Parazitosenoz. Parazitofauna va uning o’zgarish sabablari - Экология - Рефераты

Parazitosenoz. Parazitofauna va uning o’zgarish sabablari

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Parazitosenoz. Parazitofauna va uning o’zgarish sabablari Reja: 1. Parazitosenoz haqida tushuncha. Xo’jayin tanasidagi har xil parazitlarning o’zaro munosabatlari. 2. Kasalliklarni tabiatda manba holida tarqalish qonuniyatlari.

Parazitosenoz haqida tushuncha Xo’jayin tanasining turli organlarida yashovchi parazit va parazit bo’lmagan (kommensallar, erkin yashovchilar va hokazo) organizmlar o’zaro turli darajadagi hamkorlik va munosabatlarda bo’ladi. Masalan, odam yoki biron-bir hayvon ichagida bir vaqtning o’zida bir hujayrali hayvon, har xil chuvalchang, bakteriya, zamburug’, virus kabilarning turli vakillari yashaydi. Ushbu organizmlarning o’zaro hamkorlik va munosabatlar darajasi, xo’jayin organizmining holatiga turlicha ta’sir o’tkazadi. Bu ta’sir darajasi mavjud parazit va noparazit organizmlarning turlar tarkibi hamda ularning turli-tuman kombinasiyalariga juda ham bog’liq bo’ladi. Bu kombinasiyalarning ayrimlari xo’jayin organizmiga salbiy ta’sir etib kasallik paydo qilishi hamda uning og’irlashuviga olib kelsa, boshqa bir kombinasiyalar esa parazitlarning zararli ta’sirini kamaytirib, uning faoliyatini bostirib turadi yoki ma’lum bir turga mansub bo’lgan parazitni xo’jayin tanasidan chiqarib tashlashga yordam beradi. Parazitosenoz tushunchasini fanga birinchi bo’lib akad. Ye.N.Pavlovskiy (1937) olib kirgan. Parozitosenoz deganda xo’jayin organizmini yoki uning ma’lum bir organini boshpana (yashash joyi) qilib olgan turli-tuman parazitlar va boshqa mikroorganizmlar yig’indisi tushuniladi. Parazitosenoz yo’nalishi bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqot ishlarining asosiy maqsadi va vazifasi xo’jayin organizmida mavjud turli-tuman parazitlar majmuini, uning tarkibiga kiruvchi turlarning har birini alohida-alohida hamda turli kombinasiyalarning o’zaro bir-biri bilan bog’langanlik darajasi, bir-biriga yordami, befarqligi va ziddiyati hamda ushbu munosabatlarning xo’jayin organizmiga ta’sirini aniqlashdan iboratdir. Ushbu tadqiqot ishlarining naqadar ahamiyatli ekanligini quyidagi dalillar bilan tasdiqlash mumkin. Ovqat hazm qilish sistemasida askarida, qilbosh nematodasi va ostrisa bo’lgan odam ichburug’ (bakterial dizenteriya) kasalligiga duchor bo’lsa ushbu infeksion kasallik juda og’ir va surunkali kechadi hamda uni davolash juda qiyin bo’ladi.

