Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin1 rekultivatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

324.5 KB

Скачать

Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin1 rekultivatsiyasi Reja. 1. Tuproqlarnk neft bilan ifloslanishi 2. Neft maxsulotlari bilan ifloslanish holatlari 3. Ifloslanishni oldini olish chora tadbirlari.

Tuproqning kimyoviy ifloslanishlari orasida neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi keng masshtabda uchraydi. Chunki neft xom ashyosidan halq x о ‘jaligida keng foydalanib, bugungi kunda 1000 xildan ortiq mahsulotlar olinmoqda. Ifloslanishning paydo b о ‘lishida asosan neft konlarining ochilishi, neft hom ashyosini olinishi, taishsh jarayoni, saklash omborlari, kutilmagan avariya holatlari va neft mahsulotlarini nozamonaviy texnologiyalar vositasida kayta ishlash, transportlar tomonidan chala yoqilishi va boshqalar о ‘rin tutadi. Ayniqsa neftga boy b о ‘lgan Arab mamlakatlari, Rossiya, Quvayt, Ozarbayjon va Ukraina hududlarida neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanish holatlari k о ‘proq kuzatiladi. Birgina Rossiya-ning о ‘zida yiliga 50-70 ming tonna neft va neft mahsulotlari katta-katta hududlarni ifloslaydi, jumladan 1996 yilda 50 ming gektar yer kuchli darajada ifloslangan. Ukrainadagi katta halokat atrof-muhit ekosistemasining ifloslanishiga sabab b о ‘lgan. Tuproq qoplamini neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishining asosiy omillari о ‘rnida Y.A.Majayskiy, I.Y.Davshova, V.F.Yevtyuxin, K.N.Yevsenkin (1999), V.I.Solovyev, V.A.Pushkina, G.A.Kojanova, T.V.Gudzenko (2001), V.M.Kondrashenko, V.P.Xolodenko (2001), L.A.Deminalar (2000) tabiat komponentlari ayniqsa, tuproq qoplamining neft bilan ifloslanishida quyidagi asosiy omillarni k о ‘rsatishadi: -neft sanoati tarmoklaridagi chikindi suvlarining tuproq qoplamiga va sug‘orish suvi manbalariga tushishi; -neft va boshqa yoqilg‘i turlarining tashish kemalari, transportlari va uzatuvchi kuvurlaridagi halokat holatlari; -neft konlarining yonib ketishi;

-neft saklash omborlaridagi noqulay holatlar natijasida tuproq qoplami va ekosistemaning asosiy qismlari ifloslanadi. Bundan tashqari neft va neft mahsulotlaridan not о ‘g‘ri foydalanish mobaynida va ifloslangan hududlarda rekultivatsiya ishlarini yetarli darajada y о ‘lga q о ‘yilmasligi okibatida ham bir qator muammolar kelib chiqadi. Har bir neftning о ‘ziga xos kimyoviy tarkibi b о ‘lib, ifloslanish harakteri ham shunga monand holda turlicha b о ‘ladi. Neft asosan och kulrangdan t о ‘q q о ‘ng‘ir rang oralig‘ida ba’zan yashil rangda ham uchraydi. О ‘rtacha molekulyar massasi 220-230 g/mol (ba’zan 450-470g/mol), zichligi 0,65-1,05 (odatda 0,82-0,95 g/sm), qaynash harorati 28-100°S oralig‘ida (parafinlar miqdoriga bog‘liq holda), yopishqokligi 1,98-265,90 mm2/s (og‘ir fraksiyali tarkib k о ‘p b о ‘lsa yopishqoklik yuqori b о ‘ladi). Uglevodorodlar tarkibi ham turlicha b о ‘lib, parafinlar 30-35%, naftenli uglevodorodlar 25-75%, aromatik tarkibli-10-20 % oralig‘ida uglevodorodlar uchraydi, element tarkibi esa (%): S-82-87, N-11-14, 8-0,01-6, N-0,001-1,8, 0- 0,005-0,35, bundan tashqari 50 ga yaqin element uchraydi. Neft yoki neft mahsulotlari tarkibida N1, R kabi og‘ir metallarni b о ‘lishi tuproq qoplami uchun yana bir zaharli havf hisoblanadi. Har bir hudud, xattoki bir mintaqadagi ikkita neft konidan chiqayotgan neft kimyoviy tarkibi jihatidan farq qiladi va vakt utishi bilan neftning kimyoviy tarkibi о ‘zgaradi. Tuproq tarkibiga tushganda yengil fraksiyali tarkibi uchishi, tuproq qatlamlariga yutilishi hamda tabiiy tarzda mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi hisobiga о ‘zgarishga uchraydi va tuproq qatlamlarida smola yoki asfalt k о ‘rikishida qoladi. Yuqorida ta’kidlanganidek neft mahsulotlariga nisbatan tuproq qoplamini ifloslanishi k о ‘prok uchraydi (benzin, mazut, motor moyi va boshqa yonilgilarni transportlar tomonidan chala yonishi natijasida asosan atmosfera havosi

