Suvni zamonaviy sivilizasiya chiqindilari bilan ifloslanishi va ular ustidan nazorat - Экология - Рефераты

Suvni zamonaviy sivilizasiya chiqindilari bilan ifloslanishi va ular ustidan nazorat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Suvni zamonaviy sivilizasiya chiqindilari bilan ifloslanishi va ular ustidan nazorat Reja: 1. Suv va uning zahiralari. 2. Suvni ifloslanishi va ifloslantiruvchi manbalar. 3. Reaktsiyaga kirishish xususiyati oshiq bo’lgan joylar. 4. Metallar 5. Gazlar. 6. Organik birikmalar.

Tayanch iboralar: Tabiiy akkumlyator, gidrologik rejim, sinergetik xususiyat . 1. Suv va uning zahiralari. Suv yer yuzida tanqislikka uchrashi mumkinmi, masalan Yerning yuqori qismida 1454 mln. km 3 suv b o ’lsa va Yerning ichki qismida 700-800 mln. km 3 suv b o ’lsa. Buning ustiga maktab kursidan bizga malum b o ’lgan suvning Yer yuzidagi tabiiy aylanishi sodir b o ’lsa: «okean» - «atmosfera» — «yomg’ir» - «bug’lanish» - «okean». Shunday b o ’lsada insoniyatning k o ’payishi, sanoat korxonalarida suvning k o ’plab ishlatilishi, qishloq x o ’jaligida suvning beqiyos darajada me‘yoridan ortiq ishlatilishi va boshqa sabablarga k o ’ra suv keyingi vaqtda tanqislikka uchrab, ifloslanib bormoqda. Yer yuzi aholisi 6 mld. kishiga suv resurslarining taqsimoti quyidagi hisoblar b o ’yicha t o ’g’ri keladi: - Irrigatsiya - 7000 km 3 - Sanoat -1700 km 3 - Kommunal x ў jalik - 600 km 3 - Oqova suvlar - 9000 km 3 - boshqa sohalar -400 km 3 jami: 18700 km 3 Yer yuzining botqoq qismlari tabiatda juda katta rolni, ya‘ni tabiiy akkumlyator va bug’ni tindirgich rolini o’ynaydi. Shuningdek, butun regiondagi gidrologik rejimni saylaydi. Toza suv sobiq SSSR hududida eng ko’p Baykal ko’lida joylashgan uning miqdori 23000 km 3 ni tashkil etadi. Suvni tanqislikka uchrashining sabablaridan yana biri suv resurslarini Yer yuzida notekis taqsimlanishidir.

Jadval 4 № Mamlakat Daryoning yillik o’rtacha oqimi, km 3 Har bir kishiga to’g’ri keladigan suv ta‘minoti miqdori, ming m 3 /yil 1. Braziliya 5668 59,5 2. Sobiq SSSR 4384 17,5 3. XXR 2880 3,79 4. Kanada 2740 128,0 5. AQSH 2345 11,4 6. Hindiston 1586 2,88 Suvni tanqislashib borishini yana bir sababi sanoatda uning ko’plab ishlatilishidir. M, 1 g po’lat ishlab chiqarish uchun 300 t suv, 1t mis uchun 500 t, 1 t kapron ishlab chiqarish uchun 5600 t, 1t qog’oz ishlab chiqarish uchun 1000 t, shakar uchun esa 100 t suv sarf bo’ladi va h.k. 2. Suvni ifloslanishi va ifloslantiruvchi manbalar. Suv resurslarining ifloslanib borishiga asosan sanoat korxonalarning chiqindi suvlari: ularning tarkibidagi yangidan-yangi kimyoviy komponentlarning qo’llanilishi oqibatida tabiat zarar ko’rmoqda. Suvning ifloslanishi quyidagi sabablar bilan amalga oshadi: - Tabiiy mahsulotlar bilan (chiqindilar, O 2 yutilishi bilan boradigan jarayonlar); - Suspenziyalarning tushishi; - Turli xil zaharli moddalarni tushishi (pestitsidlar, gerbitsidlar); - Suv havzalarini tabiiy eskirishiga olib keladigan moddalarni tushishi; - X o’ jalik chiqindi suvlarni tushishi; - Suv havzalarini qaynoq oqova suvlar bilan ifloslanishi; - Tarkibida turli xil tuzlar b ў lgan, neft qoldiqlari b o’ lgan, tarkibida organik sintetik moddalar b o’ lgan va h.k); - Tarkibida noma‘lum b o’ lgan turli xil radioaktiv chiqindilarni tushirish va h.k.

