Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш - Экология - Рефераты

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Табиат ва табий ресурсларни иқтисодий баҳолаш хақида тушунча. 2. Табиат ресурсларини баҳолашда рента асосида ёндошувнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Табиий ресурсларни баҳолашда сарфлаш ва муқобил қиймат баҳолаш концепциясининг қўлланилиши. 4. Табиатни баҳолашда мажмуали ёндашувнинг мохияти . 1. Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ҳақида тушунча. Табиатда ҳар бир бойлик тури инсон учун жуда қадрли бўлиши

www.arxiv.uz билан бирга уз кийматига ҳам эга. Хўш, ресурсларни қандай баҳолаш керак ёки гузал табиат манзараларини-чи? Бекиёс бойлик зилол сув қандай кийматга эга? У инсон томонидан ифлослантирилган ва деярли яроксиз холга келтирилган бўлса-чи? Бундай вазиятда у қандай қийматга эга бўлади? Инсоннинг табиий муҳитга етказган зарари дандай баҳоланади? Орол денгизи сатхининг тушиб кетиши натижасида вужудга келган экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибатларнинг бир йиллик зарари данча? Табиий муҳитни баҳолашнинг бу каби иқтисодий мезонларини билиш лозим. Табиий ресурсларнинг хакикий дийматини билиш уларнинг исроф бўлиши, сифатининг бузилиши, йуколиши каби номатлуб ходисаларнинг олдини олишда ута зарур. Табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва қулай экологик вазиятларни барқарорлаштириш, ресурслардан одилона фойдаланиш тамойилига амал қилишда бойликларни иқтисодий баҳолаш ва табиат хизматларининг аниқ қийматга эга бўлиши беқиёс даражада катта аҳамиятга эга. Табиий муҳит жамият учун бир неча вазифаларни бажаради: а) табиий ресурслар билан таъминлаш, б) уз-узини тозалаш ва қайта тиклаш, в) инсон учун қулай табиий хизматлари бажариш, чунончи, рекреация (дам олиш, соғлиқни тиклаш ва б.), эстетик завқ олиш, табиатдан мурувват ва сахийликни ўрганиш ва б. Бўларнинг барчасини биргина бош вазифа, яъни инсонга ҳаёт багишлаш, деб таърифлаш мумкин. Афсуски, социализм даврида табиий бойликларнинг хакикий баҳоси аниқланмади. Тўғри, бу борада маълум тадқиқот ишлари бажарилди (Мин ц , 1968, 1973 ва бошқалар). Лекин улар мантикий поёнига етказилмаганлиги туфайли ресурсларни реал баҳолаш масаласи ечилмай колаверди. Бу муаммо хорижий мамлакатларда ҳам тўлиқ хал қилинмаган. Социализм дав рида ресурслар хакикий баҳоланмаганлиги сабабли улардан фойдаланишда исрофгарчиликка ва сифатининг бузилиш и га йул куйилди, кашшокланиш жараёни ривожланди. Натижада атроф-муҳитнинг ифлосланиши, ресурслар

