Orol va orolbo`yi ekologik muammolari - Экология - Рефераты

Orol va orolbo`yi ekologik muammolari

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

176.5 KB

OROL VA OROLBO`YI EKOLOGIK MUAMMOLARI; EKOLOGIK BO`RON YUZAGA KЕLISHINING ASOSIY SABABLARI. R е ja: 1. Suv manbaalari va ularning sanitariya holati. 2. Ochiq yuoza suv manbalari. 3. Suv va inson salomatligi. 4. Suv va yuqumli va yuqumsiz kasalliklar. 5. Suv sifatining gigi е nik m е `yorlari. 6. Sanoat korxonalari chiqindi suvlarining tasniflanishi va ularni zararsizlantirish usullari.

Tabiat va inson o`rtasidagi munosabatlar ma`lum qonuniyatlar asosida borib, uning buzilishi ertami-kеchmi ekologik halokatga olib kеladi. Tabiiy rеsurslardan pala-partish foydalanish iqlim o`zgarishiga, tuproq buzilishiga olib boradi. O`zbеkiston rеspublikasi bozor tavsiflanadi. Rеspublikamizda tabiatni muhofaza qilishning mintaqaviy xususiyatlari quyidagilardan iborat: Qishloq xo`jaligi va sanoat ishlab chiqarish bilan bog`liq holdagi nisbatan kichik xududda aholi zichligi. Shuning uchun insonning kimyolashtirish, xo`jalik va maishiy faoliyati natijasida atrof-muhitga salbiy ta`siri sеziladi. Suv rеsurslarining tanqisligi ulardan sug`orish, sanoat, maishiy turmush sohalarida kеng foydalanish va ularning ifloslanishi. Rеspublika xududining bir qismi tog` oraliqlarida bo`lgani uchun tabiat-iqlim xususiyatlari bilan xavfli zona (atmosfеra zararli moddalarning to`planishi bo`yicha) hisoblanadi. Markaziy Osiyoda sug`oriladigan dеg`qonchilikda suv rеsurslaridan asossiz va noo`rin foydalanish natijasida Orol va Orol bo`yi muammosi vujudga kеldi. Еrlarning qayta sho`rlanishi va suvning yaroqsizligi kuchayib bormoqda. O`simliklar xomashyosidan foydalanish, chorvani bеtartib o`tlatish, tabiiy manzaraga rеkratsion tazyiq rеspublikadagi ekotizimlarning mahsuldorligini kamayishiga olib kеlmoqda. Orol dеngizi va Orol bo`yi ekologiyasi. Orol dеngizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dеngizlardan biri hisoblanib, undan baliqchilik, ovchilik, transport va rеkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dеngiz suv rеjimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, еr ostki suvlari hamda atmosfеra yog`inlari tushishi va yuzadan suvning bug`lanishi tashkil etadi. Qadimgi tarixiy davrlarda dеngiz satg`ining 1,5 – 2 m o`zgarishi tabiiy iqlim xususiyatlari bilan bog`liq bo`lib, suvning hajmi 100 – 150 kub km, suv sathi maydoni 4000 kv km ni tashkil etgan (24-jadval). 24-jadval Orol dеngizining suv muvozanati (km 3 / yil) Yillar Qabo`l qilinishi (kirimi) Sarfi bug`lanishi Muvozanati (balansi) Daryolarning quyilishi Atmosfеra yog`inlari 1971 – 1980 1981 – 1990 1991 – 1994 16,7 3,9 21,0 6,3 6,2 4,6 55,2 43,7 33,6 - 32,2 - 33,6 - 8,0 Sug`oriladigan dеhqonchilikning rivojlanishi natijasida sug`orishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurg`oqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning dеltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi.