Gimenolipidozda ham surunkali bakterial ichburug’ kasalligi uch va undan ko’p yillar davom etishi mumkin. Shuning uchun, bakterial ichburug’ kasalligini amaliyotda davolash uchun, eng avvalo, bemorda gelmintoz kasalliklarning mavjudligini aniqlash va shundan keyingina davolashga kirishish lozimligi qonunlashtirilgan. Bolalarda kelib chiqish sabablari turlicha bo’lgan bakterial ichburug’ kasalligi bilan lyambliyalarning o’zaro bog’liqlik darajasi ham tadqiq qilingan. Masalan, bakterial ichburug’ bilan kasallanmagan sog’lom bolalarning 40,9% ida lyambliyalar topilgan bo’lsa, Fleksner bakterial ichburug’i bilan kasallangan bolalarning 77,3% ida lyambliyalar topilgan. Ushbu holatlarga qarama-qarshi ravishda Zonne bakterial ichburug’i bilan kasallangan bolalarning esa faqatgina 8,4% ida lyambliyalar bo’lishi aniqlangan. Ichakdagi ichburug’ amyobasi ( Entamoeba histolytica ) va ichak bakteriyalari ( Escherichia coli )ning o’zaro munosabatlari va bir-biriga ta’siri juda qiziq hodisa va jarayonlarni yuzaga keltiradi. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikriga binoan (Westfal; Phillips va boshqalar) (K.V.Krashkevich, 1963) ichburug’ amyobasining zararli faoliyatini ko’tarishda ichak bakteriyalarining roli borligi isbotlanadi. Masalan, esherixiya va parakoli (Paracoli) guruhidagi bakteriyalar kalamush ichagidagi ichburug’ amyobasining zararli faoliyatini oshirib, ichak devorining kuchli yallig’lanishiga sabab bo’ladi. Buning aksi sifatida kalamush ichburug’ amyobasi va streptokokk ( Streptococcus faecalis ) bakteriyasi bilan sun’iy zararlantirilganda ichakning yallig’lanishi keskin pasayadi. Bu jarayon, ehtimol, St. faecalis ning moddalar almashinuvida hosil qilingan sut kislotasi parazit amyobalarga salbiy ta’sir qilib, ularni ko’plab halok bo’lishiga asosiy sabab bo’lsa kerak. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan dalillardan shu narsa kelib chiqadiki, parazitosenoz tarkibidagi turlar orasida yoki antogonistik (zid, ziddiyatli, qarama- qarshi) yoki sinergitik (hamkorlik, bir yo’nalishda ishlash, qulaylik yaratish) munosabatlari mavjud bo’ladi. Antogonistik munosabatda bir tur boshqa parazit turni yoki turlarni faoliyatini chegaralab, bostirib tursa, sinergitik munosabatda esa

bir tur boshqa parazit turning (turlarni) faoliyatini kuchaytirishga imkoniyat tug’diradi. 2. Parazitosenoz dinamikasi va uning o’zgarish sabablari Xo’jayin tanasidagi parazitlar yig’indisi yoki parazitosenoz xujayinining morfo-fiziologik xususiyatlari va atrof-muhit ta’sirida shakllanadi. Xujayin xususiyatlari parazitlar uchun birinchi darajali muhit hisoblansa, tashqi sharoitlar ikkinchi darajali muhit hisoblanadi. Parazitosenoz uchun xo’jayinning xususiyatlari, xarakteri, yashash joyi va oziqlanish shakli katta ahamiyatga ega. Bunday shart-sharoitlar har xil guruhlarga kiruvchi hayvonlarning ovqati bir xil bo’lsa ovqat hazm qilish sistemasi parazitlari yig’indisi o’xshash bo’ladi. Bunday hayvonlarga tuyoqlilar bilan kemiruvchilarni ko’rsatish mumkin. Masalan, dala sichqoni, o’rmon sichqoni va lemminglarni ovqat hazm qilish sistemasida, xuddi kavshovchi va toq tuyoqlilarni ovqat hazm qilish sistemasidagidek, bir xil infuzoriyalar topilgan. Shuningdek, kemiruvchilar bilan damanlarni ichagida, bir xil infuzoriyalar, xivchinlilardan gipermastiginalar topilgan. Bir uchastkada yashab, oziqasi turlicha bo’lgan hayvonlarning ichak parazitlari ham turlicha bo’ladi. Masalan, katta qumsichqon bilan tipratikonda ichak parazitlari faunasi bir-birinikidan farq qiladi. Xujayin tanasida parazitosenozni shakllanishida o’sha organda yashovchi parazitlarning turlari orasidagi o’zaro munosabatlarga ham bog’liqdir. Parazitosenozdagi ayrim turlar o’zaro bir-biriga ijobiy (sinergetik) ta’sir ko’rsatsa, ularning ikkalasini ham rivojlanishi va o’sishi kuchayadi. Bordiy-u ikkita yoki bir necha tur o’zaro bir-biriga salbiy (antibioz) ta’sir ko’rsatsa, ularning ko’payish chegaralanishi yoki hayotini davom etirishi qiyin bo’lib qoladi. Xo’jayin tanasidagi parazitosenozning mavsumiy dinamikasi tashqi muhitning o’zgarishi, xo’jayinining holati va uning yashash tarzining o’zgarishi

