Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари - Экология - Рефераты

Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари Режа : 1. Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари. 2. Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг иқтисодий асослари. 3. Табиат - хўжалик - аҳоли тиз и мининг мо ҳ ияти

1. Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари. Табиат яхлит геотизимидан иборат бўлганлиги туфайли ундан .фойдаланишда тизимли ёндашув татбик, қилинишини таказо этади. Бинобарин, бу жараёнда табиат ва унинг ресурс ларидан мажмуали равишда омилкорлик билан фойдаланиш зарурлиги экологик ва иқтисодий жихатдан аввалдан асосланган. Лекин бу жараён негизида географик қонунлар ва қонуниятлар мавжудки, биз аксарият холларда уларга етарли эътибор бермаймиз, натижада катта микёсда зарарли оқибатлар ривожланишига асос яратамиз. Дарвоке, табиат ва унинг ресур сларидан фойдаланишнинг географик асослари мавжуд экан, уларни билишимиз айни муддао. Табиат қонунлари ва қонуниятлари ҳамда жамият ишлаб чиқариши. Инсоннинг хўжалик фаолияти табиатда содир бўлар экан, у албатта, табиат қонунларини ҳисобга олиши, қонуниятларга риоя қилиши лозим, акс ҳолда унинг ишлаб чиқариш фаолиятида иқтисодий самарадорлик, иш унуми, барқарор тараққиёт, маҳсулот сифатини яхшилаш ва оошка сохаларда жиддий ютукларга эришиш, олдинга силжиш юз бермайди, шунингдек, экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлар кўлами ортиб боради. Табиатнинг туб қонунларидан бири мавжуд моддий тизим ва уни ураб тўрган атроф-муҳитнинг бир бутунлиги ҳисобланади. Бу ҳолат жамиятга нисбатан кулланса, у ҳолда унга геогра фик муҳит билан бир бутунлик қонуни, деб қараш мумкин. Та биатда, одатда, бир ходисанинг ўзгариши қўшни геотизимдаги худди шундай ходисанинг ўзгаришига таъсир этади. Бунда улар орасидаги боғлиқлик қанчалик якин бўлса, ўзаро таъсир ҳам шунчалик кучли бўлиши кузатилади. Шунинг учун табиатдан фойдаланишда бу қонунга риоя қилиш накадар мухим, айникса геопара, парагенегик тизимлар (Оролбуйи ва Орол денгизи, Балхашбуйи ва Бал хаш кули) да бу табиий ходисанинг жиддий оқибатлари кузати лади. Орол сатхининг тез суръатларда тушиб кетиши туфайли Оролбуиида содир бўлаётган антропоген чуллашиш ходисаси Амударё ва Сирдарё дельталарида табиий муҳитнинг тиклаб бўлмайдиган даражада ўзгаришига олиб келмокда.

