Yer resurslaridan samarali foydalanishning iqtisodiy muammolari - Экология - Рефераты

Yer resurslaridan samarali foydalanishning iqtisodiy muammolari

Загружено в:

25.09.2023

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Yer resurslaridan samarali foydalanishning iqtisodiy muammolari Reja: 1. O’zbekistonning yer resurslari. Ularning ahamiyati va xususiyatlari 2. Yer resurslariningtavsifi vaqishloq xo’jaligi yerlarining iqtisodiy baholashning xususiyatlari 3. Qishloq xo’jaligi vao’rmon xo’jaligiga k е ltirilayotgan zararni aniqlash

O’zbekistonning yer resurslari. Ularning ahamiyati va xususiyatlari Agrar sohadagi iqtisodiy islohotlarni boshqarishda e’tiborni ko’proq yerlarning tabiiy-iqtisodiy unumdorligini oshirishga qaratish muhimdir. Shuning uchun, yer unumdorligini oshirish bo’yicha davlat dasturlari asosida ularni muhofaza qilish va unumdor yerlarni qishloq xo’jaligi oborotida saqlab turish imkoniyatini yaratish lozim. Bunda yerdan samarali foydalanishni rag’batlantirish tadbirlari muhimo’rin tutadi. Hozirgi kunda respublikamizda agrar islohotlarni chuqurlashtirish, sohaning moddiy-texnik bazasi hamda moliyaviy ahvolini mustahkamlash shuningdek, fermer xo’jaliklarini rag’batlantirishga alohidae’tibor berilmoqda. Yerdan oqilona foydalanishni va ularni muhofazaqilishni iqtisodiy rag’batlantirishdan ko’zlangan maqsad yer egalari, yerdan foydalanuvchilar va ijarachilarni tuproq unumdorligining saqlashini va qayta tiklanishini nazarda tutadi deb hisoblaydi.O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi, Moliya hamda Iqtisodiyot vazirligining 2013 yil 26 sentyabrdagi “Paxta xom-ashyosini yetishtirishda yuqori hosildorlikka erishgan fermer xo’jaliklarini rag’batlantirish to’g’risidagi Nizom” ni tasdiqlash haqidagi qo’shma qarori samarali ishlayotgan paxtachilik fermer xo’jaliklarini iqtisodiy rag’batlantirishdagi navbatdagi muhim imtiyozlardan biri hisoblanadi. Fermer xo’jaliklariga yerdan foydalanishda quyidagi imtiyozlar berilsa ular yuqori natijalarga erishishi mumkin. Bu imtiyozlarga quyidagilar kiradi: Fermer xo’jaligining paxta ekiladigan jami yer maydonining kamida 5 foizga qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan holda boshqa ekinlarni ekish imtiyozi beriladi. Masalan Muzrabot tumanida 2014 yilda eng ilg’or fermer xo’jaliklaridan “Bexruz Ziyo” 82 gektar ekin maydoni bo’lib, umumiy faoliyatini rag’batlantirish haqida 2015 yilda 4,1 gektar maydonga xo’jalik ehtiyoji uchun ekin turlarini yetishtirishga tuman hokimiyati tomonidan qaror chiqarilgan. Tuman hokimligi zaxirasidagi yer maydonlari bo’yicha o’tkaziladigan tanlovlarda 10 ballgacha qo’shimcha ball olish mumkin. Bunga misol “Asliddin Alimov” fermer xo’jaligi

paxta va g’allachilikka ixtisoslashgan 74 gektar ekin maydoni bo’lib, yangi yer qo’shib olish bo’yicha o’tkazilgan tanlovda qo’shimcha 10 ball olish imkoniyatiga ega bo’ldi.Paxtadan boshqa ekinlarni ekish uchun ajratiladigan yer maydonlarida agrotexnik tadbirlar uchun ta’minotchi bo’lgan tashkilotlar bilan shartnoma tuzish orqali dizel yonilg’isini va mineral o’g’itlarni Moliya vazirligi tomonidan deklaratsiya qilingan narxlarda (ta’minotchining ustamasi bilan) oldindan 100 foiz to’lovni amalga oshirgan holda tegishli bo’lgan shaxobchalar orqali xaridqilish mumkin. To’lovlarni oldindan 100 foiz amalga oshirgani uchun “G’arb Darvozasi” fermer xo’jaligida 157 gektar ekin maydoni uchun kerakli bo’lgan yonilFini va paxta, g’alla uchun beriladigan mineral o’g’itlardan xaridqilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Bu esa fermer xo’jaligining yanada ravnaq topishiga imkon beradi deb hisoblaymiz. Yer resurslaridan samarali foydalanishda avvalo qishloq xo’jaligi uchun mo’ljallangan texnikalar xaridqilish uchun tijorat banklari tomonidan belgilangan imtiyozli kreditlar hisobiga navbatsiz xaridqilish mumkin bo’ladi. Bu imtiyozga esa tumandagi “Ashur Jalil” fermer xo’jaligi ega bo’ldi. Chunki, fermer xo’jaligi yillik paxta rejasini yuqori darajadagi hosildorlikka erishgan xo’jaliklar qatoridan o’rin egallagan. Uning umumiy ekin maydoni 145 gektarni tashkil etadi. Avvalo fermer xo’jaligini yuritish uchun uni moddiy texnik baza bilan ta’minlanishi kerak bo’ladi. Ushbu xo’jalik ham birinchilardan bo’lib, 2021 yilda kerakli texnikalarni xaridqilish uchun imtiyozli kreditlarni olishga muvaffaq bo’ldi. Shuningdek, qishloq joylarida qurilayotgan namunaviy uy-joylardan birini xarid qilish imkoniyatlariga ega ekanligini yuqorida qayd etilgan Nizomda ko’rsatilgan. Bu holatni esa ko’p farzandli “Muxiddin Dostonbek” fermer xo’jaligi misolida ko’rishimiz mumkin. 2019 yilgi mavsumda paxta va g’alla mahsulotlarini yetishtirish bo’yicha yuqorihosildorlikka ega bo’lgan yetakchi fermer xo’jaliklaridan biri bo’ldi. Bu yutuqning samarasi bo’lib, davlatimiz tomonidan qurilayotgan uy-joylarning birini navbatsiz xaridqilish imkoniga ega bo’lishdi.