hamda parazit, oraliq va asosiy xujayinlarini rivojlanish sikllarining o’zgarishiga bog’liqdir. Ko’pgina xo’jayin almashtirmaydigan bir hujayralilar, nematodalar va boshqa ayrim parazitlar, o’zlarining qisqa vaqt davomida amalga oshuvchi rivojlanish siklariga ega bo’lishi tufayli yilning barcha fasllari davomida bir xil miqdorda bo’ladi, lekin oraliq xo’jayinlarining hayot tarzi mavsumlar bilan bog’liq bo’lsa, (masalan, hasharotlar bo’lsa) parazitlarning bo’lishi yoki bo’lmasligi aynan ana shu xo’jayin bilan bog’liqdir. Masalan, qishloq qaldirg’ochining ichagida parazitlik qiluvchi Phaneropsolus micrococcus trematodasi faqat may-avgust oylarida o’z rivojlanishini tugatib, oraliq xo’jayin hisoblanuvchi hasharotlar ko’paygan davrda ularni tuxumlari bilan ko’p miqdorda zararlanishi sodir bo’ladi. Ektoparazitlarda mavsumiy o’zgarishlar dinamikasi aniq ifodalangan bo’ladi. Masalan, burgalar orasida yozgi, bahorgi, qishki va kuzgi turlar farq qilinadi. O’rta Osiyo cho’llarda yashovchi oddiy yumronqoziqda burgalarning ichki, ya’ni yozgi (Caratophyllus tesguorum) va kuzgi-qishki (Neopsylla setosa) turlari parazitlik qiladi. Ushbu burgalarning birinchi turini paydo bo’lishi bilan yosh yumronqoziqlar populyasiyalari ichida toun kasalligining epizootiyasi paydo bo’ladi. Epizootiya yumronqoziqlarning uyquga ketishi bilan so’na boshlanadi, lekin Neopsylla burgalari ko’payib ketib, ular uyqudagi yumronqoziqlar orasida toun kasalligini qo’zg’atuvchilarining qishda saqlanib turishini ta’minlaydi. Shunday qilib ikki tur burga yumronqoziqlar orasida qishin-yozin toun kasalligining qo’zg’atuvchilarini doimiy ravishda saqlanishini ta’minlashadi. Qon so’ruvchi qo’sh qanotli hasharotlarni mavsumlarda paydo bo’lishi havo harorati va namligiga bog’liq bo’ladi. Shunga binoan, odamning leyshmanioz bilan zararlanishi ushbu kasallikni yuqtiruvchi iskaptoparlarning faollik mavsumiga to’g’ri keladi. 3. Parazitofaunaning xo’jayin migratsiyasiga bog’liq bo’lishi Xo’jayin parazitofaunasini o’zgartiruvchi omillardan (sabablardan) biri uning hayotida migrasiya hodisasining bo’lishidir. Xo’jayinning uzoq masofalarga