Табиий муҳитнинг тезкорлик билан тараққий этишида ландшафт (геотизим)ларнинг хилма-хиллиги қонуни таъсири устуворлик қилади. Аниқланишича, худудда табиий муҳит ва ресурсларнинг хилма-хиллиги канча кўп бўлса, жамиятнинг ривожланиши учун ҳам кулай шароит вужудга келади. Аксинча, табиий шароит бир хил бўлиб, бойликлар ҳам камбагал бўл са, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши учун имкониятлар кам бўлади. Табиий муҳит хилма-хил худудларда инсоннинг хўжалик фаолияти фаолрок, ёки кучли содир бўлиши ту файли геотизимларнинг ўзгариши ҳам тезлиги билан ажралиб туради. Бу жараёнда моддий тизим ва атроф-муҳит бирлиги қонуни ва ландшафтлар хилма-хиллиги қонуни бир-бирини тулдиради ҳамда уларнинг бир вақтдаги ҳаракати юз бериши мум кин. Бу ходиса ландшафтларнинг тузилмали динамик ҳолати мураккаб бўлган худудларда табиий муҳитнинг тезкорлик би лан ўзгариши натижасида ривожланади. У худудда табиий географик шароитнинг хилма-хиллиги ва шу муносабат билан табиий мажмуаларнинг бир-биридан кескин фарк қилиши би лан борлик. Ушбу қонунлар таъсири натижасида катта худудларда табиий (экологии) шароитларнинг ўзгариши кузатилади. Бўлардан ташкари модда ва энергия айланиши, зоналлик, азоналлик, ландшафт қобиғидаги ритмик ҳамда цикллик ходисаларини билмай, уларга амал қилмай туриб, табиатдан тўғри фойдаланиб бўлмайди. 2, Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг иқтисодий асослари. Табиат мажмуаларининг табақалашуви ва табиатдан фойдаланиш. Табиат мажмуалари табиий жихатдан чегараланганлиги туфайли узлари эгаллаган худудларда экологик шаро ит ва бойликларнинг деярли бир хиллиги ёки бир-бирига якинлиги билан тавсифланади. Бу жихатдан қараганда ҳар бир мажмуа узи эгаллаган худуд ва улчамларига қараб кишлок хужалиги ёки саноат ишлаб чиқаришида маълум тармоғини ривожлантириш ёхуд объектни жойлаштириш учун кулай имкониятларга эга бўлади. Гап ушбу мавжуд табиий шароит ва ресурснинг табиий хусусиятларини тўлиқ

ҳисобга олган ҳолда деҳқончиликнинг аниқ, тармоғини ривожлантириш ҳамда маълум сано ат объектини жойлаштириш устида бормоқда. Чул шароитида оддий ботик туб ва ёнбагирлар фацияларидан иборат бўлса, улар бир хил табиий шароитда эгалиги билан фаркланади. Бундай вазиятда унинг туби дехқончиликда, айтайлик шоли, ёнбагирлари ғўза ёки ем-хашак экинларини устириш учун кулай. Агар ботиқ туби шурланишга мойил бўлмаса, у ҳолда шоли урнига беда, маккажухори ва намликни севувчи бошқа экинларни жойлаштириш лозим. Оддий географик факия мисолида экин ларни тўғри жойлаштира билиш мухим, акс ҳолда ернинг мелиоратив ҳолати ёмонлашади. Оддий урочиша бир неча факиялардан ташкил топганлиги сабабли дехқончилик мақсадларида фоидаланилганда алмашлаб экиш схемаларини тўғри куллаган ҳолда экинларни ернинг мелиоратив ҳолатига қараб жойлаштириш айни муддаодир. Бунда экинларнинг намликни истеъмол қилиш хусусияти ва шўрга чидамлилиги, шунингдек, нишаб ёнбагирларда ирригация эрозияси вужудга келиши мумкинлигини эътиборга олиб, маълум далалар схемаси тарзида уларни жойлаштириш мақсадга мувофиқ. Дала лар схемаси деганда уларнинг маълум релъефга мос келувчи факиялар назарда тутилади. Факия микёсида деҳқончиликни ривожлантириш ерларни мелиора ц ия жихатидан яхшилашга ҳам кул келади. Чунки ҳар бир факия маълум турдаги мелиоратив тадбирга мухтож, бу жихатдан қ араганда эқилаётган экинлар схемаси ҳам унга мос келиши лозим. Эрозияга мойил ерлар — тупроқни ювилишдан сақлаб қолиш мақсадида ихотазорларни туғри режалаштириш ва экинларни кулис усулида жойлаштиришни тақазо этади. Бундай вазиятда сув айирғич, кенг ёнбағир ва этак қисмларда эрозия жараёнининг даражасига қараб экин ларни жойлаштириш таклиф қилинади. Жой тизими бир неча урочишалар мажмуасидан иборат бўлганлиги туфайли деҳқончиликни ривожлантиришда худуднинг аниқ, хусусиятларини ҳисобга олиш талаб этилади. Бу борада район планировкаси тамойилларини куллаш айни муддао. Чунки жой мураккаб рельеф ва уни ташкил қилган