Yer resurslaridan samarali foydalanishda paxta yetkazib berish huquqiga ega bo’lish uchun xo’jaliklar o’rtasida o’tkaziladigan tanlovda barcha shartlar bo’yicha teng ball to’plangan hollarda yuqori hosildorlikka erishgan fermer xo’jaliklari ustunligi kabi imtiyozlarga ega bo’lishini yerdan foydalanuvchilarni rag’batlantirish yo’nalishidagi tadbirlardan hisoblanadi. Yer resurslaridan samarali foydalanishda yetishtirilayotgan mahsulotlardan, ya’ni mahsulotlarning ichki va jahon bozorlaridagi narxlar o’rtasidagi ijobiy farqlar hisobidan rag’batlantirish hisoblanadi. Bundan tashqari, yer resurslaridan samarali foydalanishda asosan tumanda fermer xo’jaliklari uchun yuqorida qayd etilgan imtiyozlarni yaratib berish lozim deb hisoblaymiz. Bugungikunda yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanish yer tuzish tizimining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu esa aholi sonining muntazam ortib borishi mavjud sug’oriladigan yerlardan ko’proq hosil olishni taqozo qilmoqda. Bu melioratsiya tadbirlarini to’g’ri tashkil etish bilan bogliq. Ana shunday vazifalarni bajarish yo’lida mamlakatda ko’plab qonun hujjatlari yaratildi. “2013-2017 yillar davrida sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida” gi qarorning qabul qilinishidan ham ko’rishimiz mumkin. Mazkur qonun hujjatlarining bajarilishini ta’minlash yuzasidan talaygina ishlar bajarildi. Yillik o’rtacha harorat 16-20 0S. Iyulning o’rtacha harorati 28-35 0 Sni tashkil etadi. Ba’zi yillarda qish ancha sovuq bo’lib, -200S va xatto undan ham past harorat kuzatiladi. Hududlarda yiliga o’rtacha 130-140 mm yog’in yog’adi. Yog’inning asosiy qismi qish va bahorda tushadi. G’arbiy janubiy g’arbiy qismidan yil davomida bir necha kun davom etadigan, ekinlarga zarar yetkazuvchi chang to’zonli “Afg’on” shamoli esib turadi. Bunday zararli shamol tufayli unib o’sayotgan o’simliklar va yetishtirilayotgan paxta va g’allalarga o’z ta’sirli zararini yetkazmasdan qolmaydi. Tadqiqot obyektida o’rtacha, ayrim joylarda kuchsiz sho’rlangan og’ir qumoqli yangidan sug’oriladigan taqir o’tloqi tuproqlar, og’ir va o’rta qumoqli eskidan sug’oriladigan o’tloqiqaz tuproqlar va daryolar sayirlarida o’rta va yengil

qumoqli sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlar keng tarqalgan. Sho’rlangan tuproqlar yerlarningmeliorativ holatinibelgilovchiomillardanbiridir. Tumanning sug’oriladigan yerlarida tuproqlarning sho’rlanishi asosiy ekologik muammolardan biri hisoblanadi. Tuproqlarning sho’rlanishi asosan sug’orish ishlarining noto’g’ri olib borilishida va yer osti suvlari sathining ko’tarilish natijasida hosil bo’ladi. Sug’oriladigan yerlarda birlamchi va ikkilamchi sho’rlanishlar kuzatiladi. Ikkilamchi sho’rlanish jarayoni hozirgi davrda asosan inson faoliyati ta’sirida ro’y bermoqda. Bunga sabab, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan hududlarda gidromorf tuproqlar shakllangan sharoitlarda zovurlar tizimining yaxshi ishlamasligi ya’ni qator yillar ularning tozalanib, chuqurlashtirilmaganligi sabab bo’ladi. Bundan tashqari, ko’p hollarda sug’orish suvlari me’yoridan ortiqcha ishlatiladi. Natijada irrigatsiya shaxobchalari va dalalarda suvning filtratsiyasi (sizilib ketishi) yuzaga keladi. Sizot suvlari o’z sathiga yetib ularning yer yuza qismigacha ko’tarilib, turli suvda eruvchi tuzlarning tuproq ustki qatlamlarida to’planishi kuzatiladi. Ikkilamchi sho’rlanishda suv kappilyarlar orqali ko’tarilib tuzi tuproqda qoladi yoki ortiqcha sug’orish natijasida yer osti suvlari erigan tuzlar bilan sho’rlanadi. Bu jarayon respublikada yerlarning meliorativ holatini yomonlashuviga olib keladi. Shu bois, tuproq sho’rlanishini oldini olish maqsadida zamonaviy sug’orish usul va texnologiyalaridan foydalanish masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Buni esa hududlarda olib borilgan kollektor-drenaj tarmoqlarini ta’mirlash va tiklashishlari misolida ko’rish mumkin. Ichimlik suvi ta’minoti “Suvoqava” ichimlik suvi ishlab chiqarish va sotish boshqarmasi hisobiga amalga oshiriladi. Tizimdagi kollektor drenaj tarmoqlarini ta’mirlash tiklash obyekti tumanning sharqiy tomonida joylashgan bo’lib, fermer xo’jaliklarining maydoniga xizmat qiladi. Kollektor tizimidagi kollektor drenaj tarmoqlari tarkibida jami uzunlikdagi kollektor tarmoqlari mavjud bo’lib, shundan: xo’jaliklararo, xo’jalik ichki kollektor drenaj tarmoqlarida hozirgi tizimli ta’mirlash tiklashishlari qisman olib borilmoqda.