ifloslanadi) va ifloslangan tuproqlarni tozalash va unumdorligini qayta tiklanishi uzoq yillar talab etadi. Tuproq qoplamini neft bilan ifloslanishi turli omillarga k о ‘ra turlicha b о ‘ladi va tuproq tarkibiga tushgan neft miqdoriga k о ‘ra quyidagi darajalarga b о ‘linadi: □ ifloslanmagan tuproqlar 1,0 g/kg; □ kuchsiz darajada ifloslangan tuproqlar 1,0-5,0 g/kg; □ о ‘rtacha darajada ifloslangan tuproqlar 5-12 g/kg; □ kuchli darajada ifloslangan tuproqlar 12-25 g/kg; □ juda kuchli darajada ifloslangan tuproqlar 25 g/kg dan ortiq; Tuproqsa neftning QQM k о ‘rsatkichi 1g/kg ga teng b о ‘lib, bu k о ‘rsatkichdan ortiq miqsori salbiy oqibatlarga olib keladi. Juda kuchli ifloslangan tuproqlar asosan neft koni, neft sanoati, yonilg‘i quyish shaxobchalari atrofidagi tuproqlarda kup uchraydi. Neft yoki neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarni xossa-xususiyatlarini о ‘zgarishida uning ifloslanish vaqti muhim urin tutadi. Ifloslanish vaktiga k о ‘ra quyidagicha belgilanadi: O yangitdan ifloslangan tuproqlar - 4 yilgacha; □ о ‘rtacha ifloslanish vaqti 4-10 yilgacha; □ eskitdan ifloslangan tuproq qoplami 10 yildan ortiq. Ifloslanish vaqti tuproq xossalarini о ‘rganishda uning rekultivatsiya tadbirlarini olib borishda muhim rol о ‘ynaydi, ya’ni olib borilgan tadqiqotlarning turi, tegishli metodikalar va texnologiyalarni belgilash mezonlaridan biri hisoblanadi. Respublikamizda hozirgi kungacha k о ‘plab neft konlari ochilgan. Natijada sug‘oriladigan tuproqlar kuchli darajada ifloslanmokda, tuproqning kimyoviy, fizikaviy, biologik, mikrobiologik xossalari о ‘zgardi va suv, oziqa hamda havo