ko’chib, yangi muhitga o’tishi o’zidagi parazitlarni ham yangi, o’zgacha sharoitga solib qo’yadi. Yangi muhitga o’tish jarayonida xo’jayin organizmida bir qator fiziologik o’zgarishlarni yuzaga keltiradiki, u o’z navbatida tanadagi parazitlarga o’z ta’sir kuchini o’tkazadi. Uzoq masofalarga migrasiyalarni oshiruvchi bir qancha umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda, shu jumladan, turli-tuman baliqlar va qushlarda parazitlar faunasida turlarning o’zgarishlarini aniq ko’rish mumkin. Masalan, bir necha takrorlanuvchi migrasiyalarni boshidan kechirib hayot kechiruvchi losos balig’ida parazitofaunaning o’zgarishini keltirish mumkin, ya’ni ushbu baliq 3-4 yoshgacha shimoliy daryolarning yuqori o’zanida yashaydi. Bu joylarda u juda sust o’sadi va yomon oziqlanadi. Keyin baliq dengizga o’tadi va u yerda u tez o’sib, jinsiy voyaga yetadi. Dengizda 2-3 yillik hayotidan keyin u birinchi marta tuxum qo’yish uchun yana daryoga o’tadi. Birinchi marta daryolardan dengizga o’tuvchi yosh lososlarning parazitofaunasi 12 turdan iborat bo’lgan. Ushbu parazit turlar faqat chuchuk suv uchun xarakterli bo’lgan faunadan iborat. Baliqlar daryodan birinchi marta dengizga o’tgandan so’ng ularning chuchuk suvdagi sharoitlari faunasi yo’qoladi va yangi dengiz muhitiga mos bo’lgan parazitlar faunasiga ega bo’la boshlaydi. Baliqlar dengizda voyaga yetib, urug’lanib, tuxum qo’yish uchun 2-3 yildan keyin yana daryolarga qaytib keladi. Bu jarayonda uning parazitlari faunasi ham o’zgaradi. Birinchi navbatda xo’jayin ektoparazitlardan tozalanadi. Keyinchalik o’zidagi ichak parazitlardan xalos bo’la boshlaydi. Lekin ichak parazitlarining turlarini kamaya borish jarayoni, birinchi navbatda, baliqning chuchuk suvda bo’lish vaqtiga bog’liq bo’ladi. Xo’jayinning migrasiyasi va uning yangi muhitda yashay boshlashi dengiz faunasi bo’shliq parazitlariga juda kam ta’sir etadi va chuchuk suv muhiti bunday parazitlarni xo’jayin tanasidan tashqariga chiqara olmaydi. Migrasiyaning parazitofaunaga ta’sir etishini daryo minogasida ham ko’rish mumkin. Ushbu minoga dengizda yashashi davrida dengiz ichak parazitlari bilan zararlanadi. Uning tuxum qo’yish uchun daryoga qaytib kelishi tufayli u ichidagi

barcha parazitlardan tozalanadi, lekin ayrim trematodalarning metaserkariy bosqichi ko’z muskullari orasida saqlanib qoladi. Ko’chib hayot kechiruvchi qushlarda migrasiya tufayli parazitofaunalarning almashinuvini o’rganish katta ahamiyatga va juda qiziq ma’lumotlarga ega bo’lishi mumkin. Bir qator uchib ketuvchi va uchib keluvchi qushlardan jarqaldirg’och, qoravoy qush, qaldirg’och, turna baliqchi qush, o’rdaksimon qushlar, qizil g’oz, mayna kabilarning migrasiyalari tufayli parazitofaunasining o’zgarishlari kuzatilganda qiziq ma’lumotlar olingan. Tadqiqot ishlari uya qurish uchun shimolga uchib kelgan qushlarning parazitofaunasini o’rganishdan boshlangan. Bu qushlarda janubdan olib kelingan turli parazitlardan iborat. Shuningdek, har bir turdagi qush o’ziga xos parazitlar majmuidan tashkil topgan. Shimolda bu parazitlar hayoti va taqdiri turlicha bo’ladi. Masalan, patxo’r ektoparazit hasharotlar va parxo’r kanalar nafaqat uchib kelgan qushlarda saqlanib qoladi, balki ularning bolalariga ham o’tadi va ular bilan birga yana janubga qaytib ketadi. Parazitlarning ikkinchi guruhi sekin-asta o’zlarining mavjudligini yo’qotib boradi va qush bolalariga umuman paydo bo’lmaydi. Nihoyat, uchinchi guruh parazitlar (asosan endoparazitlar) uchib kelgan qushlarda butun yoz davomida saqlanadi va yangi, yosh qushlarga, ularning uchib ketishigacha o’tmaydi. Shuningdek, janubdan olib kelingan parazitlar bilan birga qushlarning uya qurgan joylarida parazitlarning yangi turlari ham paydo bo’ladi. Bunday yangi turlarga uya qurish bilan bog’liq holdagi ektoparazitlardan burgalar, ba’zi qon so’ruvchi pashsha kabilarni ko’rsatish mumkin. Yangi turlar qatoriga yana voyaga yetgan va yosh qushlarni zararlovchi endoparazitlarni ham kiritish mumkin. Lekin bu parazitlar qushlarni janubga uchib ketishi arafasida halok bo’ladi. Shunga binoan, bunday parazitlar janubga olib ketilmaydi. Lekin endoparazitlar orasida shunday turlar ham paydo bo’ladiki, ular janubga olib ketiladi. Lekin janubdan qaytib keluvchi qushlarda ular bo’lmaydi. Shunday qilib, qushlarning uzoq masofalarga yillik migrasiyalari tufayli ularda shakllanadigan parazitlarni uchta guruhga ajratish mumkin:

a) xo’jayin tanasida yil davomida uchrovchi parazitlar yoki ubikvistlar. Bunday turlar omillarga e’tibor bermasdan shimolda ham janubda ham qushlar tanasida uchraydi; b) janubiy turlar. Ushbu guruhdagi parazitlar qishlash uchun janubga uchib ketgan qushlarda uchraydi; v) shimoliy turlar. Uya qurish va jo’ja ochish uchun shimolga uchib kelgan qushlar bilan bog’liq guruh turlari (parazitlari). 4. Parazitofaunaning xo’jayin oziqasiga bog’liq bo’lishi Hayvonlar tanasidagi parazitofaunaning tarkibi shu xo’jayinning oziqlanishi va oziqa turiga bog’liq bo’lishiga shubha qilmasa ham bo’ladi. Parazitning xo’jayin tanasiga oziqa bilan kirishi eng qulay yo’l hisoblanadi. Lekin shunday bo’lsa ham hamma ektoparazitlar ham, shu jumladan, ichak parazitlari har doim oziqa bilan kiravermaydi, balki ayrim endoparazitlar mavjudki, (masalan, qon parazitlari) ekzogen yo’l bilan yuqtiruvchilar orqali kiritiladi. Bundan tashqari, xo’jayin parazitofaunasi haqida gap borganda ektoparazitlarni ham nazarda tutish lozim. Shunga binoan, oziqa bilan kiruvchi parazitlar deganda asosan ichak parazitlarini va qisman boshqa ichki organlar parazitlarini e’tiborga olish kerak. Ko’p hollarda turli xo’jayinlarning oziqasi o’xshash bo’lsa, ularning ovqat hazm qilish organlaridagi parazitlari faunasi ham o’xshash bo’ladi. Masalan, aksariyat o’txo’r sut emizuvchilarning yerdagi o’simlikni yulib olishida tuproqda mavjud bo’lgan parazitlarning tinch yotuvchi bosqichini ham qo’shib olishi natijasida bir xil parazitofaunaning shakllanishiga sabab bo’ladi. Oziqasi juda ham o’xshash bo’lgan ikkita har xil xo’jayinning ko’pgina endoparazitlarini umumiy bo’lishini cho’chqa va odam misolida ko’rish mumkin. Cho’chqa odam singari hammaxo’r (polifag) organizmdir. Shunga binoan ularning umumiy parazitlari ham anchagina. Masalan, balantidiy (Balantidium coli) cho’chqa va odam ichagida topilgan yoki odamning o’zi cho’chqa solityoriga oraliq xo’jayin bo’lishi mumkin. Odam askaridasi (Ascaris lumbricoides) bilan