Har xil darajada sho’rlangan tuproqlarda 20-80 foizgacha ekinlar hosildorligi kamayadi. Tuproq unumdorligining pasayib ketishiga uning shamol va suv eroziyasiga uchrashi ham katta salbiy ta’sir yetkazmoqda. Sho’r yuvish–tuproqni sho’rsizlantiruvchi kuchli va foydali tadbirdir. Sho’r yuvishning vazifasi - o’simliklar uchun zararli bo’lgan ortiqcha tuzlarni (asosannatriyning, ba’zan magniyning xlorli va sulfatkislotali tuzlarini) tuproqdan ketkazish va sizot suvlar sho’rini kamaytirishdir. Sug’oriladigan yerlarning botqoqlanish va sho’rlanishining oldini olish va unga qarshi kurashishda yernitekislash, daraxto’tkazish, g’o’za-beda almashlab ekish, sho’rni yaxshilab yuvish, agrotexnika tizimlaridan to’g’ri foydalanish asosiy agromelioratsiya tadbirlaridan hisoblanadi. Shu o’rinda ikkilamchi sho’rlanish jarayonlarining oldini olishga asosiy e’tiborni qaratish lozim. Respublikamizda yer resurslaridan samarali foydalanishga doir talaygina ishlar olib borilmoqda. Ko’rilgan choralar natijasida 1 million 700 ming gektar sug’oriladigan yerning meliorativ holati yaxshilandi. Bu jami ekin ekiladigan maydonlarning yarmidan ziyodi demakdir. Ana shunday ishlar tufayli sizot suvlari eng og’ir darajada, ya’ni, 2 metrgacha yuzada joylashgan yerlar qariyb 500 ming gektarga yoki uchdan biriga kamaydi, kuchli va o’rtacha sho’rlangan yerlar esa 100 minggektargayoki 12 foizgaqisqardi. Melioratsiya tadbirlari amalga oshirilgan ekin maydonlarida paxta hosildorligi gektariga o’rtacha 2-3 sentner, boshoqli don ekinlari bo’yicha esa 3-4 sentnergaoshgani bu borada erishgan eng muhim natijadir. Xulosa qilib shuni aytish joizki, sug’oriladigan yerlardan samarali foydalanishda to’g’ri va oqilona foydalanish zarur bo’ladi. Sho’rlangan yerlarning holatini yaxshilash maqsadida, zovurlarni chuqurlashtirish, ularni tozalash, ishlari olib borildi va meliorativ samaradorlik natijasida zax sizot suvlar sathi 1,5-2,0 metroralig’idagi 125 gektar maydonlardagi yer osti sizot suvlarining joylashuvi me’yoriy 2-2,5 metrgacha bo’lishi ta’minlanadi va 166 gektar o’rtacha sho’rlangan maydonlardagi sho’rlanish kuchsiz yoki sho’rlanmaganlik darajasiga o’tishiga

erishiladi. Iqtisodiy samaradorlik ko’zda tutilgan loyiha ishlari amalga oshirilsa, qishloq xo’jaligidan olinadigan hosildorlik paxtadan 1-2 sentner, g’alladan 2-3 sentnergacha oshirilishiga erishiladi. Yer resurslarining sug’orish natijasida holati va tarkibi buzilgan hollarda yuqorida keltirilgan misollar asosida yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga doir tadbirlarini amalga oshirishda ko’zlangan natijalarga erishishimiz mumkin. Yer resurslariningtavsifi vaqishloq xo’jaligi yerlarining iqtisodiy baholashning xususiyatlari Yer resurslari — xalq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun foydalanish mumkin boʻlgan yerlar. Oʻzbekistonda Yer tarkibida foydalanib kelinayotgan yerlar va istiqbolda foydalanish mumkin bo’lgan yerlar kiradi. Yer maydoni va sifati jihatidan baholanadi. Yerdan foydalanish darajasini tahlil etish va ularning samaradorligini aniqlash natijasida yer maydoni birligiga toʻgʻri keladigan yalpi va sof daromad, mehnat unumdorligi aniqlanadi hamda yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar faoliyatiga baho beriladi. Oʻzbekiston Respublikasida Yer shartli ravishda quyidagi tartibda taqsimot qilingan: yer turlarining toifalari boʻyicha (qishloq xoʻjaligi; aholi yashash joylari; sanoat, transport, mudofaa, aloqa maqsadlari uchun; oʻrmon xoʻjaligi, gidrotexnika va suv xoʻjaligi inshootlari uchun; tabiat muhofazasi, sogʻlomlashtirish, rekreatsion va tarixiy-madaniy ahamiyatga ega yerlar; zaxira yerlari); yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar boʻyicha; Qoraqalpogʻiston Respublikasi va viloyatlar boʻyichadir. Qishloq xo’jaligiga yoʻnaltirilgan yerlardan foydalanishda tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish bosqichi yerlarni takror ishlab chiqarish davrida muhim tarkibiy qism sanaladi. Agar yer resurslari takror ishlab chiqarilmasa, kelgusi takror ishlab chiqarishdavrida yerning mahsuldorligi past bo’ladi. Avval iste’mol qilingan yer resurslarini takror ishlab chiqarmasdan turib

ham, ma’lum bir muddat vaqtinchalik samara olib turish mumkin, lekin bu yerning sifatiga bog’liq bo’lmay, ishlab chiqarishning boshqa omillarini intensifakitsiyalash orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Bunda ishlab chiqarishning asosiy omili – yer ishlab chiqarish jarayonida o’z rolini kamroq bajaradi va pirovardida, boshqa omillar zarur natijalarni bermay diyoxud sarflangan xarajatlarga mutanosib bo’lmaydi. Yer resurslarini takror ishlab chiqarish davri bosqichlarining barchasi teng kuch va ahamiyatga ega ekanligi to’g’risidagi obyektiv qoida va talablar o’tgan yillar ichida buzildi, tuproq unumdorligining takror ishlab chiqarish bosqichiga yetarli e’tibor qaratilmadi. So’nggi yillardagi ayrim ekin turlari bo’yicha hosildorlikning o’sishi ishlab chiqarishning boshqa omillari samaradorligining ortishi bilan bog’liq bo’lib, bunda yerning roli past darajada bo’ldi, vaxolanki yer (uning sifati, xususan uning unumdorligi) ishlab chiqarishning asosiy omili sifatida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi samaradorligini oshirish borasida eng muhim va asosiy ahamiyatga ega. Tuproq unumdorligi dinamik xususiyatga ega, bunda uning tabiiy unumdorlik va sun’iy unumdorlik kabi turlari ham dinamik xususiyatga egadir. Aholi soni va uning moddiy ne’matlarga ehtiyojlarining ortishi kuzatilayotgan bir paytda, tuproq unumdorligini oshirish jamiyat va iqtisodiyot taraqqiyotining obyektiv omilidir. Jamiyat va iqtisodiyot yerning unumdorligini oshirish borasidagi tadbirlarga investitsiyalar kiritishi kerak. Tuproqni ishlab chiqarish iste’moli va uni takror ishlab chiqarishning texnologik sxemasi bilan ifodalash mumkin. Takror ishlab chiqarish va yerdan foydalanish bosqichlarining bog’liqligi ifodalangan. Tuproqning unumdorligi ishlab chiqarish iste’mol qilinishi natijasida dastlabki unumdorlik yil oxirida kamayishi tabiiy jarayondir. Tuproq unumdorligi darajasi muntazam o’zgarib turish xarakteriga ega bo’ladi. Shuning uchun ham yalpi ishlab chiqarishning ma’lum bir qismi yerni takror ishlab chiqarilishiga yoʻnaltirilishi kerak, unga ketadigan mablag’lar esa ishlab chiqarish sarf- xarajatlariga kiritilishi kerak, yoxud yer solig’i sifatida olinadigan mablag’lar hisobiga amalga oshirilishi kerak.

Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish amalga oshirilish usullari va xususiyatlari, meliorativ, agrotexnik, tashkiliy va boshqa tadbirlarning turlariga ko’ra tasniflanadi, u xususiyatiga ko’ra kengaytirilgan, oddiy va oddiy darajadan past bo’lishi mumkin. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish holatida takror ishlab chiqarilgan unumdorlik miqdori ballarda (DBtich) iste’mol qilinganidan ko’p bo’ladi (DBist.): DBtich>DBist (6.1) Oddiy takror ishlab chiqarishda esa, quyidagi ifoda to’g’ri bo’ladi: DBtich = DBist (6.2) Oddiy darajadan past bo’lgan takror ishlab chiqarishda: DBtich<DBist (6.3) Tuproq unumdorligi takror ishlab chiqarilishi iste’moli vaqt nuqtai nazaridan tekis va notekis bo’lishi mumkin, bunga sabab, qishloq xo’jaligi ekinlarining vegetative xususiyatlari, o’g’itlash miqdori va muddati, sug’orish, tuproqqa ishlov berish kabi jarayonlarga bog’liq. Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish quyidagilarni namoyon qilishi mumkin; - tekis va notekis xususiyatli meliorativ va boshqa tadbirlar turlari, ularning samaradorligi darajasi; - uzluksiz va davriy xususiyati yerdan bevosita foydalanish jarayonida yoki mazkur jarayonlar oralig’ida amalga oshishi mumkin; - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish muddati unumdorlikni takror ishlab chiqarish muddati bilan mos kelmasligi (ilgarilab ketishi yoki orqada qolib ketishi) mumkin. Masalan, meliorativ tadbirlarning turlariga ko’ra tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish gidrotexnik melioratsiya; agroxo’jalik melioratsiyasi; agro o’rmon melioratsiyasi; kimyoviy melioratsiya natijasida amalga oshirilishi mumkin. Melioratsiyaning sanab o’tilgan turlari turlicha samaradorlik, amalga oshirilishi uchun turlicha vaqt, turlicha qiymat ko’rsatkichiga ega bo’lib, o’ziga xos usullarda, turlicha muddatlarda o’tkaziladi. Ularning har biri bir yoki bir necha tuproq qatlamiga ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun ham ularni kompleks holatda

o’tkazilishi kerak. Shuning bilan birga bir necha turdagi meliorativ tadbirlarning bir vaqtning o’zida o’tkazilishi ularning har birining mustaqil samaradorligini aniqlashni qiyinlashtiradi. Va, nihoyat, takror ishlab chiqarish samarali yoki samarasiz bo’lishi mumkin. Shusabablitakrorishlab chiqarish davrining har bir bosqichida meliorativ tadbirlarning sarf-xarajatlarini alohida-alohida o’rganishni talab etadi. Takror ishlab chiqarishning xususiyatlari va usullarining tahlili shuni ko’rsatdiki, tuproq unumdorligini samaradorlik darajasida saqlab turish uchun bu masalaga tizimli yondashuv kerak. Tuproq unumdorligini tizimli takror ishlab chiqarish deyilganida, asoslangan muddatlarda o’tkaziladigan, resurslarni minimal sarflab, tuproq unumdorligini maksimal oshirishni ta’minlovchi meliorativ, agrotexnik, iqtisodiy, tashkiliy tadbirlarning majmui tushuniladi. Shu maqsadda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishda yer sifatining bonitirovkasi va monitoringining roli aniqlanadi; - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish usullarining samaradorligi o’rganiladi; - ekinlar hosildorligining tuproq unumdorligi pasayishi bilan bog’liqligi aniqlanadi; - tuproqbonitetibalinibaholashningnaturalvaqiymatko’rinishidagiko’rsatkichla rib elgilanadi; - tuproq unumdorligi bir balini takror ishlab chiqarish qiymati aniqlanadi; - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish darajasini dasturlash imkoniyatlari o’rganiladi; - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish xarajatlarini nazorat qilish mexanizmi ishlab chiqiladi; - yerlar (tuproqlar)ni takror ishlab chiqarish davrining barcha turdagi sarfxarajatlari aniqlanadi; - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarining bozor iqtisodiyotiga muvofiq modeli ishlab chiqiladi.

Amaliyot va ko’plab tadqiqotlar ko’rsatishicha, sug’oriladigan yerlar sifatining pasayishi tuproqda oziqlantiruvchi moddalarning kamayib ketishi, sho’rlanish, botqoqlashish, eroziyalar, zaranglashuv, ifloslanish va zararlanish oqibatida yuz beradi. Shu nuqtai nazardan yer sifati dinamikasining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ko’rsata olamiz: yerning oziq moddalarining to’ldirilmasligi, yer osti suvlarining yuzaga qalqib chiqishi, sug’orish me’yorlariga rioya qilmaslik, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish tizimining buzilishi, almashlab ekishga rioya etmaslik, o’g’itlash tizimining buzilishi, kimyoviy qo’shimchalardan me’yorida foydalanmaslik, sug’orish uchun ifloslangan suvlardan foydalanish, agro o’rmon meliorativ tadbirlarning o’tkazilmasligi, tuproqning suv va shamol eroziyasi, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishga investitsiyalarning yetarli darajada emasligi va h.k. Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish tizimi muammolarining tahlili ushbu jarayonga quyidagi tarkibiy qismlar kiritilishi kerakligini ko’rsatdi: - iqtisodiy, meliorativ, tashkiliy, agrotexnik nuqtai nazardan sifatsiz bo’lgan sug’oriladigan yerlarning inventarizatsiyasi uslublarini takomillashtirish; - meliorativ va boshqa tadbirlar o’tkaziladigan yer maydonlarining xaritalarini yaratish; - tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish darajasini dasturlash; - yerlarning dastlabki holatini baholash (tuproq bonitirovkasi); - meliorativ va boshqa tadbirlar turlarini belgilash, o’tkaziladigan tadbirlarning turi va muddati bo’yicha zonalarga ajratish; - yerlar melioratsiyasi va boshqa tadbirlar uchun zarur bo’lgan investitsiyalar hajmini asoslash; - meliorativ va boshqa tadbirlarning kompleks o’tkazilishi; - agrotexnik, meliorativ va boshqa tadbirlar o’tkaziladigan yerlar monitoringi; - meliorativ va boshqa tadbirlarning samaradorligini baholash; - meliorativ va boshqa tadbirlar amalga oshirilishi uchun sarflanadigan mablag’larni hisobga olish;