ёткизиклар кескин ўзгарувчанлиги билан тавсифланади. Ботик ва каварик ер шакллари ўзаро алмашиб келиши ва уларнинг улчамлари турлича бўлиши сабабли, баъзан чукуррок. ва баландрок, рельеф шакллари мавжудлиги туфайли ердан фойдаланиш схемасини мураккаблаштиради. Бу борада сугорма деҳқончилик, чорвачилик, богдорчилик, мелиоракия ва ирригакия, ер ости ва ер усти коммуникациялари, кишлок. хужалиги техникасини таъмирлаш корхоналари, саноат, рекреакия,.спорт, маданий-маиший, аҳоли яшаш жойлари, маориф, соғлиқни сақлаш, савдо, бошқарув ва бошқа объектларни географик жойнинг хусусият ларини тўғри ҳисобга олган ҳолда жойлаштириш лозим. Район планировкаси лойиҳасида деҳқончилик учун кулай бўлган барча ерлар иложи борича кишлок хужалиги ишлаб чиқаришига ажратилиши лозим. Кишлок савдо, транспорт, спорт ва бошқа инфратузилма объектлари ўзаро уйгунлашиши ва ягона макон бош лойиҳаси асосида тузилиши мақсадга мувофиқ. Бинобарин, табиий мажмуаларнинг табақалашуви ердан кишлок хужалиги ишлаб чиқаришида фойдаланишни режалаштириш ва у билан боғлиқ бўлган сохаларни жойлаштиришни асослаш ва уларни амалга оширишда мажмуали негиз вазифасини утайди. Бу бо рада ландшафт бир неча жой тизимидан иборат бўлганлиги сабабли юқорида кўрсатиб утилган объектлар ва деҳқончилик ерлари, мелиоракия ҳамда ирригакия тизимларини жойлашти риш, шунингдек, аҳоли яшаш жойларини белгилашда, пахта ва бошқа хомашёларни қайта ишлаш, тайёр саноат маҳсулотларини ишлаб чиқарадиган корхоналар, тадбиркор ва фермерлар корхоналарини жойлаштириш ва бошқа объектларни ҳисобга олган ҳолда лойиҳалашда бош асос вазифасини уташга хизмат қилади. 3. «Табиат-хўжалик-аҳоли» тизими нинг ша к лланиши ва унинг мохияти. Табиат ва жамият тизими аслида «табиат-хўжалик-аҳоли» тизими тарзида ифодаланса мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаш мумкин, чунки табиат инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида ўзгаради. Ўзгариш илмий асосланган ҳолда амалга оширилган такдирда табиат жамият мақсадларига

мос келадиган тарзда ўзгаради. Бунда табиат ҳам, инсон ҳам азият чекмайди. Лекин ишлаб чиқаришни ривожлантириш жараёнида техника, технология, меҳнат ҳарактери, субъектнинг айби билан катор камчиликларга йул куйилиши туфайли табиат бойликларидан фойдаланишда исрофгарчилик, деградация, хомашёларни маж муали қайта ишламаслик, турли чикиндиларни муҳитга қўшиб чиқариш натижасида табиат жиддий зарар курмокда. Ернинг ҳаво ҳарорати кейинги 110 йил давомида 1 даражага ортгани ва уни БМТ маълумотига кура у 2030 йилгача 4-5 даражага ортиши башорат қилинаётгани, бунинг хунук экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари ҳозирдаёк жиддий сезилаётгани фикримизнинг яккол далилидир. Узбекистонда табиатдан фойдаланиш жараёни бозор иқтисодиёти шароитида мураккаб кечмокда. Собик, иттифок, даврида вужудга келган катор экологик муаммолардан кугулганимиз йук, жойларда улар жиддийлашган. Улардан кугулиш борасида эндигина амалий ишлар бошланди. Чунончи, сугорма ерларнинг бир қисми деҳқонларга томорка тарзида бўлиб берилиши, фермер ва ширкат хўжаликлари тузилаётгани, корхоналарнинг хусусийлаштирилиши инсоннинг табиий ресурсларга бўлган муносабатини сифат жихатдан тубдан ўзгартиради. Бу ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва ривожлантиришнинг жуда ҳам самарали шаклидир. Чунки деҳқон, тадбиркор, МУЛК сохиби бойликларга мехр кўпи билан қараб, улардан иложи борича омилкорлик билан фой даланиш мадсадида меҳнат қилади. Бу бошланган хайрли ишни тобора ривожлантириш ва такомиллаштириш лозим. Табиатдан фойдаланиш мураккаб ва серкирра жараён, бунда кўпгина омилларга мунтазам аҳамият бериш талаб эти лади. Аввало меъёр, кулланиладиган технология, иш режими, чикиндиларни ушлаб колиш (йигиш) ва мажмуали қайта иш лаш ҳамда тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш технологияси жараёнининг мураккаблигига қараб кам чикиндили ёки берк технологияга утиш масалаларини босқичма-босқич хал қилиш асосий мақсад бўлиши лозим. Бундай вазиятда атроф-муҳитнинг