www.arxiv.uz хак и кий баҳосининг тушиб кетиши, иқтисодий самарадорликнинг нихоятда пасайиб бориш жараёнлари кучайди. Табиий бойликларнинг нархини билиш, аввало лойиҳаларнинг муқобил вариантларини танлаш, иқтисодий самарадорликка эришиш, табиат муҳофазасига кенг йул очиш, аҳолининг экологик жихатдан яшаш шароитларини яхшилаш учун катта имкониятлар очади. Баҳолаш асосида капитал курилишларнинг вариантларига таъсир этиш мумкин. Чунончи, сугориладиган деҳқончилик ривожланган худудда бирор мухандислик лойиҳасини амалга оширишга, аввало, сугорма ер баҳоси ва унинг эки н эқилганда ҳар йилги келтирадиган иқтисодий самараси ҳисоб- китоб қилингандан сунг рухсат берилади ёки йук. Лойиҳа ташландик, жойда ҳам амалга оширилиши мумкин. Шуни ҳисобга олиш зарурки, Узбекистонда сугорма ерлар барча кишлок хужалиги маҳсулотларининг киймат жихатидан 95%ини етказиб беради. Дарвоке, сугорма ерлар олтин фонд, уларни эьзозлаш керак, ҳар гектар ердан самарали фойдаланган ҳолда экинлар хосилдорлигини муттасил ошириб бориш айни муддаодир. Текисликларда баъзан йирик сув омборлари лойиҳаси амалга оширилади. Бу билан суғориладиган ёки сугоришга ярокли ерларнинг катта майдони сув остида қолади. Балки мазкур сув омбори бошқа жойда қурилса, самарали бўлиши мумкин, ер деҳқончиликда фойдаланилса, анча даромад келтиришини ҳар бир киши яхши билади, лекин бунинг учун ернинг баҳоси аниқланган бўлиши керак. Масалан, Чордара (сув сигами 5,9 куб км) ва Қайрокқум (сув сигими 4,5 куб км) сув омборлари ҳозирда лойка босиши натижасида анча саёзланиб колган, лекин катта майдонларни банд қилиб турибди. Айдар ботигини сув босиши нати жасида катта майдондаги яйловлар сув остида колиб кетди, Жиззах вилояти Фориш туманига қарашли яйловлар майдонининг кискариши коракул куйлари бокишни мураккаблаштиради. Табиий ресурсларнинг кўплаб қисмини казиб олиш, қайта ишлаш корхоналарига ташиш ва тайёр маҳсулот чиқариш жараёнларида исроф б ў лади , йуколади, тўкилади ва хоказо . Очик усулда казиб олинаётган

www.arxiv.uz кумирнинг йуколиши 3-8% дан 10-12% гача, шахта усулида казиб олинган кумирнинг йуколиши ўртача 20-40%, кора ва рангли металлар рудасининг йуколиши 15-25%, тог-кимё хомашёсиники эса 20-60% га боради. Ушбу бойлик ларнинг нархи аниқланган ҳолда иқтисодий ҳисоб-китоб қилинса, катта иқтисодии зарар курилаётгани уз-узидан маълум бўлади. Россиянинг нефть кувурларида авария натижасида ҳар йили 15-20 млн т нефть грунтга окиб тушади. Жами исроф бўлган нефть миқдори нарх жихатидан тахминан 2 млрд. АКШ долларини ташкил қилади. Ерга сингиб кетган нефтнинг атроф-муҳитга етказган зарари эса бундан ҳам катта. Бинобарин, иқтисодий зарар ва табиатга етказилаётган зиён миқдори қўшиб ҳисобланган ҳолда ушбу маблағни нефть кувурларини уз вақтида таъмирлаш ва назорат ишини яхшилашга сарф қилинса, давлат ҳам, табиат ҳам шунчалик зарар курмас эди. Табиий ресурслар мамлакатнинг миллий бойлиги ҳисобланади. Лекин бунинг учун улар тула баҳоланган, яъни кийматга эга бўлиши керак. Узбекистонда фақат минерал хомашё бойликлари ҳисоб-китоб қилинган бўлиб, уларнинг потен ц иали 3,3 трлн АКШ долларидан ортикрок баҳоланмокда. Шундан 1 трлн. доллари нефть ва газга тўғри келади. Холбуки, табиий бойликларни баҳолаш — мамлакатнинг миллий бойликларини сарҳисоб қилиш бўлиб, унинг табиий потен ц иалини акс эттиради. Бу потен ц иал ижтимоий ишлаб чиқариш бойликлари билан биргаликда мамлакатда келажакда ривожланиш истикболларини аниқлаб беради. Лекин табиий бойликларнинг тармоқлар бўйича имкониятлари котиб колган баҳога эга бўлмай, доимо ўзгариб туради. Гап шундаки, масалан, геологлар кўпинча тез-тез янги минерал хом ашё конларини топиб турадилар ва уларнинг захираларини олдинги хомашёга қўшиб борадилар, бинобарин, у ёки бу минерал хомашё захираси доимо ортиб бориш йўналишида бўлади. Ёки бошқа табиий бойликлар (яйлов, урмон ва б.) антропоген деграда ци я нати жасида миқдор ва сифат жихатидан ўзгариб боради, бундай вазиятда тегишли ўзгартиришлар киритишга тўғри келади.