- sug’oriladigan yerlar unumdorligini takror ishlab chiqarish doirasida meliorativ va boshqa tadbirlar samaradorligini aniqlash. Yer sifatining yomonlashuviga olib keluvchi sabablarga barham beruvchi asosiy meliorativ va boshqa tadbirlarga quyidagilar kiradi: - mineral va organic o’g’itlar tizimini amalga oshirish; - beda ekishni o’z ichiga olgan almashlab ekish tizimini joriy etish; - kollektor-zovur tizimlarini o’z vaqtida tozalash va yer maydonlaridagi minerallashgan yer osti suvlarini chiqarib yuborish; - sho’rlangan yerlarni yuvish; - dala maydonlaridan foydalanishni istiqbolli va joriy rejalashtirish; - chuqurshudgorlash (tilimlash); - sug’orish tarmoqlari va inshootlarini ishchi-texnik holatida saqlash; - sug’orish me’yorlari va texnikasini asoslash va ularga rioya qilish, sug’orish suvini hisobga olish; - eroziyaga qarshi chora-tadbirlar o’tkazilishi; - ixota o’rmon daraxtlarini tashkil etish; - qishloq xo’jaligi texnikasi bilan ta’minlash; - dalalarga ishlov berish tizimiga rioya qilish; - zaharli kimyoviy qo’shimchalar qo’llanilishini nazorat qilish. Yerlar unumdorligini tizimli takror ishlab chiqarishda yuqoridagi va boshqa tadbirlarning o’tkazilish muddatlari (boshlanishvaqti, davomiyligi) muhimomildir. Ko’pgina tadbirlarning o’tkazilish muddati, odatda, ishlab chiqarish vaqtiga mos kelmaydi, shuning uchun yuqori samaradorlikka ega muddatni asoslab berish muhim ahamiyatga ega. Meliorativ va boshqa tadbirlar tuproq unumdorligining yaxshilanishida, resurslar sarflanishida ma’lum bir samaradorlikka ega bo’lishi kerak. Shu maqsadda tuproq unumdorligini tizimli takror ishlab chiqarish meliorativ va boshqa tadbirlar tashkiliy-iqtisodiy va boshqa jihatlardan baholanishi kerak, uning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari esa kollektorlarni tozalashda yer ishlarining hajmi, dala yuzasining capital tekislangan maydoni, chuqurshudgorlash, ixota o’rmonlarini tashkil etish bo’lishimumkin. Ushbu

ko’rsatkichlar meliorativ va boshqa tadbirlarning samaradorligini ifodalashi, tuproq unumdorligining miqdoriy ko’rsatkichlari bilan bog’liq bo’lishi va takror ishlab chiqarish pirovard natijasiga yoʻnaltirilgan bo’lishi kerak. Har bir meliorativ va boshqa tadbirlar o’tkazilishining yakuni yerlar sifatini monitoring qilish bilan tugallanishi zarur. Meliorativ va boshqa tadbirlarning turlari va investitsiyalar hajmi kim tomonidan amalga oshiriladi: ijarachilar (fermerlar), investorlar, davlat, qonunda belgilangan subyektlar tomonidan bajarilishini aniqlash muhimdir. Bu esa irrigatsiya va melioratsiya, xo’jaliklar va xo’jaliklararo, infratuzilma tarmoqlarini aniqlash va ular to’g’risidagi aniq ma’lumotlar tasnifini shakllantirishni talab etadi. Xususan, servitut o’rnatilishiga alohida e’tibor qaratilishi kerak. Tuproq unumdorligini tizimli takror ishlab chiqarishda resurslarning sarflanishi muhim omil sanaladi. Yil davomida o’tkaziladigan bir martalik, ko’pyillik, o’rtacha yillik sarf-xarajatturlarini farqlash maqsadga muvofiq. Meliorativ va boshqa tadbirlarning samaradorligi deyilganida, avvalo tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlari va yerning iqtisodiy nafliligi tushuniladi. Bunda tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish uchun sarflangan mablag’ qo’shimcha mahsulotning qiymat ko’rinishidagi bahosidan kam, teng yoki ortiq bo’lish holatlari uchrashi mumkin. Demak, ikkinchi holatda samaradorlik - nolga, uchinchi holatda esa – salbiy natijaga ega bo’lib, meliorativ va boshqa tadbirlarning turlari, ularni o’tkazilish muddatlari va usullari, tadbirlar kombinatsiyasi asoslanmagan tarzda tanlanganligidan dalolat beradi. Yerning unumdorligini takror ishlab chiqarish amaliyotida capital sarfxarajatlar, asosan davlat zimmasiga tushmoqda, joriy ishlab chiqarish sarf- xarajatlari esa qishloq xo’jaligi korxonalari sarf-xarajatlariga kiritiladi. Shu holatdan kelib chiqib sug’oriladigan yerlardan foydalanish samaradorligini baholash amalga oshiriladi. Keyingi yillarda obyektiv sabablarga ko’ra tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishga yetarli darajada bo’lmagan va uzilishlar bilan investitsiyalar kiritilishi va ularni davlat tomonidan kiritilgan dotatsiyasi vaqtida qabul qilinishi, shuningdek yerdan va suvdan foydalanishning bepul