rejimlari buzilib, barcha tuproq fazalariga salbiy ta’sir qilmokda. Xususan, Namangan viloyati Mingbuloq tumanida 1992 yil 2 martda t о ‘satdan ochilgan Mingbuloq neft koni atrofida turli darajada tuproqlar ifloslangan (19-rasm). 19-rasm Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproq va undan ajratib olingan neft miqdorining k о ‘rinishi Rasmdan k о ‘rinib turibdiki, tuproq о ‘rtacha, kuchli va juda kuchli darajada neft bilan ifloslanganda о ‘zining morfologik belgilarini y о ‘qotadi. О ‘zbekiston Respublikasi tabiiy boyliklar, jumladan neft konlariga juda boy hisoblanadi va о ‘zining extiyojini t о ‘liq ta’minlaydi. Respublikamizda neft konlari quyidagi 5 ta: Ustryut, Buxoro - Xiva, Shimoliy - G‘arbiy Gissar, Surxondaryo va Farg‘ona neftgazregion b о ‘yicha tarqalgan b о ‘lib, asosiy kismi sug‘oriladigan tuproqdar xududi va tutash xududlarda joylashgan.

Neft bilan ifloslangan xududda о ‘suvchi yovvoyi о ‘simliklar hamda qishloq- x о ‘jalik ekinlarining vegetatsiya jarayoni kechishi uchun nokulay sharoit paydo b о ‘ladi va ularning nobud b о ‘lishi kuzatiladi (20-rasm). 20-rasm Neft bilan ifloslangan tuproq qoplami va atrof- muxit xolatini k о ‘rinishi Oradan 14 yil о ‘tishiga qaramay tuproq qoplami о ‘zining holatini tiklay olgani y о ‘q. Neft yoki neft mahsulotlari tuproqka tushganda genetik qatlamda radiusli kimyoviy parda paydo b о ‘lib, ushbu pardadan suv yoki havoning о ‘tishi kamaadi va tuproq mikroorganizmlari aksariyati nobud b о ‘ladi, natijada о ‘simliklar oziqlanishi uchun nokulay sharoit vujudga keladi, provardda esa biologik dunyoning о ‘zgarishi kuzatiladi. Bundan tashqari zaharli kimyoviy moddalardan zarar kurgan va nobud b о ‘lgan mikroorganizmlar ishtirokida boradigan biokimyoviy, biologik jarayonlar izdan chiqadi va tuproqning bir qator xossalari yomonlashadi.

Neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishning yil sayin kengayayotgani, tuproq unumdorligiga zaharli ta’sirini kuchliligini hisobga olib, ifloslanishni oldini olish va ifloslangan tuproqlarni tozalash hamda unumdorligini qayta tiklash masalalariga qatiy e’tibor berish lozim. 2-. Neft va neft maxsulotlarining tuproq xossalariga ta’siri Tuproq tirik tabiiy murakkab tana b о ‘lib, bunda tinimsyu ravishda biologik va kimyoviy jarayonlar kechadi. Tuproqda kechadigan jarayonlar hududning iklimiy, gidrologik, ekologik sharoiti, biologik dunyosi va tuproqning agrokimyoviy, agrofizikaviy xossalariga uzviy bog‘liq tarzda turlicha kechadi. Tuproqka doimiy ravishda tabiiy va antropogen omillar о ‘zining ta’sirini о ‘tkazadi, buning oqibatida esa tuproqning xossa hususiyatlari о ‘zgaradi. Hususan, neft uglevodorodlari tabiiy muhit va tuproq qoplamining ifloslovchi asosiy moddalar qatoriga kiradi. Uning kimyoviy ta’siri tuproqning morfologik, fizik, fizik-kimyoviy, agrokimyoviy, mikrobiologik, biokimyoviy va biologik xossalarini о ‘zgartiradi, natijada tuproq unumdorligining pasayishi kuzatiladi. Qolaversa tuproqdagi organik moddalarning minerallanish jarayoniga, umumiy va guruhiy mikroorganizmlarning xilma-xilligiga, ularning miqdorining kamayishiga, fermentlar (katalaza, invertaza, polifenoloksidaza, oksidaza, proteaza, fosfataza, degidrogenaza) faolligining susayishiga, tuproqning nafas olishi va morfologik belgilarining о ‘zgarishiga ta’sir etadi. Ekosistemaning neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi ekologik muammolardan tashqari geoekologgas muammoga ham sabab b о ‘lib, litosferaning yuqori qismi va suv .t о ‘planuvchi qatlamiga singib bir qator holatlar yuzaga kelishi mumkin. Gidrogeologiya instituti tadqiqotchilarining ta’kidlashicha, Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi hududining yer osti sizot suvlari ustida katta miqdorda neft va neft mahsulotlari t о ‘plangan va tuproq qatlamlaridan yer ostiga qarab sizib о ‘tgan.