www.arxiv.uz Иқтисодчилар табиий ресурслар ва табиий муҳитни, уларнинг экологик вазифаларини баҳолашга ҳаракат қиладилар. Аслида таби ат ва унинг ресурсларини, табиат жамлигини аниқ баҳолаш осон эмас, уларни тўлиқ баҳолаш, яъни барча хусусиятлар ни эътиборга олган ҳолда баҳолашни иложи йук. Гузал тог манзарасини қандай қилиб баҳолаш мумкин? Ёки тог водийсидаги сулим жойлар, шаршаралар, куллар, баҳор тароватини баҳолаш учун канака нарх куйиш мумкин? Табиат объектларини бундай баҳолаш мезонлари ҳозиргача ишлаб чиқилмаган. Лекин, умуман олганда, бойликларни баҳолашда талай тажриба мавжуд, улар асосида жуда аниқ бўлмасада тахминий кийматларни ишлаб чиқиш мумкин. Э.В. Гирусов ва бошқаларнинг (1998) фикрича, табиий ресурслар ва табиат хизматларини иқтисодий жихатдан баҳолашни аниқлаш учун мавжуд ёндашувлар каторига куйидагиларни киритилиши мумкин: бозор баҳоси, рента, табақалашган рента, сарфлаш, муқобил киймат, умумий иқтисодий баҳолаш (киймат). Бозорнинг мухим хусус и ятлар и дан бири ресурсларни хўжаликда самарали ишлатишни таъминлашга имкон беради, чунки у бойликларнинг такчиллиги тўғрисида олдиндан нархларини беради. Нефть, табиий газ, урмон ва бошқа табиий ресурсларнинг бозор нархи ва уларнинг тез-тез ўзгариб туриши бойликлардан самарали фойдаланишни бошқариш учун имкон тугиради. Аслида ёқилги турлари нархининг ошиб кетиши, аввало, уларни режали ишлатиш, энг мухими, самарали ишлатишни таъминлайди, чунки жахон бозорида нефть маҳсулотлари нархининг кутарилиши транс порт ҳаракатининг бироз бўлсада камайишига таъсир этади, бу билан атроф- муҳитнинг ифлосланиш жараёнида ижобий ўзгаришлар содир бўлади, яъни ҳавога камрок углерод ва бошқа чикиндилар чиқарилади. Бирок ресурсларнинг кашшокланиши ва атроф-муҳитнинг ифлосланиши бозор механизмининг тез-тез ўзгаришига таъсир этади. Бундай вазиятда бозор нархлари кўпинча бузилган ҳолатни акс эт т иради, реал сарф-ҳаражатларни аниқ ифодаламайди, натижада талаб ва таклиф кўрсаткичлари ресурслар

www.arxiv.uz такчиллигини тўғри ҳисобга олмайди; ресурслардан самарали фойдаланиш учун ра ғ батлантириш паст бўлади. Шундай қилиб, бозор ёндашуви табиат муҳофазасининг фақат бир вазифасини, яъни табиий ресурслар билан таъминланишини баҳолашга имкон беради, колган икки вазифаси уз-узини тозалаш ва инсонга табиий хизматлар кўрсатиш бозор тизимида акс этмайди. 2. Табиий ресурсларни баҳолашда рента асосида ёндашувининг ўзига хос хусусиятлари. Табиий ресурсларни баҳолашда рента (немисча — қайтариб берилган) асосида ёндашув яхши натижалар беради. Рента ёндашуви ресурсларнинг чекланган ва ноёб турлари учун хос (масалан, ер, ситрус мевалар, баъзи саноат ишлаб чиқариш тармоқлари ва б.). Иқтисодий рента деганда, одатда, чекланган таби ий ресурслардан фойдаланилгандаги (ёки ижара) хак, баҳоси тушунилади. Бу вазиятда пассив таклиф негизидаги талаб рентани аниқловчи ягона таъсир этувчи омил сифатида олдинга чикади. Иқтисодий рентани кўпинча ресурс эгасининг ундан фойдалангандан оладиган рента даромади маъносида ҳам куллаш мумкин. Ер ресурсларини баҳолашда рента ёндашуви кўпрок, самара беради. Э.В. Гирусов ва бошқаларнинг (1998) фикрича, ер баҳоси (Р) куйидагн формула асосида аниқлаш мумкин: ______Бунда: К- йиллик рента катталиги; г — коэффициент Фараз қилинишича, К-рента маълум бўлмаган муддатга олинди, дейлик, г коэффикиента кам бирлик сифатида олинади, унинг катталиги банк (ссуда) фоизи билан кўпинча богланади. Масалан, агар ҳар йилги ер участкасининг рентаси 10 минг сум бўлса, ссуда (карз) фоизи 10% га тенг деб олинса, у ҳолда уча стка нархи 100 минг сумга тенг бўлади. Бу ҳолда ер ресурси баҳоси банкка куйилган капитал маблар улчамига кўпинча тўғри келади, бу баҳо рента катталигига тўғри келадиган ҳар йилги даромад миқдорига баробар бўлади. Табиий ресурсларнинг турлича сифатга эга бўлиши табақалашган рента ёндашувини куллашга имкон беради. Юқори сифатли табиий бойликлар (маҳсулдорлиги юқори бўлган ер, шурланмаган тупроқ, руда миқдори кўп