ekanligi xo’jalik ichki ishlab chiqarish sarf-xarajatlari va yerdan foydalanish samaradorligini baholashda ularni hisobga olish zaruratini istisno qilaredi. Yerdan mahsulot olish yer-suv resurslarini ishlab chiqarish iste’moli orqali amalga oshadi, ularni takror ishlab chiqarish esa, muayyan sarf-xarajatlarni taqozo etadi. Yer-suv munosabatlariga bozor tamoyillarining joriy etilishi sharoitida ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlari qatoriga tuproq va sug’orish suvini ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish ham kiritilishini talab etadi. Shu sababli, yerlar unumdorligini takror ishlab chiqarishning quyidagi sarf-xarajatlarini farqlash zarur: - yerdan foydalanuvchining xo’jalik ichki sarf-xarajatlari (investitsiyalari); - yerdan foydalanuvchi xo’jalikning ichki mablag’lari, byudjet (davlatvamahalliy) mablag’lari, xomiylar mablag’larini inobatga olgan holda sarfxarajatlar (investitsiyalar); - yillik o’rtacha sarf-xarajatlar (byudjet, davlat va mahalliy) mablag’lari, investorlar mablag’larini inobatga olgan holda sarf-xarajatlar (investitsiyalar). Oxirgiikki holatda sarf-xarajatlarni xo’jalik ichki, tumanlararo boshqarma, tarmoq bo’yicha differensiatsiyalashgan holda ifodalash maqsadga muvofiq. Birinchi holatda fermerlar tomonidan amalga oshiriladigan meliorativ va boshqa tadbirlar, ya’ni dala maydonlarini sug’orish tarmoqlarini tozalash, sho’rni yuvish, dalalar yuzasini capital tekislash, almashlab ekishni joriy etish, organic o’g’itlash, eroziyaga qarshi chora- tadbirlar o’tkazish (shudgorlash yo’nalishi, sug’orish texnikasi, sug’orish me’yorlariga rioya qilish) va boshqalar fermerlar tomonidan o’tkazilib, sarf-xarajatlarni tasavvur etish mumkin. Lekin, yerdan foydalanuvchi xo’jalikning ichki meliorativ va boshqa tadbirlari tuproq unumdorligini talab darajasida takror ishlab chiqarilishi uchun yetarli emas. Xo’jalikning ichki investitsiyalari xo’jalik tashqarisidagi meliorativ va boshqa tadbirlar: gidrotexnik inshootlar (suvomborlari, suv xavzalari, nasos stansiyali mashina kanallari, gidrouzellar), magistral va xo’jaliklararo irrigatsiya kanallari va kollektorlarini ko’rish va ishchi holatida saqlash, ixota o’rmon qatorlarini yaratish, katta maydonlarda eroziyaga qarshi tadbirlar kabi yirik miqdordagi investitsiyani talab

qiladigan tadbirlarni o’tkazishni o’z ichiga olmaydi. Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini hisoblashning bozor modelini ifoda qiladi, chunki sug’oriladigan yerlardan foydalanganlik uchun, shuningdek suvni takror ishlab chiqarish uchun barcha turdagi to’lovlarni inobatga oladi. Meliorativ va boshqa tadbir turlarining barchasi ham bir paytda va bir yil davomida amalga oshirilavermaydi. Ular muddatliligi va davomiyligi, xo’jaliklarning turli moliyaviy imkoniyatlari, byudjetdan moliyalashtirishning muddatlari bo’yicha turlicha bo’ladi. Shuning yillik sarf xarajatlar, barcha tadbirlarni amalga oshirish xarajatlari ma’lum bir davr ichida va o’rtacha yillik xarajatlarni belgilash kerak. Boshlanish va tugash muddatlari turlicha bo’lgan to’rt turdagi meliorativ va boshqa tad birlarning teng miqdordagi mablag’ sarflanishi bilan amalga oshirilish jarayoni ko’rsatilgan Alohida meliorativ tadbirlar uchun ham, umum kompleks tadbirlar bo’yicha ham tekis bo’lmagan sarf-xarajatlar bo’lishi mumkin. Ayrim turdagi tadbirlarning amalga oshirilishi uzluksiz bo’lishi mumkin. Lekin bu holat o’rtacha yillik sarf-xarajatlarni aniqlash vazifasini murakkablashtirmaydi, chunki shartli muddat bilan masalan, ko’p mehnat talab etiladigan ishlar tugallanish muddatlari yoki tuproq unumdorligining sikllararo darajasiga ko’ra cheklanish mumkin. Tuproq unumdorligin takror ishlab chiqarish va uni samaradorligi baholash mexanizmi to’g’risidagi tadbirlarining masalasi uning ajralmas qismidir. Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish tadbirlarining samaradorligini qanday qilib ballarda ifodalash mumkin, yerning sifatini oshirish uchun qanday hajmlarda tadbirlar amalga oshirilishi kerak, bunda qanday sarf-xarajatlar kerak, degan savollarga javob beruvchi tadqiqotlar olib borilmagan. Misol uchun, bir tarafdan – kollektorlarni tozalash ishlari hajmi va yer ostisuvlarini chiqarib yuborish ishlari hajmining bog’liqligi, boshqa tarafdan – yer osti suvlari darajasi va sho’rlanishini pasaytirish o’rtasidagi bog’liqlik ma’lum. Lekin tuproqning bonitet balini yoki yerning sifatini mazkur tadbirlar qay darajada yaxshilaydi degan savolga javob berish mushkul. Masalan, uch yillik bedapoya shudgorlab