Ifloslanishning kengayishi boshqa xudud tuproqlarining ham ifloslanishiga olib kelgan. Tuproqda uglevodorodlarning 5gr/100gr tuproqda uchrashi unda kechuvchi nitrifikatsiya jarayonining bir necha bor sekinlashishiga va mikroorganizmlarning keskin kamayishiga olib keladi. Tuproqning eng noziq kismi hisoblangan biologik dunyosi ifloslanish natijasida sezilarli zarar k о ‘radi. Ayniqsa umumiy mikroorganizmlar, geterotrof, uglevodorodoksidlovchi, denitrifikator, nitrifikator bakteriyalar, zamburug‘lar, aktinomitsetlar, mayda hashoratlar va о ‘simliklar zaharli kimyoviy ta’sirga nisbatan chidamsiz hisoblanadi. Respublikamiz sug‘oriladigan tuproqlarining neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, tuproq xossalarini о ‘zgarishini о ‘rganish va uning rekultivatsiyasi b о ‘yicha T.Abdraxmonov, L.Tursunov, A.Vaxobov, U.Jurayeva, Z.Jabbarov va E.Xushvaqtovlar 2006-2008 yillarga m о ‘ljallangan DITD-7 y о ‘nalishidagi r о ‘yxat raqami A-7-070 «Sug‘oriladigan tuproqlarning neft va neft maxsulotlari bilan ifloslanish holati va uni tozalashning biologik asoslari» mavzusida amaliy loyixasi (amaliy granti) doirasida ilmiy tadqiqotlar olib bormoqdalar. Tadqiqotchilar ifloslangan hudud tuproqlarining mikrobiologik olamini о ‘rganishlariga k о ‘ra mikroorganizmlar neft miqdori va fasllar b о ‘yicha turlicha miqdorda uchrashi aniqlangan (22-jadval). 22-jadval Mingbulok neft koni atrofida tarqalgan о ‘tloqi-allyurial tuproqlarda mikroorganizmlarning о ‘rtacha miqdori (Jabbarov ZA., Abdraxmonov TA. 2005) Namuna Tuproq Mikrorgvnyumlar mshfori (xuj/g)

lar olingan chukurlikl ar, sm. iamuaalari (neft koyaigan nisbatan metr xssobioa) 1 2 3 4 * 5 6 0-ZOsm 100 ZxYU 4 2x10 3 10 10 2 - 0-ZOsm 200 5,2x10" 2x10-" 17 10 2 - - 0-ZOsm 500 6x10" ZxYU 2 10 2 10 3 10 - 0-ZOsm 800 7x10 4 5X10 2 2x10' 2x10" 20 0-ZOsm 1500 8x10" 5x10 2 3x10" 3x10' 10 2 0-ZOsm 3500 8x10 5 6x10 2 ZxYU 5 4x10" 10 2 0-ZOsm 5000 10" 4x10* 10 6 4,5x10" 10 3 0-ZOsm 8000 5x10> 5x10 2 YU 6 5x10" 10 3 0-ZOsm 12000 8x10' 4,7x10' 2x10' 5x10* 1,4x10 l 0-ZOsm 0000 9x10' 3,8x10 2 2,6x10' 5,2x10" 2x10 3 Izox: 1.Geteretrof bakteriyalar; 2. Uglevodorod parchalovchi bakteriyalar; 3. Denitrifikator bakteriyalar; 4. Nitrifikator bakteriyalar; 5. Aktinomitsetlar; 6. Barcha tajribalarga tegishli nazorat. Tadqiqot natijalaridan k о ‘rish mumkinki, aktinomitset va nitrifikator bakteriyalar ifloslanishdan keyin kamayib ketgan. Natijada mikroorganizmlar faoliyati bilan bog‘liq biokimyoviy jarayonlar, ya’ni fermentlar faolligi susayishi kuzatiladi. Tuproqda kechadigan barcha biokimyoviy jarayonlar bevosita tuproqdagi fermentlarning funksiyasi bilan bog‘liq.

