Orol dengizi qurigan tubining hozirgi ahvoli - Экология - Рефераты

Orol dengizi qurigan tubining hozirgi ahvoli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Orol dengizi qurigan tubining hozirgi ahvoli Reja: 1. Orol va Orol buyi muammosi. 2. Ekologik vaziyat keskinlashishining asosiy omillari. 3. Orol dengizi ]qurigan tubining hozirgi ahvoli. 4. Orol mintaqasi ijtimoiy ekologik buxroning sabablari. 5. Orol va Orol buyi muammolarini hal etish yo`llari.

Mana Orol qurib bormoqda essiz Topolmay yetibmiz dardiga chora O`zi zuv dardiga topolmay davo Bizdan yordam so`rar Orol bechora. Uyg`un Orol dengizi va unda yondosh hudud O`rta Osiyo mintaqaviy ijtimoiy ekosistemasining shimolida joylashgan. Umumiy maydoni 47 ming km 2 aholi soni 3 mln kishidan ortiqroq. Sovet hokimyati yillarida ilgari ko`chmanchi chorvachilik va sug`oriladigan dehqonchilik mavjud bo`lgan. Orol buyi jadal sug`orishga asoslangan ko`p tarmoqli qishloq xo`jalik ishlab chiqarish o`lkasiga aylandi. 1950 yil Orol xavfzasida 2,9 mln gektar yer sug`orilardi. Hozirga kelib sug`oriladigan yer maydoni 7 mln ga yetdi. Bu yerlar ittifoqda jami paxtaning 95 foizini, sholining 40 foizini, meva va uzumning uchdan dan bir qismini beradi. Orolning suv tizimi normaga yaqin bo`lgan davrga nisbatan har yili qishloq xo`jalik ishlab chiqarish hajmi 3,8 dan 15,8 mln gacha o`sib bordi. Aholi tez ko`payishiga qaramay jon boshiga daromad 1,8 marta oshdi. Orol dengizi qit’a ichkarisidagi suvi oqib chiqib ketmaydigan tuzli hamda dengiz va ko`p xislatlariga ega suv havzasidir. U Qozog`iston va O`zbekiston Respublikalarning tropic cho`llari tashqarisida joylashgan . Dengizga Amudaryo va Sirdaryo suv yetkazib beradi. Dengiz suv holati bir tomondan yuqori fikr etilgan daryolarning suv keltirishi, ikinchi tomondan suv yuzasidagi bug`lanishlar bilan yuzaga keladi. Bu holatlar iqlimiy geotektonik va antropogen omillar dengizning morfologik jihatlari bilan bog`liq 60 yillargacha Orol dengizi nisbatan barqaror edi. Amudaryo va Sirdaryoning unga tutashuvchi suvlari (yiliga 56 km 3 ) va yog`in-sochin suvlari (9