tashlangandan keyin paxta hosildorligi birinchi yili gektariga 5,0 - 7,0 sentner; ikkinchi yili - 4,0 sentnerga ko’tariladi, lekin mazkur tadbirning matematik ifodasi mavjudemas. Mazkur matematik (korrelyatsion) bog’liqlikni o’rnatish amaliy nuqtai nazardan bir qator muhim savollarga javob toppish imkonini beradi: - tuproq sifati bonitetini bir ballga ko’tarish uchun tadbirni qanday hajmda o’tkazish kerak. - tuproq sifati bonitetini 1 ballga ko’tarish uchun u yoki bu turdagi (i) tadbirni (Ti) o’tkazish uchun qancha sarf-xarajatlar zarur. 1) tuproq sifatining 1 ballga ko’tarilishida u yoki bu turdagi tadbirlarning qiyosiy qiymati qanday bo’ladi? 2) tuproq bonitet balini (TBB) va unga ketadigan sarf-xarajatlarni dasturlash imkoniyatlari qanday? 3) aniq yer maydoni, massivining tuproq boniteti balining oshishiga sarflanadigan moliyaviy va material-texnik resurslar xarajatlarini nazorat qilishning qanday imkoniyatlari mavjud? Zarur bog’liqlikni aniqlash uchun tadbirlar o’tkaziladigan muddatning boshida va oxirida yer sifati dinamikasi, shuningdek natijalarning samarali ta’siri oraliqlarida – samaradorlikning ortish bosqichida, maksimal samaradorlik va samaradorlik pasayganda uzluksiz kuzatish zarur. O’tkazilgan meliorativ tadbirlarning yer sifatiga ta’siri samaradorligi dinamikasi tadbirlar bo’yicha ishlar hajmi yuzasidan yetarli miqdorda statistik kuzatishlar, tadbirlarni o’tkazish muddatlari, tuproq unumdorligiga samarali ta’sirining korrelyatsion bog’liqligini belgilash, samarali davrning muddatlarini, samaradorlikning o’sishini, uning maksimum va pasayish bosqichlarini aniqlash imkonini beradi. Korrelyatsion bog’liqlik tuproq bonitet balining natural va qiymat ko’rinishidagi bahosini belgilash imkonini yaratadi. Bir necha turdagi tadbirlarning bir vaqtning o’zida kompleks ta’sir etishida ko’p omilli korrelyatsion bog’liqlikni qo’llash kerak: DBk = F (T1, T2, Tn);

(6.4) bu yerda: DBk- tadbirlar kompleksi o’tkazilgandan keyin tuproq bonitet balining o’zgarishi; T – tadbirning har bir turi bo’yicha ish hajmi; n – bir vaqtning uzida amalga oshiriladigan tadbirlar miqdori. (6.4) ifoda tuproq unumdorligini oshirishda har bir omilning “ulushi”ni aniqlash, turli tadbirlarning qiyosiy tahlilini qilish, zarurat bo’lganda sarf-xarajatlar va samaradorlikni hisobga olgan holda tadbirlar bir-birining o’rnini almashtirish choralarini ko’rish imkonini beradi. Tuproqni takror ishlab chiqarish jarayonida uning bonitirovkasidan foydalanish yerning sifatini, tadbirlarni amalga oshirishda resurslar sarflanishini, olib borilgan ishlarning samaradorligi va qiymatini dasturlash imkonini beradi. Meliorativ va boshqa tadbirlar ko’pincha ma’lumot olish va samaradorligini baholashni kollektor tarmog’ini tozalash misolida ko’rsati bo’tamiz: 1) Tadbir o’tkazilishining boshida va oxirida kuzatuvlar yer osti suvlarining darajasi, hamda o’zgarishlar kattaligini belgilab beradi. Tuproqning boshlang’ich bonitet balini tashkil etadi, ishlar tugatilganidan so’ng (yerning boshqa xususiyatlari, sharoitlari bir xil bo’lganida), uning o’zgarishi kuzatiladi. 2) Yetarli darajada olib borilgan kuzatuvlar natijasida korrelyatsion bog’liqlik aniqlanadi. Ifoda orqali prognoz qilinayotgan belgilar (yerxususiyatlari) ko’rsatkichi o’zgarganida, tuproq bonitetbali ham naqadar o’zgarib ketishini aniq tasavvur etish mumkin. 3) Prognoz qilinayotgan belgining darajasi o’zgarishi ma’lum hajmdagi ishlar bajarilishi va mablag’ sarflanishi orqali yuz beradi. Masalan, kollektorlar tozaligining miqdorda pasayishi kollektorlarni tozalash bo’yicha hajmdagi va qiymatdagi ishlarning amalga oshirilishini talab etadi. Tuproq unumdorligining bonitetini 1 balga ko’tarish uchun zarur bo’lgan belgining o’zgarishi va ish hajmi o’rtasidagi korrelyatsion bog’liqlik balning bahosini aniqlab beradi:

4) Balning qiymati tuproqning sifatini zarur darajaga ko’tarish uchun talab qilinadigan ish hajmini va uni amalga oshirish sarf-xarajatlarini hisoblash, meliorativ tadbirlarga ajratilgan mablag’lardan foydalanishni nazorat qilish imkonini beradi. 5) O’tkazilgan tadbirning yer unumdorligiga ta’sir qilish muddati tadbirni amalga oshirish muddatidan ko’proq davom etadi. Samaradorlikning tugash fursatini aniqlash uchun uzluksiz monitoring olib borilishi kerak. 6) Ta’sir darajasi va muddati turlicha bo’lgan tadbirlar kompleksi amalga oshirilayotganda ko’p omilli korrelyatsiya bog’liqligi o’rnatiladi. 7) Mazkur ifoda tuproq unumdorligini oshirishda har bir meliorativ tadbirning hissasini belgilash, tadbirlar turini resurslar miqdori, samaradorlikka erishish sur’atlariga ko’ra variatsiyalash (o’zgartirib borish) imkonini beradi. Meliorativ va boshqa ishlar o’tkazilganda yerlarni monitoring qilish tadbirlarni muhimligiga ko’ra ularni hajmi, bajarilish muddati bo’yicha bosqichlarga bo’linishini talab etadi. Buning uchun esa, fermer xo’jaligi yer maydonlari meliorativ holatining kadastr pasportini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Yer sifati monitoringini joriy etish tuproqning unumdorligini takror ishlab chiqarishdagina emas, balki yerlarni takror ishlab chiqarish sikli uchun ham muhimdir, chunki yerlardan foydalanilganda ham, takror ishlab chiqarilganida ham tuproq unumdorligi darajasining o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlar o’ta zarur. Bunday ma’lomotlarning ishonchliligi va obyektivligi tuproq bonitirovkasining mukammal uslubiyoti bilan ta’minlanadi. Hozirgi vaqtda davlatimiz tomonidan yerlar tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish ularning meliorativ, xo’jalik, texnologik va ekologik holatini yaxshilash borasida keng ko’lamli chora-tadbirlar olib borilmoqda. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 5742- son Farmonida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish konsepsiyasi, uni amalga oshirish bo’yicha “yo’l xaritasi”, 2020-2030 yillarda qishloq xo’jaligi