www.arxiv.uz бўлган тог жинси ва б.) бошқа шароитлар бир хил бўлган вазиятда (замонавий жихоз ва ускуналар, самарали технология, малакали мутахассислар ва б.) кашшок ёки самараси камрок бўлган ресурсларга нисбатан иқтисодий натижалари юқори бўлган кўрсаткичга эришишга имкон беради. Шурланган тупроқларда пахта, шоли, полиз экинлари хосилдорли ги энг камлиги (пахта хосилдорлиги гектарига 5-12 к, шоли 10-15 к), шурланмаган тупроқларда эса энг кўпи (пахта ўртача гекгарига 30-40 к, шоли 50-70 к) билан тавсифланган ҳолда табақалашган рента нархи ҳам юқорилиги билан фаркланади. Худди шундай самара ресурсларнинг жойлашуви ва транс порт омилида ифодаланади. Масалан, кишлок хужалиги ерлари ва тегишли транспорт турлари йирик шаҳар якинида жойлашганлиги уларнинг юқори даражадаги баҳога эгалигидан дарак беради. Бунда ерларнинг маҳсулдорлиги кам бўлган такдирда ҳам рента нархи жуда юқори бўлади. Шаҳар атрофига катновчи транспорт турлари деҳқончилик маҳсулотларини киска муддатда шаҳар деҳқон бозорига элтади, тадбиркор кўп миқдорда арзон транспорт ҳисобига маҳсулотларини ташиб, аҳолига сотишга улгуради ва юқори даромад олади. Ер эгаси бунинг ҳисобига табақалашган рента ён дашуви асосида катта маблағга эга бўлади. Шаҳарлардан олисда жойлашган кишлок, хужалиги жамоалари ерларининг анча маҳсулдорлигига қарамай, Узоқ, масофа ва транспорт мураккабликлари ҳамда маҳсулотлар сифати бузилишини эътиборга олиб, шаҳарларга камрок товар-маҳсулот олиб келади. Бундай вазиятда то вар-маҳсулот киймати анча юқорилиги билан тавсифланади, уни уз вақтида сотиш кийинлашади, бинобарин, нарх пасайиб боради, натижада даромад ҳам камлиги билан ажралиб туради. Юқоридагилардан маълум бўладики, табақалашган рента асоси ва унинг улчамларини табиий бойликлар сифати ва жойлашувидаги фарклар ташкил қилади. 3.Табиий ресурсларни баҳолашда сарфлаш ва муқобил қиймат баҳолаш концепциясининг қўлланилиши. Табиий ресурсларни баҳолашда