cho’chqa askaridasi (Ascaris suum) morfologik jihatdan juda ham o’xshash bo’ladi. Trixina nematodasining odam va cho’chqada uchrashi va nihoyat gigant xartumbosh (skrebni) (Acrocanthorynchus hirudinaceus) ning cho’chqa va odamda parazitlik qilishini ko’rsatish mumkin. Bir xil oziqa bilan oziqlanuvchi turli guruh sut emizuvchilaridan tuyoqlilar va kemiruvchilarni ovqat hazm qilish sistemasid (Enthodiniomorpha) turkumiga kiruvchi infuzoriyalar juda ko’p bo’ladi. Shuning bilan birga bir xil sharoitda yashovchi, lekin oziqasi har xil bo’lgan va turli guruhlarga mansub bo’luvchi hayvonlarning parazitofaunalari turlicha bo’ladi. Masalan, sut emizuvchilardan hasharotxo’rlar (Insectovora) turkumidan kipritikan va kemiruvchilar (Rodentia) turkumidan katta qumsichqonlarning ektoparazitlari bir xil yoki o’xshash bo’lishiga qaramasdan, ovqat hazm qilish sistemasi parazitlari turlicha bo’ladi, ya’ni katta qumsichqonning ichak sistemasi parazitlardan deyarli ozod bo’lsa, tipratikonni ichagida esa lentali va yumaloq chuvalchanglar hamda xartumboshlilarga mansub bo’lgan parazitlarni uchratish mumkin. Oziqaning o’xshash yoki turlicha bo’lishi tufayli parazitofaunaning tarkibini o’xshash yoki farq qilishini qushlarda ham uchratish mumkin. 5. Parazitofaunaning xo’jayinning hayot kechirish tarziga bog’liq bo’lishi Hayvonning hayot kechirish tarzi deganda shu organizmni o’rab olgan muhit bilan bog’liqligi hamda uning o’ziga xos xususiyatlari va odatlari tushuniladi. Har bir sistematik guruhda shunday turlar bo’lishi mumkinki, u o’zining hayot kechirish tarzi bilan o’zining boshqa yaqin qarindoshining hayot kechirishidan tubdan farq qiladi. Masalan, daraxtda yashashga moslashgan kemiruvchi uyquchi olmaxon (Glis glis) turi va shu turkum vakili yerda yashovchi o’rmon sichqoni (Apodemus silvaticus) ning parazitofaunasi bir-birinikidan keskin farq qiladi. Uyquchi olmaxonda uch tur (Brachylaemus recurvus, Heminolepis myoxi, Heligmosomus gracile) endoparazitlar topilgan bo’lsa, o’rmon sichqonining ichki organlarida 10 tur endoparazitlar topilgan. Ularning 2 turi so’rg’ichlilar, 3 turi lentali chuvalchanglar va 5 turi nematodalardan iborat bo’lgan.

Amerikalik tadqiqotchi Xarnema amerika olmaxonining ichagida faqat bir tur nematodani topgan. Ichak parazitlarining bunday kamligi, ushbu xo’jayinlarning yer betidan ancha balandda hayot kechirishga moslashganligi bilan tushuntirish mumkin. Xo’jayin organizmida uning yashash tarziga binoan parazitofaunasining “boy” yoki “kam” (kambag’al) deyilishi nisbiy tushuncha hisoblanadi. Chunki parazitlar turining ko’p yoki kam bo’lishi faqat ma’lum bir areal yoki biotop bo’yicha taqqoslanishadi. Shuningdek, xo’jayin tanasidagi parazitlarning faqat turini hisobga olmasdan, balki ularning individlari miqdorini hamda ma’lum bir parazitning shu tur xo’jayinlari orasida epizootiyasini (tarqalish darajasini) ham nazarda tutish maqsadga muvofiq bo’ladi. 6. Parazitofaunaning xo’jayin yoshiga qarab o’zgarishi Parazitofauna tarkibiga ta’sir etuvchi omillarning asosiylaridan biri xo’jayinning yoshi hisoblanadi. Odatda yangi tug’ilgan organizm parazitlardan holi bo’ladi. Shuning uchun faqat sut bilan oziqlanuvchi yosh organizmda ham ichak parazitlari bo’lmaydi. Lekin ushbu masalaga batafsilroq yondoshadigan bo’lsak, sut emizuvchilarning ona qornidagi rivojlanishi davrida ayrim parazitlar bilan zararlanishini ko’rsatib o’tish mumkin. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, yosh organizm embrional bosqichida ham plasentar va transovarial yo’l bilan onasidan ayrim parazitlarni o’ziga yuqtirishi mumkin. Bunday parazitlarga bezgak plazmodiysi, tripanasomalar, toksoplazma, piroplazmalar, qaytalama tif, zaxm (sifilis) speroxetalar kabilarni eslatish mumkin. Ayrim paytda yo’ldosh plasentar orqali bola organizmiga ankilostoma, itlarda askarida, qon so’rg’ichlisi kabilar ham o’tishi mumkin: Organizmning tug’ilgandan keyin uning dastlabki oylarida organizmiga yuquvchi parazitlari bo’ladi. Masalan, Ascaris lineata faqat jo’jalar ichagida uchraydi yoki Trypanosoma lauvisi faqat yosh kalamushlarda parazitlik qiladi.