Fermentlarning о ‘ziga xos xususiyati shundaki, tuproqsa kechadigan bioreaksiyalarni ming va million marta tezlashtiradi. Aniqlanishicha, hozirgi vaqtda tuproqda 40 ga yaqin (ureaza, katalaza, invertaza, perooksidaza, polifenoloksidaza va boshqalar) fermentlar mavjud b о ‘lib, tuproqda turli xil vazifalarni bajaradi. Xususan, fermentlardan proteaza va ureaza fermentlari tuproqdagi organik azotning minerallanish jarayonini harakterlaydi. YA’ni tuproqdagi nitrifikatsiya va ammonifikatsiya jarayonini faollishtiradi va azot bioelementini о ‘simliklar oson о ‘zlashtiradigan holatigacha olib keladi. Qora tuproq mintaqasida neft va neft mahsulotlari (fenol, amii, geterotsiklik birikm.alar, neft maxsulotlarinining oralik formalari) bilan ifloslanishdan s о ‘ng polifenoloksidaza va peroksidaza fermentlari о ‘zining faolligini y о ‘qotadi. Qora tuproqdarda invertaza va degidrogenaza fermentlari neftni turli miqdoriga ta’sirchan b о ‘lib, ureaza fermentining faolligi 1YANz shaklidagi azot hisobiga bir necha marta ortadi. Biroq tuproqqa tushgan neftning turli miqdori tuproq tiplariga k о ‘ra fermentlar faolligiga turlicha ta’sir qiladi. Jumladan, neftning minimal dozasi polifenoloksidaza (PO) va va polifenoloksidaza (PFO) faolligiga stimulyativ ta’sir qilsa, yuqori miqdori sekinlashtiruvchi ta’sir qiladi, xuddi shuningdek ureaza va invertaza faolligiga neft turlicha ta’sir etadi (21-22-rasmlar). 21-rasm Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarda ureaza fermenti faolligining о ‘zgarishi

22-rasm Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarda invertaza fermenti faolligining о ‘zgarishi Tajribalarning k о ‘rsatishicha, yuqoridagi ikki ferment neftning ta’sirida turlicha faollikka ega b о ‘lgan, jumladan ureaza fermenta invertaza fermentiga nisbatan faolligi oshib borgan. Tuproqdarning tipi va tabiiy muhitiga bog‘liq ravishda fermentlar turlicha faollikka ega b о ‘ladi, qolaversa neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarda fermentlar faolligi keskin о ‘zgaradi. Tuproqning biologik dunyosi va faolligi о ‘zgarishga uchragandan s о ‘ng vakt о ‘tishi bilan tuproqsagi oziqa elementlar va gumus miqdori, ya’ni agrokimyoviy xossalari о ‘zgarishga uchraydi (23-jadval). 23-jadval Neft bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarda gumus

miqdori, % (t.Abdraxmanov, Z.A.Jabbarov, 2006 yil) Namunalar Chuqurligi (sm) Tuproqnamunalari 07 19 28 33 45 0-30 0,54±0,02 31-60 O,59±0,02 61-90 O,40±0,01 91-120 0,35±0,02 121-150 0,21±0,01 0,94±0,02 1,76±0,03 0,70±0,02 0,78±0,02 0,51±0,01 0,51±0,01 O,32±0,01 0,42±0,01 0,30±0,01 0,27±0,01 1,30±0,04 0,84±0,03 0,68±0,02 0,58±0,02 O,49±0,02 1,42±0,05 0,98±0,03 0,76±0,03 0,66±0,02 0,34±0,01 Tuproqdagi gumus miqdori neft miqdoriga kura oshib kamayib boradi. Neftning kimyoviy ta’siri natijasida biologik dunyo zarar k о ‘rishi va tuproq xossalari yomonlashishi hisobiga kamayib, vaqt о ‘tishi bilan tuproq xossalari asta- sekin yaxshilanishi bilan neft organik modda b о ‘lgani bois gumus miqdori ortib boradi. Tadkiqotlar mobaynida aniklandiki, tuproqning yuqori qatlamida (0-30 sm) neft yoki neft mahsuloti tushganda gumus hosil b о ‘lish jarayoni sekinlashadi, qulay sharoit vujudga kelishi bilan bu jarayon y о ‘lga tushib gumus miqdori ortishi kuvatiladi. Neft va neft mahsulotlari tuproqning fizikaviy xossalariga ham jiddiy ta’sir qiladi. Birinchidan tuproqning suv shimish va ushlash xossasi yomonlashadi, ikkinchidan tuproq bilan neft qorishib ketishi hisobiga strukturami y о ‘qoladi, uchinchidan vaqt о ‘tishi bilan berchlashib ketgan tuproqda kishlok x о ‘jalik kurollari bilan ishlov berish kiyinlashadi. Bundan tashkari tuproqning mexanik tarkibi ham о ‘zgarishga uchraydi.

$Tuproqning mexanik tarkibini о ‘zgarishi bilan ifloslanish darajasi ham uzgaradi, tuproq mexanik tarkibi qanchalik yengil tarkibli b о ‘lsa, neft yoki neft mahsulotini tez va kam shimadi, bunday tuproqlarni tozalash jarayoni bir muncha kulay va oson kechadi. Og‘ir mexanik tarkibli tuproqdarda esa aksincha, ya’ni og‘ir mexanik tarkibli tuproqlar о ‘ziga neft miqdorini sekin va k о ‘p miqdorda shimadi, bunday tuproqdarni tozalash va qayta tiklash tadbirlari bir muncha og‘ir kechadi. Quyida neft va neft mahsuloti bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarning mexanik, mikroagregatlik xossasi va strukturalik hamda disperslik koeffitsentlari keltiriladi (24-jadval). Ifloslovchining kimyoviy tarkibi va tuproqning mexanik tarkibiga k о ‘ra unig fizik xossalari о ‘zgarib turadi. Va nihoyat ifloslangan tuproqning unumdorligi ifloslanish harakteriga k о ‘ra turlicha b о ‘lib, xatto unumdorligi keskin pasayadi. Qishloq x о ‘jalik ekinlari urug‘larini unib chikishi va vegetatsiya jarayonlarida kuzatish mumkin. /Dacha sharoitida ifoslanishdan s о ‘ng- о ‘simlik dunyosi siyraklashadi va ayrim hollarda rivojlanish umuman t о ‘xtaydi. / 24-j adval Neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan о ‘tloqi-allyuvial tuproqlarning ayrim fizikaviy xossalarining о ‘zgarishi (Abdraxmanov T., Tursunov L., Jabbarov Z.A., 2006 yiya) Zarrachalar kattalagi mn. Kesma 1 \ Mexan ik Struk ukurlig i, 1- 0,25- 0,1- 0,05 - 0,01 - 0,005- 0,001 | Fizik Mikr o tarkib Disper s tura sm. 0,25 0,1 0,05 0,01 0,00 5 0,001 loy agreg at bо‘yic ha lik lik$

Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin1 rekultivatsiyasi

20.09.2019

0

324.5 KB

Похожие