www.arxiv.uz сарфлаш (ҳаржлаш) ёндашувидан ҳам фойдаланилади. Табиий бойлик (хомашё)ларни тайёрлаш ва фойдаланиш учун сарф-ҳаражатларни жамлаштириш билан хосил бўлган кийматни ресурсни баҳолаш учун бошлангич нукта, деб қараш мумкин. Бу ёндашув табиий бойликларнинг камайиши, бузилиши ва сифатини йукотишида қайта тиклаш кийматини баҳолашда фойдалинилади. Бу ҳолда маълум жойда табиий ресурснинг йуколиши ёки бузилишини тикловчи тадбирларга қилинган сара-ҳаражатлар ҳисоб-китоб қилиниб, маълум баҳо аниқланади. Масалан, нефть ёки табиий газ қонунлари бургуланганда катта майдонда тупроқ катлами бузилади, рельеф уйдим-чукурлашади, яйлов ишдан чикади ва б. Бундай. вазиятда бургулаш ишлари тугагандан сунг геологик ташкилот табиий ресурсларга етказилган барча зарарни йукотиб, аввалги табиий холга келтириш учун техник ва биологик рекультивакия тадбирларини утказиб, ресурслардан фойдаланувчиларга расмий равишда топшириши шарт. Бу тадбирлар мажмуа ҳолда иқтисодий жихатдан ҳисоб-китоб қилиниб, қайта тиклаш сифати аниқланади. Сарфлаш ёндашуви канчалик содда ва кенг фойдаланилишига қарамай, узида муайян қарама-каршиликларни мужассамлаштирган. Агар табиий ресурс юқори даражада сифатли бўлса, у ҳолда сарф-ҳаражат тамойилига мувофиқ камрок баҳога эга бўлади. Масалан, кучли босим билан отилиб чикадиган рефт кувурларга тўғридан-тўғри йўналтирилиб, резервур ёки нефтни қайта ишлайдиган корхонага юборилади. Катта босим хатго компрессор станциялари куришни талаб этмайди. Кўпинча нефть кудукдан махсус насослар ёрдамида тортиб олинади. Бунга насос ва электр энергия, кувурларда нефть босим таъсирида ҳаракат қилиши учун компрессор станциялари куриш лозим. Бинобарин, нефтни кудукдан тортиб олиш ва керакли корхонага етказиб бериш учун транспорт ҳаражатлари зарур. Бундай вазиятда мантикка тўғри келмайдиган ҳолат юз беради, яъни ресурснинг сифати канчалик юқори бўлса, ундан фойдала ниш шунчалик кам ҳаражат талаб қилади ва шунга мос ра вишда кам иқтисодий баҳога эга бўлади ва

www.arxiv.uz аксинча. Шунга мувофиқ сарф-ҳаражат ёндашуви табиий ресурсларни иқтисодий жихатдан баҳолашда фойдаланишни чегаралайди. Муқобил киймат (бой берилган фойда) баҳолаш конкепцияси икисодиётда кенг кулланилади. табиатдан фойдаланишни иқтисодий баҳоланса бу баҳолаш ёндашувини кўп жиҳатлардан куллаш мумкин. Табиатда ресурслар барча худудларда ҳам турли даражадаги маҳсулдорликка эга эмас, баъзан маҳсулдорлик умуман бўлмаслиги ҳам мумкин, масалан, бархан кумлари—ҳаракатдаги кум уюмлари яйлов жихатидан маҳсулдорликка эга, ута шур шурхоклар ҳам худди шундай тавсифланади. Агар бар хан кумлари ҳаракатини фитомелиоракия (махсус ўсимликлар экиш билан кум ҳаракатини тухтатиш) усули билан тухтатишга эришилса, маълум вақтдан сунг маҳсулдор яйлов таркиб топади, коракул куйларини бокиш билан маълум миқдорда даромад олиш мумкин. Алоҳида қўриқланадиган худудлар-қўриқхоналар, миллийбоглар, (қўриқхоналар), парваришхонанинг табиий ресурслари давлат конига биноан хўжаликда фойдаланилмайди, дарахтларни кесиш, пичан уриш, мол бокиш катъиян такикланади. Демак, бу худудларда табиий ресурслар бойлиги билан ажралиб туради. Муқобил киймат ёндашувига биноан бу ху дудларда кўплаб бойликлардан фойдаланмаслик натижасида иқтисодиёт «зарар» курмокда. Аслида халк хужалиги катта миқдорда фойда курмокда, чунки бу худудларда илмий тадқиқот ишлари олиб борилади, йуколиб бораётган ноёб фауна ва флора вақилларини саклаб колишга эришилди, уларнинг сони ортиб бормоқда, табиат ёдгорликлари, геологик кесмалар, тог жинслари, палеонтологик ёдгорликлар муҳофаза қилинади. Муқобил киймат конкенкияси маълум даражада сарф-ҳаражат ёндашуви билан боғлиқ. Табиат бойликларининг муқобил киймати канчалик кам бўлса, бу бойликларни саклаб колиш учун зарур иқтисодий товон (хак) учун ҳам шунчалик кам сарф-ҳаражат керак. Муқобил киймат ёндашувига мисол сифатида Чирчик дарёси ирмоги- Писком дарёсида лойҳаланган сув омбори ва унинг таркибидаги