корхоналар чикиндилари ҳисобига ифлосланиши камайиб боради. Табиат бойликларидан фойдаланишда худуднинг геогра фик шароитини ҳисобга олиш накадар аҳамиятли, кўп холларда қонунга амал қилмаслик оқибатида номакбўл ходисаларнинг шаклланиши содир бўлиши натижасида табиат ва жамият жиддий зарар куради. Бу борада худудий ва махаллий шароитлар ҳамда қонуниятларни эътиборга олиш энг зарурий шарт ҳисобланади. Чул шароитида ҳавонинг уз-узини тозалаш кобилияти анча кучли, шунинг учун ҳам саноат корхоналари атроф-муҳит ҳавосининг ифлосланишида асосий омил ҳисобланмайди. Навоий, Муборак, Коравулбозор, Шўртанг ва бошқа саъноат корхоналари атмосфера ҳавосини фанат корхоналар атрофидагина ифлослантиришлари мумкин, барқарор шамол ҳаракати газсимон чикиндиларни тузитиб юборади ва улар ҳавонинг умумий циркуляциясига аралашиб, атмосферада таркалиб кетади. ТОР олди (Чирчик., Охангарон, Сурхондарё, Кашкадарё) ва ТОР (Сух, Кувасой, Хондизасой) водийларида махаллий минерал ресурслар асосида бир неча саноат корхоналари кўпдан бери фаолият кўрсатмокда ва янгилари лойиҳаланиш арафасида турибди. Бир ҳисобда корхонанинг хомашё базаси якинида бунёд этилиши иқтисодий географик жихатдан тўғри, бошқа жихатдан атроф-муҳит ифлосланиши назарда тугилса, мантикка тўғри келмайди. Т ОР - ВОДИЙ шамолларининг кун ва тунда турли йўналишларда эсиши нати жасида корхоналар чикиндилари ТОР олди ва ТОР водийларида бир текисда таксимланади, оқибатда табиий муҳит барча жойларда ифлосланади. Бунда нафақат табиат, шунингдек, аҳоли ҳам катта зарар куради (сув ва ҳавонинг ифлосланиши турли хил касалликлар таркалишига олиб келади). Бундай вазиятда корхоналарнинг ишлаб чиқариш жараёни берк ёки кам чиқиндили технология билан алмаштирилиши айни муддаодир. Т ОР олди кия пролювиал текисликлар сув угказувчанликлари билан тавсифланади, шунинг учун ҳам уларда фаолият кўрсатаётган саноат корхоналари (Олтиарик ва Фаргона неъфтни қайта ишлайдиган, Янги Кукон кимё, Олмалик, тог-металургия ва бошқа) нафақат ҳаво, шунингдек, ер ости