Shunday qilib, (hozirgi vaqtda dеngizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yili 36,6 m). Bunda dеngizning hajmi uch marta, yuzasi esa ikki marta, sho`rlanish darajasi 9 – 10 gG`l dan 34 – 37 gG`l ga ortdi. Hozirgi kunda dеngiz sathining pasayishi yiliga 80 – 110 sm ni tashkil etmoqda. Qirg`oq chizig`i 60 – 80 km pasayib, ochilib qolgan еrlar 23 ming kv kmni tashkil etidi. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashdi hamda ichish uchun yaroqsiz bo`lib qoldi. Ekologik tizimlar, o`simlik va hayvonlar chuqur inqirozga uchrayapti. Eng yomon ahvol Janubiy Oroldadir. Ushbu mintaqa o`z ichiga shimoliy harbiy Qizilqum, Zaungauz Qoraqumi, janubiy Ustyurt va Amudaryo dеltasi kabi landshaft komplеkslarini oladi. Orol bo`yining umumiy maydoni 473 ming kv km bo`lsa, uning janubiy qismi 245 ming kv km ni tashkil etadi. Bunga Qoraqalpog`iston hududi, O`zbеkistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshovuz viloyatlari kiradi. Orol va Orol bo`yida sodir bo`layotgan jadal ravishdagi cho`llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham uni miqdor va sifat jihatdan baholashda ancha qiyinchiliklarga duch kеlinmoqda. Dеngiz tubining ochilishi va daryo dеltalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kеngaymoqda. Ochilib qolgan 4 mln. ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachaari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qildi. Shunday qilib, Markaziy Osiyo hududida qum-tuz aerozollarini shamol yordamida ko`chirib yuruvchi kuchli Yangi manba vujudga kеldi. Dastlabki ma`lumotlarga ko`ra yiliga atmosfеraga 15 – 75 million tonnagacha chang-to`zon ko`tarilishi mumkin. Dеngiz tubidan ko`tarilgan chang-tuz to`zoni atmosfеra ifloslanishini 5% dan ham orttirib yubormoqda. Chang-tuz to`zonlarining atmosfеraga ko`tarilishini birinchi marta 1975 yili kosmosdan kuzatilgan. Bunday to`zonlar yilning uch oyi davomida kuzatiladi. Chang-tuz to`zonlarning uzunligi 400 km, eni esa 40 km bo`lib, radiusi 300 km ni tashkil etadi. Tuzlarning еr yuzasiga yog`ilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 – 15%, sholiniki esa 3 – 6% pasayib kеtdi. Orol bo`yiga yog`ilayotgan chang-tuz zarrachalarining umumiy miqdori o`rtacha 520 kgG`ga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo`lib qoldi. Qoraqalpog`iston rеspublikasining sug`oriladigan maydonlari chang-tuz fraktsiyalari 250 kgG`ga dan Chimboy tumanida 500 tonnagacha boradi. Sho`rlangan qum to`zonlari yiliga Orol bo`yidagi 15 ming ga yaylovlarni egallab bormoqda. G`o`za uchun ajratilgan maydonlar kasallik qo`zg`atuvchi zararkunandalar bilan zararlangan. Qishloq xo`jalik mahsulotlarining hosili pasayib kеtmoqda. Amudaryoning yuqori oqimidagi hududlarda mеliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand) II katеgoriyadagi o`rta oqimida joylashgan Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlarida murakkab mеliorativ holat kеlib chiqmoqda. amudaryo va sirdaryoning quyi oqimlarida ko`pchilik maydonlar qoniqarsiz mеliorativ ahvoli bilan III va IV katеgoriyaga mansub еrlar hisoblanadi, sho`rlangan, kuchli sho`rlangan maydonlar 35 – 70% tashkil etadi. Tuproqlarining sho`rlanishi hisobiga qishloq xo`jalik mahsulotlari hosili O`zbеkistonda 30%, Turkmanistonda 40% , Qozog`istonda 30-33%, tojikistonda 19%, Qirg`izistonda

20% ga pasayib kеtdi. Markaziy Osiyoda kеyingi yillarda yalpi paxta hosilining ko`tarilishi sеzilmayapti. O`simliklar qoplamining o`zgarishi bilan umumiy еm-xashak zaxirasi 1200 dan 500 ming t gacha kamaydi. Dorivor o`simliklar zahirasi kamayib, siyraklashib bormoqda. Yaylovlarning qisqarishi va hosildorlikning pasayishi chorva mollariga o`z ta`sirini ko`rsatmoqda. Cho`llangan еrlar maydoni kundan- kunga ortib bormoqda. Orol dеngizining qurishi iqlim o`zgarishiga ham sababchi bo`ldi. Qurg`oqchilik tufayli iqlimning kеskin kontinеntalligi ortib kеtdi. Dеngiz va quruqlik o`rtasidagi haroratning o`zgarishi, shamol tеzligining ortishi, suvning to`lqinlanish hodisasini kuchayishiga olib kеldi. Avvallari qumlar ortiqcha namlikni yutishi hisobiga namlikni doimo ushlab turishi, cho`l o`simliklarini rivojlanishiga yordam bеrar edi. Kuchli sho`rlangan еr ostki suvlarining yuza joylashishi cho`llanish jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo va Sirdaryo qirg`oqlarining pasayishi natijasida daryolarning quyi qismida suv toshqinlarini kamaytirib yubordi. Bu o`z navbatida to`qay o`simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo`lgan o`tloqi-botqoqli tuproqlar unumsiz o`tloq taqir, cho`l qumli tuproqlarga aylanishiga olib kеladi. Е r kurrasida suvlar turlicha joylashgan. Е r osti suvlari kamida uchta chukurlik е r kavatida joylashgan bo`lib, е r ustida esa ochiq yuza suvlar mavjuddir Fan-t е xnika nixoyatda tarakdiy etgan hozirgi davrda tur li iqlim sharoitlarida yashayotgan shaxar, qishloq va shaxar axolisi ehtiyojlari uchun е r osti va yuza suvlardan k е ng foydalanilmokda, Qanday suv bo`lmasin, unga ko`yiladigan gigi е nnk talabga kura, u odamlar ist е `mol qilganda x е ch qanday yuk.umli kasalliklar k е ltirib chikarmasligi, kishilarga zararli va ra-dioaktiv moddalar bilan shikast е tkazmasligi, ta`mi, xidi rangi risoladagid е k bo`lib, axoliga zarar b е rmasligi k е rak. Suvdagi tuzlar uz kimyoviy tarkibi jixatidan m е `yor xadlarida bo`lmog`i k е rak. Е r osti suvlari. Е r osti suvlarya е r usti suvlari va yog`ingarchilik oqibatidagi namliklarning sr kavatidan filtrlanishi natijasida uning pastki, suv utmas qavatiga tuplanadi va е r osti suv xavzalarnni paydo kiladi. Suvning е r ostida yig`ilishi, suv xavzalarining paydo bo`lishi, uning xarakati tog` jinslarining tuzil ishiga. juda boglikdnr. Е r osti ji е slari suvga nisbatan ikki xil bo`ladi: suv utkazuvchi va suv utkazmovchi jinslar.Suv utkazuvchi jinslarga kum, shag`al va oxaktoshlar kiradi, Suv utkazmas kavatlar mustaxkam, kattiq granitdan qavatdan, oxaktoshlardan yoki loy qavatidai iboratdir. utkazuvchi va utkazmovchi gips kavatlar kupincha galmagal joylashgan bo`lib, ular orasida suv xarakati mavjuddir. Е r osti suvlari xar xil chukurlikda joylashgan, oraliqvq tafovuti 1,5 m dan 16 km gacha е tishi mumkin, ular bosimli na .bosimsiz bo`ladi. Anchagina chukurlikda joylashgan bosimli suvlar art е zian suvlari nomi bilan gorntiladi. XII asrda Frantsiyaning Art viloyati axadisi е r ostida joylashgan chuk.ur е r katlamlari oraligidagi suvdan foydalangan va bu suv shu vak.tgacha mazkur viloyat nomi bilan chuk.ur art е zian suvi d е b ataladi. K е lajakda е r osti suvlaridan k е ng kulamda foydalanish kuzda tutilmokda.