www.arxiv.uz гидроэлектростанцияни кўрсатиш мумкин. Агар сув омборини куриш учун расмий равишда рухсат берилса, водийнинг ноёб ва улкан тор табиат бойликлари сув остида колиб кетади. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кура, сув омборини куриш ва унинг иқтисодий фойдаси табиат бойлигидан камрок бўлиши тахмин қилинмокда. Чунки сув омбори фақат арзон электр энергия ишлаб чиқариш учун зарур, сув омборида айирилган сувни Чорвок, сув омборида ҳам жамгариш мумкин. Ҳозирча мазкур лойиҳани амалга ошириш тухтатиб турибди. Бу лойиҳани бошқа дарёда, ҳам амалга ошириш мумкин, муқобил бу вариантда Писком водийсининг ажойиб бетакрор табиати сакланиб колади. 4.Табиатни баҳолашда мажмуали ёндашувнинг мохияти. Табиатни баҳолашда мажмуали ёндашув нуктаи назаридан ва нафақат тўғри ресурс функкияларини ҳисобга олишдан ташкари яна табиий муҳитнинг узлаштирувчи хусусиятларини эътиборда тутиш бўйича истикболли конкепциялардан бири умумий иқтисодий баҳолаш (киймат) ҳисобланади. Э. В. Гирусов ва бошқаларнинг (1998) фикрича, умумий иқтисодий баҳолаш туртта кўрсаткичнинг жами катталигидан иборат, яъни фойдаланиш киймати- қўшув фойдаланилмаган киймат, тенг тўғри фойдала ниш киймати-қўшув билвосита фойдаланиш киймати-қўшув имконий киймат-қўшув-мавжуд бўлиш киймати. Иқтисодий баҳолашга фойдаланиш киймати энг кўп мос келади (шунингдек, истеъмол киймати ҳам). Масалан, урмонлар берувчи барқарор тўғри киймати куйидагилардан иборат бўлади: барқарор утин тайёрлаш, доривор ўсимликлар, қўшимча маҳсулотлар (кузикорин, мевалар, ёнгок ва б.), сайётушк, барқарор овчилик ва баликчилик. Ушбу барча кўрсаткичлар амалда маълум ва узининг кийматига эга, уларни жамлаш натижасида тўғри киймат вужудга келади. Фойдаланишнинг билвосита кийматини аниқлаш анча мураккаб. Бу кўрсаткич кўпинча сайёра микёсида кулланилади, шунинг учун ҳам глобал аҳамиятга эга. Бу глобал ва махаллий фойдаларнинг мос келмаслиги билан

www.arxiv.uz тушунтирилади. Масалан, билвосита киймат бирор мамлакат ёки худудга фойдали бўлмаса, балки бошқа мамлакат ёки бутун сайёра учун наф беради. Нам тропик урмонлар аёвсиз кирқилаётганлиги ва бунинг оқибатида ноёб ўсимлик ва ҳайвонот турлари йуколиб бораётганлиги сайёра ёки биосфера микёсида нохўш ходисаларнинг ривожланишига сабаб бўлмокда. Урмонларни кирикишнинг махаллий фойдаси (наф) биосфера микёсидаги салбий ходисаларга нисбатан бир неча марта кам, хаттоки фалоқатлидир, чунки урмон тупроқлари тез муддатларда хўжалик муомаласидан чикиб кетади, бунда боткокланиш, эрозия, шурланиш, дефлакция каби ходисалар фаол ривожланади. Бу зиддиятни амалий жихатдан хал қилиш учун халқаро микёсда глобал экологик жамгарма ташкил қилинган. Унинг асосий мақсади— табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини ин вестикия билан таъминлаш бўлиб, у махаллий фойдага устуворлик бермай, балки бутун дунё учун наф беришни назарда тутади. Билвосита кийматдан фойдаланиш кўрсаткичи, каттарок худудлар учун фойдани йигишга ҳаракат қилади. Урмоннинг билвосита кийматидан фойдаланиш тадқиқоти баъзан куйидаги кўрсаткичлардан иборат бўлади, ис гази билан богланиш (иссикхона самарасини юмшатиш), сувни тартибга солиш функкияси (худудни сув топишидан муҳофаза қилиш ва б.). Ҳисоб-китоб учун имконий киймат янада мураккаблиги билан тавсифланади. Бу хол келажакда фойдаланиш учун худуднинг биоресурсларини консервакия (асраш) қилиш билан боғлиқ. Бунда имконий киймат тўғри (бевосита) ва билвосита кийматларнинг фойдаланиш кийматидан иборат бўлади. Фойдаланилмайдиган киймат мавжуд бўлиш баҳосига асосланиб, бу табиатни нозик этник ва эстетик жиҳатдан баҳолашда аскотади, чунки инсон учун табиатнинг эстетик баҳоси жуда юқори ҳисобланади, уни келажак авлод учун сақлаш бур чи, мероснинг баҳоси ва бошқалар эътиборга олиниши лозим. Мавжуд бўлишнинг киймати табиатни музхофаза қилиш учун мухим сабаб бўлиши мумкин. Бу кийматни баҳолашда содда иқтисодий ёндашувлар