yerlaridan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar, bu borada xalqaro moliya tashkilotlari bilan hamkorlik qilish va davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish yuzasidan tizimli va kompleks yondashuvlar belgilangan. Qishloq xo’jaligi vao’rmon xo’jaligiga k е ltirilayotgan zararni aniqlash Qishloq xo’jaligiga k е ltirilayotgan zarar asosan quyidagi faktorlarga bog’lik bo’lib, ularni hisobga olish zarurdir: a) ifloslanishi natijasida foydalanishdan ch е tlashtirilgan y е rlar (ya'ni ekinekilmaydigan y е rlar) Ui xarfi bilan b е lgilanadi. b) o’simlik va chorvachilik hosidorligini kamayishi-Uus c)qishloq xo’jaligi xayvonlarini maxsuldorligini (vaznini) kamayishini va qishloq xo’jaligida band bo’lgan ishchi xodimlarni kasallanishi tufayli xayvonlarni maxsuldorligini kamayishi Ux Qishloq xo’jaligiga atmosf е ra havosini ifloslanishi natijasida k е ltirilayotgan zarar quyidagi formula bilan aniqlanadi. Uq/x=Ui+Uus+Ux Ui=Rn*Ch Sn-o’simliklar y е tishtiradigan y е ralrning maydoni Ch- 1 g е ktar y е r hisobidagi olinayotgan qishloq xo’jaligi mahsulotlaridan k е ltirilayotgan sof foyda n Uo ' s = ∑ ∆ Si ⋅ ∆ Ui ⋅ Tsi i = 1 Si-i-nchi tur o’simlik bilan qoplangan ifloslangan maydonlarni yig’indisi ∆ Ui-kontrol maydonga nisbatan ifloslangan maydonadagi hosildorlikni o’rtacha kamayishi Tsi-ushbu mahsulotni sotib olish narxi n

Uk = ∑ Ji ⋅ ∆ Pji ⋅ Ts ji i = 1 i-chorva mollarini turlari Ji-i-nchi tur chorvaning soni ∆ Pji- kontrol rayonga nisbatan ifloslangan chorva mahsulotlarini o’rtacha kamayishi Tsji- 1 birlik mahsulotni xarid narxi O’rmon xo’jaligiga k е ltirilaotgan zarar o’rmon o’imliklari, daraxtlarini qurib qolishi natijasida tayyor muhitni olinmay qolishi hisobiga k е ltirilayotgan zarar: a) yangi daraxt va o’simliklarni o’tkazish uchun qushimcha xarajatlar, b) rejadan tashqari o’rmonni o’stirish uchun sarflanayotgan xarajatlarni yig’indisidan iborat. Uo’/x=(∆ P*TCd+∆N*D*Pt+∆ V*Co)*S+TCv*Sv bu е rda Uo’/x- o’rmon xo’jaligiga k е ltirilayotgan zarar ∆ P- 1 g е ktar y е r hisobiga yog’och mahsulotni yillik o’sishini kamayishi TCd-yog’ochni xarid narxi, 1kub.m. so’mlarda D- 1 ta qurigan daraxtdan olinayotgan yog’ochni miqdori Pt- 1kub.m. yog’och va o’tinni narxi ∆ V- 1 g е ktar o’rmonni tozalash ishlarini narxi Co- 1 birlik o’rmonni tozalash uchun bajarilayotgan 1 birlik ishni narxi S - Ifloslangan o’rmonni maydoni TCsv-1 yil davomida 1 g е ktar o’rmonni o’stirish narxi Sv-yosh daraxtlar ekilishi mo’ljallangan maydon yuzasi ∆ N-1 g е ktar maydonda qurib qolgan daraxtlarning qushimcha soni. O’rmon xo’jaligiga k е ltirilayotgan zararni hisoblash jarayonida o’rmonni bir qancha funktsiyalarini yo’qolish hisobiga k е ltirilayotgan zararni ham hisobga olish zarur va ular yo’qotilayotgan zararga nisbatan aniqlanadi. Uo’/x=∆ Upr*(1+Kr+Kk+Kp+Kv+Ko) Uo’/x –o’rmon xo’jaligiga k е ltirila е tgan zarar

∆ Upr-daraxtni o’sishini yomonlashishi hisobiga yog’ochni kamayishi Kr-yog’ochni yo’qotilish koeffitsi е nti va r е kultivatsiya (y е rni, tuproqni unumdorlik qatlamini tiklash r е kultivatsiya 2 turli bo’ladi: t е xnologik-ya'ni tuproqni ustiga unumdor tuproqni olib k е lib qo’yishi, biologik-chim o’sgan unumdor tuproqni k е sib olib k е lib unumdor qatlami yo’q bo’lgan tuproqni ustiga yotqizish) Kk –yog’ochdan kompleks foydalanishni hisobga oluvchi koeffitsi е nt, Kk=1,12 Kv-o’rmonni namlikni ushlash va r е kratsiya xususiyatini hisobga oluvchi koeffitsi е nt, Kv=0,74 Ko-o’rmonni xavoni tozalash (fotosint е z), O2 е tkazib b е rish, tuproqni himoyalash, va iqlimni r е gulyatsiya qilish koeffitsi е nti, Ko=2 O’rmonni tuliq foydalilik xususiyatlarini ifodalovchi umumiy koeffitsi е nt 5,39 ga t е ng bo’lishi k е rak Zaharli gazlarni xavoga tushgan vaqtidagi o’rmonga k е ltirilayotgan zarar quyidagicha aniqlanadi n Uu / h = ∑ Si ⋅ ∆ U ⋅ Ts i = 1 S-zaharli gazlar bilan ifloslanayotgan maydon ∆ u/h da hosidorlikni kamayishi TS- 1 ga y е rdagi 1 s е ntn е r mahsulotni sotib olish narxi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M.Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 2005. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina-piter.2005

Похожие

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish

Tabiatdan foydalanishning geoekologik asoslari

Ekologiya va qonun

Tabiiy jarayonlar va ularni o‘rganishning ahamiyati