Xuddi shuningdek, ayrim tripanosomalar, masalan, T. equiperdum faqat jinsiy voyaga yetgan oylarda uchraydi. Xo’jayinning yoshiga qarab uning parazitofaunasini o’zgarib borishini bir qancha guruhlarga mansub bo’lgan hayvonlarda kuzatish mumkin. Lekin ushbu masalani ancha ko’p (uzoq) yashovchi va deyarli bir xil muhitda bo’luvchi hayvonlarda o’rganilsa, aniq ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Bunday ma’lumotlar turli-tuman dengiz va chuchuk suv baliqlari, qushlar va sut emizuvchilarning turli guruhlari bo’yicha mavjuddir. Chuchuk suvda yashovchi cho’rtan balig’ida parazitofauna tarkibining yosh bo’yicha o’zgarishi kuzatilganda unda topilgan parazitlarni uch guruhga ajratish mumkin. a) Xo’jayin yoshidan qat’iy nazar doimo uchraydigan parazitlar Bunday parazitlarning 18 turidan 6 turi kirib, ulardan 2 turi miksosporidiylar (Myxosoma dujardini, Hennequya lobosa), 1 ta turi so’rg’ichlilardan (Gasterosteum fibriatum), 2 turi xartumboshlilardan (Aconthocephalus lucii, Neoechinorhynchus rutili) va 1 turi tuban qisqichbaqasimonlar (Argulus foliacium) dan iborat bo’lgan. b) Xo’jayin yoshining oshishi bilan kamayib boruvchi parazitlar. Bunday parazitlar 2 turni tashkil etdi. Ularning biri lentali chuvalchang - Proteocephalus cerpnae va ikkinchisi shilliq sporali - Henneguya oviperda kabilardir. v) Xo’jayin yoshining oshishi bilan ortib boruvchi parazitlar. Bunday parazitlar 10 turni tashkil etadi. Dengizda yashovchi ayrim baliq turlarining ham yoshlar bo’yicha parazitlarning o’zgarishi kuzatilgan. Masalan, treska balig’ining tuxumdan endi chiqqan lichinkalarida parazitlar umuman bo’lmaydi.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975. 13. Парамонов А.А. Основы фитогельминтологии. В трех томах. Т.1., - М.: Наука, 1962. 14. Очерки по истории экологии. - М.: Наука, 1970. 15. Тњхтаев А.С., Зикрияев А., Махмудов Н. Экология атамаларининг русча-њзбекча љисљача луђати. - Тошкент: Фан, 1995

Похожие

Sayyoramizda xar xil mintaqalarda xaroratni o’zgarish sabablari va uning oqibatlari

Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, uning keskinlashuv sabablari va oqibatlari

Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari

Ekologiya fani va uning bo’limlari, uslublari va vazifalari

Atmosfera xavosining ifloslanishi va uning salbiy okibatlari