www.arxiv.uz кулланилади, энг аввало «тулашга тайёрлиги» назарияси билан боғлиқ, «калбаки» бозорларни тузиш учун урунишлар асосида ҳаракат қилинади. Анкета ва сурок, қилиш услублари кенг кулланилади. Меъёрдаги бозор мавжуд бўлмаганда кийматни субъектив баҳолаш усулидан фойдаланилади. Бу усулда табиат гушасининг баҳосини аниқлашда уни шу жойдаги мавжуд субъектлардан сураб билишга асосланган. Шунинг учун уни ифодаланган афзал куриш услуби деб ҳам юритилади. Рекреация жиҳатидан бой бўлган худудлар (даре ёки сув омбори сохали, ТОР кули ва б.) даги махаллий аҳоли дам олувчиларга маълум баҳода дам олишга рухсат беришни таклиф этадилар, лекин бу жараёнда объектнинг ифлос қилмасиликлари шарти билан бир карорга келишади. Ҳисоб-китоб асосида «тулашга тайёр» тамойили бўйича ўртача баҳо аниқланади ва уни дам олувчилар сонига кўпайтирилади ва ўртача жами баҳо аниқланади. Хузур қилишни баҳолаш услуби табиий ресурслар кийматини аниқлашда кенг кулланилади. Бу усул кўпрок, уй-жой олди-сотдисида кулланилиб, мулк эгаси яхши даромад қилиши мумкин. Талабгор тайёр уй- жой сотиб олишда табиатнинг гузал жойлари, куёш нури тушиб турадиган, шамол эсиб турадиган, сув объектлари мавжуд бўлган, дарахтзор, автомобиль ҳаракати камрок, бўлган, хуллас, табиат инсонга хузур багишлайдиган жойларидан бўлишини хохлайди. Тайёр уй-жой нархига, албатта, экологик жихатдан тоза ва табиат чиройи каби хусусиятлар қўшилади, бу билан мулк эгаси маълум миқдорда даромад қилади, демак, табиат хиссаси (улуши) бу жараёнда сотиб олувчининг хузур қилиш услубига асосланганлигидан дарак беради. Асосий адабиётлар : 1,География ва табиий ресурслардан фойдаланиш (илм. конф. мат-ли). — Т.: Университет, 2001. 2,Гирусов.Э.В. и др. Экология и экономика природопользования:-М: ЮНИТИ 2000.

www.arxiv.uz 3,Руломов П.Н. Жуғрофия атамалари ва тушунчалари изоҳли луғати. — Т.: Ўқитувчи, 1996 4,Эргашев.А Умумий экология. Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик.Т.,'' Ўзбекистон'' 2003 5,А.А.Рафиқов ,К.Н. Абирқулов, А. Н. Хожиматов. Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти (ўқув қўлланма)-Т. : ТДИУ, 2004

Похожие

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш

Сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш

Табиат компонентларининг экологик ҳолати ва уларни эксперт баҳолаш

Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари

Муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар ва уларнинг экологик – иқтисодий муаммолари