Suv havzalariga tushgan hamma materiallar ham uni iflos qilavermaydi. Bizga ma‘lumki, suv universal erituvchi va uning o’ zi tarkibida erigan va suspenziya holidagi k o’ plab moddalardan iborat sistemadir. Ba‘zi moddalar esa shu darajada yig’ilib boraveradiki, ma‘lum vaqt o’ tgandan s ў ng shu moddaning miqdori r u xsat etilgan me‘yordan oshib ketadi va insonga yoki shu suvda yashovchi tirik: organizmlar uchun xavfli b o’ lib qoladi. Shundagina bu suv ifloslangan deyiladi. 3. Reaktsiyaga kirishish xususiyati oshiq b o’ lgan joylar. Suvning ifloslanishida yana shu narsani ham e‘tiborga olish kerakki, ba‘zi moddadar suvga tushganda boshqa moddalar bilan o’ zaro reaktsiyaga kirishib sinergetik xususiyat, ya‘ni suvni salbiy xususiyatini oshirib yuborish mumkin. Hozirgi vaqtda suv havzalari turli xil ifloslantiruvchi manbalar ta‘sirida qolmoqda. Kislorod - oksidlanish va k o’ pgina birikma hamda organizmlarning parchalanishi uchun kerak. Agar suvdan malum miqdordagi erigan kislorod miqdori olib tashlansa muhitning parametrlari o’ zgarib, kislorod bilan nafas oladigan organizmlar halok b o’ lishi mumkin. Xalqaro normaga k o’ ra erigan O 2 miqdori suvda 5 mln. b o’ lishi kerak. Oziqlantiruvchi moddalar - ba‘zi elementlar va anorganik birikmalar avtotrof organizmlar uchun ozuqa hisoblanadi. Agar shu oziqlantiruvchi moddalar miqdori kamaytirilib yoki kuchaytirilsa jiddiy qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Biologik aktiv moddalar - ba‘zi bir kimyoviy birikmalar biologik jarayonda qisqa va u zoq vaqtli o’ zgarishlarga olib kelishi mumkin. Muallaq holdagi qattiq zarrachalar - bularning k o’ payishi bilan suvning nur o’ tkazishi kamayadi, fotosintez faolligi kamayadi, suvning tashqi rangi yomonlashadi. Issiqlik tasirlari - suvga issiq temperaturali suv tushganda sovuq suv bilan fiziologik o’ zgarishlarlar sodir b o’ ladi.

Oqova suvga xarakteristika berishda k o’ pincha quyidagi fizik parametrlarga murojaat qilinadi: rangi, hidi, qattiq zarrachalarning tabiati va miqdori, tinish tezligi, temperatura, zichlik, oqimlar xarakteristikasi, aralashuvchanlik (gorizontal va vertikal b o’ ylab), diffuziya tezligi. Bundan tashqari vodorod ionlari kontsentratsiyasi (RN), tuzlar miqdori, erigan kislorod miqdori, BPK, XPK, nitrat miqdori, fosfat miqdori, metall (mis, q o’ rg’oshin, temir, r u x, nikel, kadmiy, simob) miqdori, neft mahsulotlari, organik birikmalar (pestitsidlar, o’ g’itlar, yuvish vositalari) va uglerod miqdorlari ham talab etiladi. Ifloslangan suvning holati va tarkibini bilish uchun undan analiz qilishga namuna olish e‘tiborga molikdir. Chunki oqova suvlarning turli joylaridan turlicha natijalar olinadi. Ba‘zi joylarda reaktsiyaga kirishish xususiyati kuchli b o’ lgan suvlar uchraydi. Shuning uchun bu suvlarga quyidagi k o’ rsatgichlarni tatbiq etish joyizdir: Suv yuzidagi yupqa plyonka – uning chuqurlik o’ lchami 50 dan 500mkm b o’ ladi. Hamma massa almashinish, ya‘ni suv bilan havo o’ rtasidagi jarayonlar mana shu sohada sodir b o’ ladi. Aniqlanishicha 200 mkm chuqurlikda suvning eng ifloslanish qismi b o’ lar ekan. Asosiy suv manbalari – uning chuqurligi b o’ ylab belgilanadi. Chuqurlik oshgan sari uning harorati o’ zgarib boradi. U quyidagilar bilan h arakterlanadi: - Suvning sirt qismidagi massasida quyosh nuri singib, biologik faollik, ya‘ni fotosintez jarayoni yuzaga keladi. Oraliq yoki chuqurlikdagi suv massasida quyosh nurining singishi va issiqlik nurlanishlar juda kam miqdorda sodir b o’ ladi. Suvning tubidagi suv massasida ch o’ kmaga tushish va yana qaytish jarayonlari, ya‘ni kuchish reaktsiyalari sodir b o’ ladi. Ch o’ kma – barcha erigan va erimaydigan moddalar, oqibatda suv tubiga ch o’ kadilar. Ba‘zi hollarda ch o’ kmanm analiz qilib, suv t o’ g’risida t o’ la ma‘lumot olish mumkin b o’ ladi . 4. Metallar.