km 3 ) dengiz yuzasidan bug`lanadigan suv hajmini 65 km 3 qoplardi. Bunda suv hafzasi maydoni 67 ming km 2 ni hajmi 1064 km 2 ni eng chuqur joyi 69 metrni tuzlanish darajasi 9,6 – 10,3 % ni tashkil etardi. Keyingi 10 yilliklar mobaynida sug`orish va sanoatni rivojlantirish uchun lqaytarilmas suv iste’molining o`sishi shuningdek qator yillardagi qurg`oqchilik Orol dengiziga daryo suvlari quyilishining asta-sekin kamayishiga hatto butunlay to`xtab qolishga olib keladi. 90 yillar boshlariga kelib dengizning sathi 38 metrgacha pasaydi, suv hajmi 400 km 3 gacha kamaydi. Minerallashuv 21 gr/l ga ko`paydi. Paxta maydonlarini sug`orish uchun suvdan bejtartib foydalanish keyingi yillarda orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryo suvlarining keskin qisqarishiga olib keldi. Dengiz sathi 14 metardan ziyod pasaydi, suv maydoni 60 yillar boshlaridagiga nisbatan uchdan birga kamaydi. Suv hajmi 60 % ga kamaydi. Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimlarida daryolari suvining sifati yomonlashdi. Iste’molga deyarlik yaramay qoldi. Yerlari qurg`oqlashib sho`rlanmoqda. Ekologik sistemasi hayvonot va o`simlik dunpyosi chuqur inqirozga uchramoqda. Sug`oriladigan yerlarning tuproq unumdorligi pasaymoqda. Natijada odamlar salomatligi uchun xavfli ekologik va sanitar epidemiologic vaziyat vujudga kelmoqda. Hozir (1985-90) Orol dengizining qurib qolgan tubi 26 ming km 2 ga cho`zilgan. Ana shu maydondan Orol dengizining hamma tomonga million tonnaga yaqin qum va chang uchib boradi. Keyingi yillarda iqlim ancha yomonlashdi. Yoz issiq qish esa juda sovuq bo`la boshladi. Changli bo`ronlar soni ko`paydi. Kasalga chalinish darajasi ayollar va bolalarda ko`tarildi, o`lim ham ko`paydi. Orol dengizining chekinishi natijasida paydo bo`lgan qurin qaqshab yotgan yerlar shamol ko`taradigan chang to`zon va tuzlar o`chog`idir. Chang- to`zon 200 km dan ham uzoqqa yetib boradi. Atmosferaga har yili 15 mln tonnadan 75 mln tonnagacha chang ko`tariladi. Keyingi yillarda O`zbekiston olimlari Orol dengizining qurigan [tubini tadbiq qildilar. Ayro faza materiallaridan keng foydalanildi, ayrosuratlarga olish o`tkazildi. Amudaryo deltasi asosan yumshoq qumloq yer va alyuvial (daryo suzlari oqizib kelgan) jinslardan tashkil

topgan, kam sho`rlangan. Bu yerda shamol va suvdan yemirilish uyg`unlashib, o`nqir-cho`nqir murakkab relf hosil qiladi. Mustahkamalangan qumloq maydonlarda ko`p yillik o`simliklar – saksovul, yulg`un, to`qay nihollari va boshqalar yaxshi rivojlanmoqda. Orolning sharqiy qismidagi 1 mln gektarli oqtepa arxepalegi tuzlar to`planishining eng yirik manbayidir. Bu arxepelak qizilqum shimoliy sharqiy qismining davom etib kelgan past baland va ariqsimon qumlaridan shakllangan. Balandligi 10-15 metr. Orol dengizi tubining qurigan doirasi mikrorelifi qatlamlar litalogiyasi ko`rib borishning jadalligi va yer osti suvlarinign chuqur yoki yuza joylashganligiga qarab galageo kimyoviy jarayonlarning uzoq davomli bosqichi o`tadi. Orol mintaqasi ijtimoiy ekologik buxronning sabablari. 1. Ko`p suv talab qiladigan ishlab chiqarishga mo`ljallangan rivojlantirish, joylashtirish va ularning xomashyo xarakteri. 2. Qishloq xo`jaligi ekinlarining ekologik jihatdan asoslanmagan tuzilmalari joriy qilinishi. 3. Bir qator xollarda yerlarni kengaytirish va sug`orish ishlari sifatida e’tibor bermay hosildorlikni past melioratsiyalash qiyin bo`lgan zaminlash o`zlashtirilgan. 4. ayrim hollarda sug`orish tizimlarini loyixalashtirish, qurish ishlari sifatsiz bajarildi. 5. sug`orish me’yorlari ko`p hosildorlikka erishishni o`ylab yetarli asoslanmagan holda belgilandi. 6. Aholi hayot kechirish sifati yaxshilashga qaratilgan butun xo`jalik siyosiy faoliyatining ijtimoiy mo`ljallari kuchsiz edi. XV.Mavzu: Ekologik siyosatning tuzilmasi va asosiy bosqichlari. Reja: 1. Ekologik siyosat tuzilmasi. 2. Ekologik siyosatni asosiy bosqichlari.