ва ер усти сув ҳавзаларини ҳам ифлослантириб келмокда. Шундай табиий жараён содир бўлиши ушбу корхоналарни лойиҳалаётган пайтда ҳам мутахассисларга маълум бўлган, лекин унга тегишли эътибор берилмаганлиги оқибатида табиий муҳит ва аҳоли жиддий зарар курмокда. Ирригаторлар сув омборларини лойиҳалаётган пайтда баъзан мавжуд ботиклар урнидан фойдаланишни афзал курадилар, чунки тайёр ҳавза ортикча казиш ишларини талаб этмайди. Лекин бундай ҳавзалар тубида бир неча метр калинликдаги туз катламлари мавжуд бўлганлиги туфайли уларнинг суви шурлилиги билан тавсифланади ва сугоришда ишлатилади. Бу ходиса мелиоракия жихатидан мутлако мумкин эмас. Ер ва сув ресурсларини муомалага киритишда нихоятда эхтиёткорлик зарур, чунки аввало ер сугориш учун нечогли кулайлиги асосланилса ва шунта қараб сугорма деҳқончилик ривожлантирилса, шунингдек, номатлуб ходисалар шаклланишининг олдини олувчи махсус тадбирлар амалда кулланилгандан сунг ер ва сувдан фойда ланишни бошлаш ҳамма жихатдан ҳам мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаш мумкин. Бу жихатдан қараганда Коракалпогистон, Бухоро, Мирзачул, Карши ва Жиззах чулларида ерларни узлаштиришнинг «аччик» тажрибаси доимо эътиборда бўлиши лозим. «Табиат-хўжалик-аҳоли» тизими уч кичик тизим мажмуасидан иборат ва табиатдан фойдаланиш жараёнида бир бутун тизим сифатида ифодаланади. Бу мажмуа ҳарактери жамиятга боғлиқ жамият ва уни ташкил қилган аҳоли канчалик хукукий демократия негизига таянса ва ресурслардан фойдаланиш мий асосланган тарзда амалга оширилса, ушбу тизимнинг экологик вазияти ва мувозанати шунчалик барқарор бўлади. Акс ҳолда табиатнинг жамиятга қайта таъсири ҳамма жихатдан кенг микёсли, кескин, фалоқатли ва табиий муҳитнинг тиклаб бўлмайдиган даражада ўзгаришига сабаб бўлади. Орол денгизи ва Оролбуйида содир бўлаётган кенг микёсдаги антропоген чуллашиш ходисалари бунинг ёрин мисолидир. Шу уринда халкимизнинг ер-сувдан фойдаланиш, чуллашишга карши курашишдаги Узоқ, утмиш бой тажрибаларидан фойдаланиш ҳам мақсадга

мувофиқдир. Чунки халдимиз азал-азалдан табиат бойликларини эъзозлаш, кадрлай олишга, унга озор етказмасликка одатланган. Тарихий меросимиз «Авесто»да ҳам, мукаддас китобларимиз (Куръони Кариму ва Хадису Шарифларда ҳам табиатни севиш, асраб-авайлаш, ундан тежамкорона фойдаланишга даъват этилган). Хадису Шарифда шундай сатрлар бор: — «Тангри гузалдир, гузалликни яхши куради». Демак, тангри оламни гузал қилиб яратган, биз шу гузалликнинг кадрига етишимиз шарт.

Адабиётлар : 1,И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хафвсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Ўзбекистон», 1997. 2,И.А.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: «Ўзбекистон», 1998. 3География ва табиий ресурслардан фойдаланиш (илм. конф. мат-ли). — Т.: Университет, 2001. 4,Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справоч ник. М-, 1990. 5,Руломов П.Н. Жўғрофия атамалари ва тушунчалари изохли лугати. — Т.: Ўқитувчи, 1994. 6,Эргашев.А Умумий экология. Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик.Т.,'' Ўзбекистон'' 2003 7,А.А.Рафиқов ,К.Н. Абирқулов, А. Н. Хожиматов. Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти (ўқув қўлланма)-Т. : ТДИУ, 2004

Похожие

Атроф табиат муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий ҳуқуқий меҳанизм

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш