Parazitlarning morfologik adaptatsiyalari - Экология - Рефераты

Parazitlarning morfologik adaptatsiyalari

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Parazitlarning morfologik adaptatsiyalari Reja: 1. Parazitlarning gavda shakllarining turli-tumanligi. 2. Parazitlarning gavda o’lchamlari. 3. Parazitlarning rangi. 4. Parazitlarning yopishish organlari va ularning turli- tumanliligi.

Parazitlarning yashash tarziga binoan morfologik adaptatsiyalari Parazitlarda mavjud bo’lgan moslasha olish qobiliyatining (imkoniyatining) yashirin holda saqlanishi va uning yuzaga chiqishi hayvonlar olamining boshqa bironta guruhida bunchalik shiddat bilan namoyon bo’la olmaydi. Parazitlik bilan o’tuvchi hayot tarzining o’ziga xosligi shundan iboratki, ushbu hayot jarayoni turli-tuman ko’rinishlar va o’zgarishlarga olib keladiki, bunday adaptasiyalar organizmning tashqi va ichki organlari tuzilishida chuqur iz qoldirib, yangi belgi va xususiyatlarni yuzaga keltiradi. a) Gavda shakllarining turli-tumanliligi. Aksariyat ektoparazitlarda gavdaning orqa va qorin tomonga qarab yassilanishi umumiy belgi hisoblanadi gavdaning bunday yassilanishi parazitning xo’jayin tanasiga yaxshiroq o’rnashib olish imkonini beradi. Ushbu fikrning to’g’riligini tasdiqlovchi bir qator dalillarni keltirish mumkin. Masalan, infuzoriyalardan trixodina (Trichodina), xilodon (Chilodon), kerona (Kerona) larni, barcha monogenoidlarni, ayrim parazit nemertinalar (Malacobdella), zuluklar (Hirudinea), kanalar, qandalalar, bitlar va boshqalar gavdasining yassilashganini ko’rish mumkin. Ushbu hayvonlardagi bu belgi kelib chiqishi turlicha ekanligini payqash qiyin emas. Ayrim guruhlarida tananing yassi shaklda bo’lish belgisi erkin yashovchi ajdodlaridan o’tgan belgi bo’lib, ularni parazitlik bilan hayot kechirish tarziga osongina moslashishini ta’minlagan. Masalan, karp baliqlarining terisida ektoparazitlik qiluvchi Chilodon cuprini infuzoriyasi avlodining erkin yashovchi turlarini gavda shakli aynan yassilashgan bo’ladi. Xuddi shuningdek, Kerona infuzoriyasi avlodining barcha erkin yashovchi turlari ham parazit turiga o’xshab yassilashgan gavda shakliga ega. Demak, parazitlardagi yassi shakl ularning parazitlik haytidan kelib chiqqan emas, balki erkin yashovchi ajdodlaridan o’tgan belgi deb qarash lozim. Monogenoidlardagi gavdaning yassilik belgisi ham ularning erkin yashovchi ajdodlari bo’lmish turbellariyalardan o’tgandir. Xuddi

shuningdek, so’rg’ichlilar gavdasining yassilik belgisi ham ularning erkin yashovchi ajdodlaridan o’tganligiga shubha qilmaslik kerak. Lekin Malacobdella, Myzostomida, Hirudinea, Branchiura kabi turli guruhlardagi parazitlarning ajdodlarida yassi shakldagi gavda umuman bo’lmagan. Aksariyat hollarda, gavdaning dorzoventral tomonlarga qarab yassilanishi shu hayvonlarning xo’jayin tanasiga to’laroq yopishib (birlashib) olish imkonini beradi. Ikki yon (lateral) tomonga qarab yassilanish esa aksariyat burgalarda hosil bo’lgan. Bunday yassi shaklning paydo bo’lishi ularning xo’jayin tanasidagi soch tolalari orasida osonlik bilan harakatlanish imkonini beradi. Ektoparazitlarda gavdaning qisqarishi yoki cho’zilishi haqida gap yuritiladigan bo’lsa, ko’pincha parazitlik hayotda gavdaning qisqarishi tomonga borish tendensiyasi kuzatiladi. Masalan, parazit nemertinalardan Malacobdella, polixetalardan Myzostomida o’zlarining erkin yashovchi turdoshlaridan ancha kalta gavdaga ega bo’ladi. Parazit kanalar va qisqichbaqasimonlar esa erkin yashovchi turlariga nisbatan kalta va keng gavdaga ega bo’ladi. Ko’pgina ekto va endoparazitlarda gavdaning kichrayishi bilan birga segmentasiyaga ega bo’lgan turlarida yana segmentlar orasidagi chegaralarning silliqlanishi ham kuzatiladi. Bunday hol Myzostomida avlodining turlarida aniq ifodalangan bo’ladi. Parazit qisqichbaqasimonlarda esa tashqi segmentlar orasida chegara umuman yo’qolib, o’zaro qo’shilib ketgan bo’ladi. Gavda segmentasiyasining umuman yo’qolib ketishini tuban qisqichbaqasimonlardan (Copepoda) Xenocoeloma da aniq ko’rish mumkin, chunki uning ikkala uchi to’mtoq silindr shakliga o’xshab qoladi. Ichak parazitlarida gavda shakllarining o’zgarishi o’zgacha boradi, ya’ni bunday parazitlarning gavdasi uzayish tendensiyasiga ega bo’ladi. Bunday paytda ichakda yashovchi turli-tuman guruhlarga mansub bo’lgan parazitlarda konvergent belgilarning namoyon bo’lishi kuzatiladi. Masalan, ichak gregarinalari va ko’pgina infuzoriyalarning tanasi nisbatan cho’zilgan shaklda bo’ladi. Tananing kuchli uzayish xususiyatini, ayniqsa, ichak sestodalari va tikanboshlilarda ko’rish

mumkin. Ichak parazitlari gavdasining uzayishi ayrim hollarda, uning ko’ndalanggiga bo’linib, proglottidlarni hosil qiladi. Ayrim ichak parazitlari xuddi ektoparazitlar singari gavda shaklini o’zgartirib, bir tomoni botiq holga keladi va ana shu botiq tomoni bilan ichak epiteliysiga mahkam o’rnashib oladi. Masalan, bir hujayrali parazit xivchinlilardan, lyambliyani (Lamblia interstinalis) ko’rsatish mumkin. Xo’jayinining gavda bo’shliqlarida yashovchi parazitlarda gavda shaklining adaptasiyasi o’ziga xos ravishda bo’ladi, ya’ni ichak parazitlariga qarama-qarshi, dumaloq yoki ovalsimon shaklni oladi. Masalan, suvaraklarning gavda bo’shlig’ida yashovchi Diplocystis gregarinasi dumaloq shaklida yoki sestodalarning finnalari, nematodalardan Tetrameres ning urg’ochisi qushning oshqozoni devoriga o’rnashib, dumaloq shaklni oladi. Bunday shakllarni o’simlik ildizida yashovchi bo’rtma nematodalarining (Meloidogyne) urg’ochilari ham hosil qiladi. b) Gavda o’lchamlari. Aslida parazitlarning gavda o’lchamlari ularning parazitlik bilan hayot kechirishga moslashganligi bilan ifodalanmaydi. Lekin ayrim hollarda parazitlik hayot kechirish tarzi ularning gavda o’lchamlarini yiriklashishiga olib kelishi mumkin. Ushbu bog’liqlik, ayniqsa, nematodalarda namoyon bo’ladi. Erkin holda hayot kechiruvchi aksariyat nematodalarning o’lchami 1 mm uzunlik atrofida bo’ladi. Chuchuk suv va tuproq nematodalarining ayrim turlari 5-10 mm uzunlikka teng bo’lsa, dengizda erkin hayot kechiruvchi nematodalarning ayrim vakillari 3-5 sm gacha yetishi mumkin. Parazitlik bilan hayot kechirishga moslashgan nematodalar esa ancha uzun bo’lishi bilan erkin yashovchilaridan farq qiladi. Masalan, Mermitidalar (Mermithidae) ning ayrim voyaga yetgan individlari 15 sm uzunlikda bo’lsa, umurtqali hayvonlarning parazit nematodalari esa yana ham uzun bo’ladi. Masalan, ot askaridasi 30-40 sm ga teng bo’lsa, itlarning buyragida parazitlik qiluvchi, nematoda- Dioctophyme renale 1 metr uzunlikda bo’ladi. Odamning terisi ostida parazitlik qiluvchi rishtaning uzunligi 15 metrgacha bo’lsa, kashalotning yo’ldoshida parazitlik qiluvchi gigant nematoda (Placentonema gigantissima) ning uzunligi 8,4 metr, gavdasining eni esa 1,5-2,5 sm ga teng bo’ladi. Gavda uzunligining parazitlik bilan hayot kechirishga

bog’liq bo’lishini Aloionema fakultativ parazit nematodasida aniq namoyon bo’ladi. Uning parazitlik bilan hayot kechiruvchi avlodi lichinkalarining uzunligi erkin hayot kechiruvchi avlod lichinkalarining uzunligidan qariyb 2 barobar ortiq bo’ladi. 2. Yopishish organlarining adaptatsiyalari Ko’pchilik parazitlarning xarakterli xususiyatlaridan biri, ularda yopishish organlarining mavjudligidir. Ushbu organlar parazitning o’z xo’jayini bilan yaqin munosabatda bo’lishi tufayli shakllangan hamda takomillashib borgan. Shunisi e’tiborni o’ziga jalb etadiki, hayvonlar olamida yopishish organlarining keng tarqalganligiga qaramasdan ular deyarli bir-biriga juda ham o’xshash tuzilishiga egadirlar va bunday o’xshashlik turli-tuman konvergent shakllardan iborat ekanligini ko’rsatadi. Shunga qaramasdan parazitlarning turli-tuman yopishish organlar orasida eng ko’p uchraydigani ilgakchalar va so’rg’ichlar hisoblanadi. Ushbu turdagi yopishish organlari ektoparazitlar orasida ham endoparazitlar orasida keng tarqalgandir. Parazitlar orasida qaychisimon, ombursimon yoki tirgovichsimon yopishish organlari esa ancha kam uchraydi. Umuman olganda turli-tuman parazitlarda quyidagi turdagi yopishish organlari uchraydi: a) Ilgakchalar - yopishish organlari sifatida eng ko’p uchraydigan turi bo’lib, ular bir hujayrali hayvonlardan tortib, ayrim parazit hasharotlarda shakllangan. Bir hujayralilar orasida gregarinalar va ba’zi parazit infuzoriyalarda ilgakchalar bo’ladi. Masalan, ko’pgina ichakda parazitlik qiluvchi grenarinalarning epimeritida ilgakchalar to’plami yoki ilgaksimon o’simtalar joylashgan bo’ladi. Astomata guruhiga mansub bo’lgan ayrim infuzoriyalar gavdasining oldingi qorin tomonida bir dona harakatchan ilgakcha bo’lib, uning yordamida infuzoriya xo’jayini tanasiga yopishib olishga va uning epiteliy qatlamiga kirib olishiga yordam beradi. Monogenetik so’rg’ichlilarning ko’pchiligi gavdasining oxirgi pastki qismida ilgakchalarga ega bo’ladi. Ko’p hollarlarda ushbu ilgakchalarning soni 16 taga teng bo’ladi, lekin ularning 2 yoki 4 tasi ancha kuchli rivojlangan bo’ladi, qolganlari esa ancha kichik yoki qisman reduksiyalashgan holatda bo’ladi. Shunday holatdagi (2 ta)

ilgakchalarni monogenoidlardan Gyrodactylus va Dachylogyrus larda uchratish mumkin, Tetraanchus da esa kuchli rivojlangan ilgakchalar soni 2 juft bo’ladi. Ichak trematodalarida ko’p hollarda ilgakchalar bo’lmaydi. Lekin Echinostomidae oilasi vakillarida gavdasining oldingi uchida ilgakchalar vazifasini bajarishga moslashgan yirik tikanlarga ega yoqacha shakllangan bo’ladi. Sestodalar sinfiga kiruvchi parazit chuvalchanglarda mavjud bo’lgan ilgakchalarga qarab ularni bir qator guruhlarga ajratish mumkin. Masalan, Pseudophyllidae va qisman Cyclophyllidae turkumlariga kiruvchi turlar yopishish organlari sifatida so’rg’ichlardan foydalansa, boshqa bir qator turlarida so’rg’ichlardan tashqari yana turlicha joylashgan ilgakchalar ham bo’ladi. Tetrophyllidea turkumi vakillarida ilgakchalar skoleksi yuzasida joylashgan bo’lsa, Cyclophyllidae turkumining ko’pchilik turlarida ilgakchalar skoleksi o’rtasida yoki undagi xartumchada bir yoki ikki qator toj shaklidagi ilgakchalar to’plamidan iborat bo’ladi. Ushbu turkumning Dipylidium caninum (itda parazitlik qiluvchi solityor) turida xartumcha ba’zan bir necha qator doira shaklida joylashgan kichik ilgakchalar guruhidan iborat bo’ladi. Tikanboshlilarda (Acanthocephalia) yopishish organlari sifatida faqatgina ilgakchalar xizmat qiladi. Ushbu organlar chuvalchangning oldingi qismida bo’rtib chiqib turuvchi xartumchada bir necha qator bo’lib joylashgan bo’ladi. Nematodalarda yopishuv organlari sifatida ilgakchalar ancha kam uchraydi. Bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) orasida ilgaksimon yopishuv organlariga ega bo’lgan turlarni ko’plab uchratamiz. Lekin bunday organlar ko’p hollarda tananinig oddiy o’siqlari bo’lmasdan, balki har xil darajada metamorfozlashgan oyoqlar hisoblanadi. Ergasilus avlodidagi qisqichbaqasimonlarning antennalari, Argulus avlodidagi qisqichbaqasimonlardagi antennalar, Cymothoidae oilasiga mansub bo’lgan turlarning ilgaksimon egilgan ko’krak oyoqlari, Pentastomida turkumidagi qisqichbaqasimonlarda ikki juft oddiy ilgakchalar va nihoyat ko’pgina pashshalarning lichinkalarini ilgaksimon jag’larini aytib o’tish o’rinlidir. b) So’rg’ichlar ixtisoslashgan muskullar bilan ta’minlangan gavdaning ma’lum qismlarida joylashgan chuqurchalar ko’rinishidagi organlardir.

So’rg’ichlar turli xil ko’rinishda bo’lishi mumkin. Ular orasida eng qadimiy va oddiy turi yopishuvchi chuqurcha bo’lib, u sestodalardan Pseudophyllidea turkumi vakillarida ko’p uchraydi. Yopishuvchi chuqurchalar odatda, 2 ta bo’lib, skoleksning yon tomonida joylashadi. Ushbu tuzilish Diphyllobothrium, Ligula kabi avlod turlarida uchraydi. Doira shaklidagi oddiy, ba’zan ovalsimon so’rg’ichlarning maxsus muskullar bilan ta’minlanganligi aniq bilinib turadi. Ushbu tuzilishdagi so’rg’ichlar chuvalchanglar orasida ayrim tur-bellariyalarda, deyarli, barcha so’rg’ichlilarda (Trematoda) ko’pchilik sestodalarda, ba’zi nemertinlarda va zuluklarda uchraydi. Monogenetik so’rg’ichlilar turli-tuman yopishish organlariga ega. Ushbu organlar so’rg’ichlar, ilgaklar, yopishuv qopqoqchalari (klapanlari) kabilardan iboratdir. So’rg’ichlar ko’rinishidagi yopishish organlari tananing oldingi va keyingi uchlarida joylashishi mumkin. Oldingi uchida joylashgan so’rg’ichsimon yopishish organlarining ikki xil shaklini ajratish mumkin, ya’ni ularning bir xili og’iz teshigi bilan bog’liq bo’lishi va ikkinchi xili esa og’iz teshigi bilan hech qanday aloqasi bo’lmaydigan so’rg’ichlar farq qilinadi. Og’iz teshigi bilan bog’liq bo’lgan so’rg’ich og’iz so’rg’ichi deyilib, u og’iz teshigi atrofini o’rab olgan bo’ladi. (Masalan, Polistoma rugosum). Og’iz teshigiga daxlsiz bo’lgan yopishish organlari esa og’izning ikki yon tomonida ikkita yopishuvchi chuqurchalar yoki so’rg’ichlardan iborat bo’ladi, (masalan, Tristomim sp.). Monogenetik so’rg’ichlilar gavdasining orqa uchida joylashgan yopishish organlari turli-tuman shakllarda bo’ladi. Ushbu organlarning asosiy bitta birikuvchi diskdan iborat bo’lib, unda har xil yopishuvchi hosilalar o’rnashgan bo’ladi. Ayrim monogenetik so’rg’ichlilarda birikuvchi diskning o’zi yopishuvchi so’rg’ich vazifasini bajarib, uning ichki yuzasi radial to’siqlar yordamida kameralarga bo’lingan bo’ladi. Natijada disk murakkab so’rg’ich shaklini oladi. Ushbu tuzilishdagi yopishuvchi organ Trochopus, Tristomum, Nitzschia kabi monogenetik so’rg’ichlilar avlodlari vakillarida uchraydi. Ayrim hollarda diskning o’zi birikish vazifasini o’tamasdan,

balki uning yuzasida ikkilamchi, ancha mayda so’rg’ichchalar shakllanadi. Bunday tuzilishdagi yopishish organini baqaning siydik pufagida parazitlik qiluvchi Polystoma integerrimum turida uchratish mumkin. Trematodalarda, asosan, ikkita so’rg’ich rivojlangan. Uning biri og’iz so’rg’ichi bo’lsa, ikkinchisi qorin so’rg’ichi hisoblanadi. Qorin so’rg’ichi ayrim hollarda gavdaning oldingi uchiga yoki gavdaning keyingi uchiga yaqin joylashgan bo’ladi. Sestodalarda ko’pincha 4 ta so’rg’ich shakllangan bo’ladi va ular skoleks atrofida (chetida) joylashgan. Lekin baliqlarda parazitlik qiluvchi Proteocephalus sestodasining skoleksini apikal (tepa) qismida beshinchi so’rg’ich joylashgan. Aslida esa shu turkum sestodalarining boshqa barcha turlarida xartumcha hosil bo’lganligini ko’rish mumkin. Zuluklarda, asosan, ikkita so’rg’ich, ya’ni og’iz va gavdaning keyingi uchida so’rg’ich bo’ladi. Og’iz so’rg’ichi o’rtasida, xuddi trematodalarnikidek, og’iz teshigi keyingi so’rg’ichi 4-7 ta gavda segmentlarining shakl o’zgarishidan hosil bo’lgan organ hisoblanadi. So’rg’ichlar haqida so’z ketar ekan, bir hujayrali hayvonlarda mavjud bo’lgan so’rg’ichlar yoki so’rg’ichlar ko’rinishidagi hosilalarni ham aytib o’tish o’rinlidir. Bunday so’rg’ichga o’xshash hosila ko’pgina umurtqali hayvonlarning ichak paraziti hisoblanuvchi L amblia ning qorin tomonini botiq bo’lib, xo’jayin organlariga yopishib olishga moslashganligini eslab o’tish mumkin. Haqiqiy yopishuvchi so’rg’ichga ega bo’lgan bir hujayrali hayvonlardan Polycycla infuzoriyasini olish mumkin. U goloturiyalarning ichagida parazitlik bilan hayot kechirish uchun o’zining so’rg’ichi yordamida ichakning epitelial hujayralariga mahkam yopishib oladi. Aytilganlardan tashqari, parazit hayvonlarda xo’jayinining tashqi va ichki organlariga mahkam o’rnashish yoki yopishib olishi uchun yana turli-tuman yopishish organlarini uchratish mumkin. Bunday organlarga murakkab so’rg’ichlar (monogenetik va digenetik so’rg’ichlilarda, ayrim sestodalarda), yopishuvchi qapqoqchalar (Monogenoidea, ayrim Arthropoda) o’tib oluvchi organlar (kurak oyoqli parazit qisqichbasimonlarda, yopishuv organi Stylarhynchus gregarinasi, Oxymonas va Pyrsonympha xivchinlilarda) tirgakchalar ko’rinishidagi birikish

organlari ( Ichthyotomus sanguinarius ekto-parazit polixetasida), otiluvchi va yelimli ipchalar ( Microsporidia va Myxosporidia sporalarini kapsulasining ichidagi ipchalar, ikki pallali ayrim mollyuskalarning gloxidiy lichinkalardagi yopishuvchi ipi) kabilarni ko’rsatib o’tish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975.

Похожие

Parazitosenoz. Parazitofauna va uning o’zgarish sabablari

Tirik organizmlarning hayot muhitining ekologiyasi

Turning ekologik sistema ekanligi. Turning strukturasi

Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta’sir etishining umumiy qonuniyatlari.

Abiotik omillarga organizmlarning moslashishi