3. Salbiy iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlar. 4. Ekologik qayta tiklashning mohiyati. Har qanday siyosat kabi, ekologik siyosat ham aniq va ravshandir. U obyektning bilib olinganlik darajasi davlat rivojining ichki va tashqi shart- sharotilari bunday siyosatni amalgam oshirish uchun jamiyat ega bo`lgan moddiy imkoniyatlar bilan izoxlanaldi. Mamlakatning hozirgi ekologik holati muayyan darajada avvalgi tuzumning dastlabki yillarida faol o`tkazilgan tabiatni muxofazalash siyosatining natijasidir. 1925 yilda tabiatni muxofaza qilish bo`pyicha davlat komissiyalari tuzilgan edi. Biroq 30 yillarning boshlarida tabiatni muxofazalash yo`lidan chekinish ro`y bera boshladi. Tabiatni o`zgartirish g`oyasi ustun tus oladiki bu amalda tabiiy jarayonlarning jiddiy ravishda buzulishiga olib keldi. Inson va tabiatning o`zaro ta’siri munosabatlari muammosiga ilmiy yondashishiga urinish, sanoat va qishloq xo`jaligini intensive rivojlantirish afzalligidan kelib chiqqan ma’muriy qarorlarga to`qnash keldi. Ekologik siyosati quyidagi bosqichlarga bo`linadi. 1. Birinchi bosqich vaqt e’tibori bilan taxminan o`tish davriga to`g`ri keladi. U davlatning mamlakatda tabiatdan foydlanishning tashkiliy va ijtimoiy iqtisodiy shakllarini tartibga solishga qaratilgan faol qonunchilik faoliyati bilan tavsiflanadi. Ayni bir vaqtda moddiy mablag`larning yetishmasligi oqibatida mamlakatda tabiatdan foydalanishni takomillashtirish sohasida umumdavlat ahamiyatiga molik yurik amaliy tadbirlar hayotga joriy qilinmadi. 2. Ekologik siyosayni ikkinchi bosqichi taxminan 30 yillarning o`rtalarida boshlanadi. U tabiatdan foydalanishni tartibga solishdagi sustkashlikdan, tabiatni o`zgartirishning ulkan miqyosli faol ishlariga o`tish bilan tavsiflanadi. 3-10 yillikdan ko`proq vaqtni o`z ichiga oladi. Bosqich mu9rakkab va ziddiyatli bo`lgan odamlarning amaliy faoliyati ko`p hollarda insonning tabiat ustidan hukmronligi degan teskari talqinli g`oyaga asoslandi. Shu boisdan bu faoliyat ko`pincha orqa o`ngga

qaramay tabiatni bo`y so`ndirishga yo`naltirildi. Bu tamoyil ko`p jihatdan adabiyot, san’at ommaviy axborot vositalari ta`sirida kuchaya bordi. Tabiiy jarayonlar o`ziga xos xususiyatlari boisidan bunday hatti harakatlarnin goqibati darhol ko`zga tashlanmadi, lekin bir necha o`n yillardan keyin sezilib qoldi. Tabiat foydalanish muammolariga davlat organlari e`tibori susayib ketdi. Tabiatdan foydalanish jabhasida muammolariga davlat organlari, keyingi yillarda yanada murakkablashdi, sababi xalq xo`jaligini g`oyat katta mablag` sarflashga to`g`ri keldi. 3. Ekologik siyosatning uchinchi bosqichi 1967 yildan 1986 yillarva hozirgi kunlarimizgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davr davlatning qonun chiqaruvchanlik faoliyati kuchayishi tabiatni muhofaza qilish sohasiga mablag` ajratish faollashtirish tabiatdan foydalanishni boshqarishning markazlashgan tizimi shakllanishi bialn tavsiflanadi. Bu yillar davomida tabiatdan foydalanishga oid munosabatlarni tartibga soluvchi 70 ta umumdavlat xujjatlari qabul qilindi. Shu bilan birga 70-80 yillar boshlarida ekologik siyosatni amalgam oshirish nomuigaginabo`ldi, u ko`pgina jihatdan mamlakatdagi turg`unli holati bialan “tepadan” nazorat yetarli bo`lmaganligiga va “quyida” aniq manfaatdorlik yo`qligi bialn bog`liq edi. Zararli narsalarni atrof-muhitga ciqarib, tashlashni cheklashlarning joriy etilishi, tabiiy muhit sifatini ilmiy va texnikaviy jihatdan mamlakatdagi turg`unli asoslangan holda boshqarish uchun shart sharoit yaratdi. Ammo bu tadbirlar tegishli hajmdgi capital mablag`lar va belgilangan pudrat ishlari bialn mustahkamlanadi: Ularni bajarishdan qurilish va montaj qilish tashkilotlari manfaatdorligi ta`minlovchi moddiy rag`batlar haqida o`ylab ko`rilmadi. Tabiatdan foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilishning zarur ilmiy konsepsion va ekologik jarayonlar o`z vaqtida ishlab chiqilmadi. Bu esa ruy berishi mumkin bo`lgan salbiy ekologik oqibatlarni asosli ravishda bahslash borasida loyihalarni tayyorlash va ekspertiza qilishga tog`onoq bo`ldi.

