuproq, suv va o‘simliklarda og‘ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta’siri

Tuproq suv va o`simliklarda og`ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta`siri

Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari

Ekologik qonunlar va ularning xususiyatlari

Mavhum qaynash qatlamlari va ularning gidrodinamikasi