Bizga ma‘lumki hamma suv havzalarida suvning tarkibida ko’pgina metallar uchraydi. Tabiiy suv sistemalarining komponentlari o’zining konservativ va konservativ bo’lmagan xossalari bilan xarakterlanadi. Konservativ xossaga ega bo’lgan suv tarkibidagi moddalar kontsentratsiyasi o’zgarmas bo’lib, ularga natriy, kaliy va kaltsiylar kiradi. Konservativ bo’lmagan moddalar guruhiga temir, mis va rux kiradi. Ularning kontsentratsiyasi geografik holatlarga, vaqt, mavsum, harorat, suvning sho’rligi va boshqalarga bog’liq ravishda o’zgarib turadi. Mis, rux, kadmiy va nikel ko’pgina tirik organizmlarning hayot faoliyatida asosiy rol o’ynab, kerakli mikroelement sifatida qabul qilinadi. Shuningdek, bu metallarning kontsentratsiyasi oshib ketsa reaktsiyalarda ingibitor vazifasini o’tab toksik (zaharli) ta‘sir ham ko’rsatishi mumkin. Suvdagi metallarning biologik aktivligi va kimyoviy reaktsiyaga kirishish xususiyatlari ko’pincha uning valentligiga bog’liq bo’ladi . 5. Gazlar. Atmosferadagi barcha mavjud gazlar ko’pincha erigan holatda gidrosferada bo’ladi. Atmosfera bilan suvning sirtida plyonka orqali gaz almashinish jarayoni sodair b o’ ladi. Diffuziya hodisasi tufayli gazlar suvning hamma joyiga b ir xil tarqaladi. Suvdagi fotosintez organizmlarning nafas olishida shu yutilgan gazlar (O2, SO2) muhim rol o’ ynaydi. Atmosferadagi gazlarning suvdagi miqdori oddiy sharoitda k o’ pincha r u xsat etilgan miqdordan k o’ proq b o’ lib ketadi. Bu kattalik miqdori Genri qonuni bilan belgilanadi: М = К * Р Bu yerda, М – birlik hajmdagi gazning massasi . Р - atmosferadagi gazning partsial bosimi. К - konstanta.

Suvning yuqori qismida kislorod bilan to’yinish 97-105% ni tashkil etadi. Chuqurlik oshgan sari bu daraja kamayib boradi. Bu yerda temperatura va boshqa shart-sharoitlar muhim rol o’ynaydi. Masalan, suvning temperaturasi oshgan sari kislorodning eruvchanligi kamayib, suvning sh o’ rligi oshadi. SHuning uchun ham sovuq suvda erigan O 2 k o’ p b o’ ladi. Okeanning 1 km chuqurligida erigan O2 miqdori minimal darajada bo’ladi. SO 2 gidrosferada muhim va murakkab rollardan birini o’ynaydi. U suvning yuqori qismida havo bilan almashinish protsessida qatnashib, suvning kimyosiga ta‘sir qiladi. RN ning o’zgarishi ham shunga bog’liq bo’ladi. Kimyoviy muvozanat, ion almashinishi va komplekslar hosil bo’lishi kabi. Bular organizmlarning biologik tsikliga, yani ko’payish, halok bo’lishi va parchalanish jarayonlaridagi uglerodning ishtiroki bilan boradigan jarayonlardir. СО 2 suv bilan reaktsiyaga kirishib karbon kislotasi hosil bo’ladi: СО 2 + Н 2 О = Н 2 СО 3 Bu kislota RN miqdoriga qarab dissotsiyalanadi 2 bosqichda: Н 2 СО 3 = Н + + СО 3 -2 Lekin bu jarayonlar sekin kechadi. RN sistemaning bufer xossalariga ham tasir qilishi mumkin. Tabiiy havzalarda normal sharoitda RN 7,0 - 8,5 atrofida b o’ lib, RN eritmada asosan bikarbonat - ion shaklida b o’ ladi. Bundan tashqari gidrosferada tirik organizmlarni yashashi va o’ sishi uchun oziqlantiruvchi moddalar ham mavjud b o’ ladi. Bularga mis, temir, kobalt va marganets kiradi. Bular mikroaralashma tarzida qabul qilinadi. Oziqlantiruvchi moddalarning boshqa turi, yani azot, fosfor, kislorod va oltingugurt ishtirokida hosil b o’ ladi, kimyoviy reaktsiya ma‘lumotlari ham muhim rol o’ ynaydi. 6. Organik birikmalar.