Salbiy iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlar mamlakatdagi ekologik vaziyatga salbiy ta`sir etmay qolmadi, ahvol butunlay keskin tus oldi. Tabiatdan foydalanishga idoraviy munosabat, tabiiy boyliklarni isroflikcha sarflashga, bir qator mintaqalarda tabiiy muhitning talay darajada ifloslanishi va izdan chiqishiga olib keldi. Buning ustiga korxonalarning odamlar sanoati va tabiatga yetkazgan zararlari, ularning xo`jalik faoliyatini baholashga hech qanday ta`sir o`tkazmasligi odatiy tusga kirdi. Faqat 1988 yilning yanvaridagina “mamlakatdagi tabiatni muhofaza qilish ishini tubdan qayta ko`rish to`g`risida” qaror qabul qilindi. Unda ekologik muammolarni hal etish, strategiyasi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o`zgarishlarning tarkibiy qismi sifatida izohlab berildi. Ekologik qayta tiklashning mohiyati-bu buyuk ishlab chiqarish tizimiga o`tishdirki, unda bir texnologik jarayonning chiqitlari boshqasining hom ashyosi bo`ladi. Shubhasiz, ekologik qayta tiklash uzoqqa cho`ziladigan, qadamba-qadam qilinadigan ishdir. Istiqbolli ishlab chiqarish tizimmining hammasi ulkan buuyuk- texnologik sekilasosida ishlaydigan bo`ladi. Bu ekologik siyosatning yangi sohasidar. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni boshqarish sohasida zamonaviy ekologik siyosatning vazifasi yangi xo`jalik mexanizmining qismi sifatida tabiatdan oqilona foydalanishning iqtisodiy mexanizmini shaklantirishdan iborat bo`lishi kerak. Odamlar ongini fikrlash tarsi va hatti-harakatlarini maqsadga muvofiq ravishda qayta ko`rish talab qilinadi. Bu tabiiy muhitni saqlash muammolari ustida jon kuydiradigan yangi tipdagi hodimni shaklantirish natijasida ro`y beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov “Ozbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” Toshkent 1995 yil 2. I.A. Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari!” Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil 3. I.A. Karimov “O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 4. I.A. Karimov “Ijtimoiy ishlarimizni oxirigacha yetkazaylik” Toshkent “O`qituvchi” 1994 yil 5. I.A. Karimov “Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili” Toshkent “O`qituvchi” 1995 yil 6. I.A. Karimov “O`zbekiston mustaqil taraqqiyot yo`lida” Toshkent “O`zbekiston” 1991 yil 7. I.A. Karimov “Hushyorlikka dav`at” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 8. Yu. Shodimetov “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent 1994 yil 9. Vernadskiy “Biosfera” Moskva 1967 yil 10. G.A.Novikov “Osnova obshey ekologii i oxrana prirodi”. 11. A.Xo`jaxonov “Atrof muhitni muhofaza qiling” Toshkent “Ibn Sino” 1985 yil 12. P. Baratov “Yer bo`limi va o`lkashunoslik” Toshkent “O`qituvchi” 1990 yil 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Orol dengizi va orol buyi ekologiyasi

Orol dengizi va orol buyi ekologiyasi

Suv resurslarini muhofaza qilish

Orol va orol bo`yi ekologik vaziyat keskinlashuvining asosiy omillari

Orol va orolbo`yi ekologik muammolari