Gidrosferani organik birikmalar bilan ifloslanishi h oh erigan holatda muallaq holatda b o’ lsin, uning tarkibi turlicha b o’ ladi. Ifloslangan suvlarda organik birikmalarning miqdori unchalik k o’ p b o’ lmaydi. Ifloslangan suvlarda ularning miqdori tashlangan organik chiqindilarning xarakteriga va u tushayotgan suvning fizik-kimyoviy xossalariga bog’liq b o’ ladi. Keyingi paytlarda suv havzalariga insektitsidlar, pestitsidlar, detergentlar, fenollar, uglevodlar, oqsilli fermentlar, aminokislotalar, karbon kislotalar va vitaminlar tashlab yuborilmoqda. Bularning barchasi tirik organizmlarga salbiy ta‘sir qiladi. Organik birikmalar bilan ifloslantirishning o’ ziga xos k o’ rinishlaridan biri ularning suv yuzasida yupqa pardalar hosil qilishlaridir. Neft mahsulotlari bilan ham ifloslanish sodir b o’ lsada ularning avariyaga uchragan neft tankerlaridan ochiq dengizlarga chiqib ketishi atrof-muhitga katta xavf t u g ’ diradi. Shuningdek, sintetik yuvish vositalari va pestitsidlarning ham suv havzalariga chiqib ketishi y o’ l q o’ yib b o’ lmaydigan hollardandir. Chunki ularning ichida shunday birikmalar ham borki, u zoq vaqt saqlanib ta‘sir q ilish xususiyatiga ega b o’ ladi. Bizning vazifamiz esa shunday hollarga y o’ l q o’ ymaslik va tabiatni kelajak avlodga qanday b o’ lsa shundayligicha yetkazishdir .

Адабиётлар: 1. И.А.Каримов, «Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, хавфсизликга таҳдид ва барқарорлик шартлари», Тошкент, 1997. 2. Э.В.Қодиров ва бошқалар «Табиий муҳитни муҳофазалашнинг геоэкологик асослари» Т. Ўзбекистон. 1999й. 3. 3.Абдуллаев Экологические отношения и экологическое сознание. Т. Фан. 1990. 4. С.С.Саидаминов «Основы охрана окружающей среды» Т. Ў қ итувчи. 1989. 5. З.Салимов «Кимёвий технологиянинг жараёнлари ва қ урилмалари», Т. Ў қ итувчи. 1989. 1-кисм 6. Н. Жабборов, Химия ва атроф-му ҳ ит, Тошкент, « Ў китувчи», 1992. 7. И.И.Дедю Экологический энциклопедический словарь. Кишинев.: Гл. ред. Молдавской сов. энциклопедии, 1989, 406 с. 8. Е.В.Миланова, А.И.Рябчиков Использование природных ресурсов и охрана природы. М. Высшая школа, 1986. 9. А. Ишмуќамедов Малоотходная технология и окружающая среда. Т. Мехнат, 1988. 10. Л.В. Гетов, А.В.Сучева, Охрана природы. М. Стройиздат, 1989 год. 11. П.С. Белов, И.А.Голубева, С.А.Низова Экология производства химических продуктов и углеводродов нефти и газа. М. Химия, 1991. 12. Г.П. Беспамятное, Ю.А. Кротов Предельно допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде. Справочник. Л. Химия, 1985.

Похожие

Tuproqlarning zaharli moddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi

Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin1 rekultivatsiyasi

Atmosferaning ifloslanishi

Ekologiya faninining tabiiy-ilmiy asoslari

Radioaktiv moddalar bilan ifloslanishning oldini olish va zamonaviy tozalash usullari