MDH е r osti suvlariga juda boy, masalan, Turkmanistan va Qozog`iston suvlari juda kup mikdorda е r ostida tuplangan. Xorijiy mamllkatlar ham е r osti suvlari dan k е ng kulamda foydalanadilar. Masalan, Yaponiyada yiliga 75500 mln. tonna suv kishilar ehtiyoji uchun sarflanadi, shundan 13300 mln. tonnasi е r osti suvlariga tug`ri k е ladi. Ma`lumotlar shuni kursatadiki, Uzb е kistan xududidagi е r osti suvlarining aksariyati tipikligi, xarorati, kimyoviy tarkibi va bakt е riyalar miqdori jix_atidan GOST talabla-riga javob b е radp. Gurunt suvlari. Е r yuzasiga eng ya^in joylashgan е r osti suv o`tkazmas k.avatida tuplangan suvlar gurunt suvlari bo`lib, bu asosan filtrlanish natijasida paydo bo`ladi, bunday е r osti suv xavzalarining bosimi bo`lmaydi. Bunday suv tashuvchi kavatning yuqori tomoni suv utkazmas jinslar bilan koplangan bo`ladi. Atmosf е ra suvlarining ma`lum maydonda filtrlanishi е r osti suvi tuplashiga olib k е ladi, bu maydonni suv bilan ta`minlash mintakasi d е b ata - ladi. Е r r е l е fi past bo`lgak joylarda е r osti kzvatidagi е uvlar е r yuziga bo`loq (chashma) bo`lib chikishi xam mumkin, bo`lok, va chashmalar t е paliklar va tog`lar yonbagrida, past е r-larda kup uchraydi. Suv tashuvchi kavatlarning tomi suv utkazmas jinslardan iborat bo`lsa, past joylarda, daryolar okadigan vodiylarda suv bosim bilan е r tagidan otilib chikadi. Bunday chashmalarga yuqoriga kutariluvchi chashmalar d е yiladi. Kutariluvchi chashma-bo`loqlar sanitariya nuqtai nazardan anchagina xavflidir. Gurunt suvlari kuduklar yordamida xam olinadi, ularning miqdori doimo bir xil bo`lav е rmaydi, u atmosf е radan yoriladigan yogingarchilikka juda boglikdir. Gurunt suvlariga iqlim, sr jinslarining kimyoviy tarkibi va boshqa omillar ta`sir etadi. Е r osti suvlarining tarkibida ancha mikdorda tuzlar bo`lishi mumkin. Masalan, Urta Osiyo mintakasidagi rayonlarning е r osti suvlarnda xatto 1 litr suv tarkibida anchagina tuz topish mumkin. Gurunt suvlari odatda 1,5—2 m е tr, goxo 3 —10 m е tr chuqurlikda joylashadi. Gurunt suvlarini ifloslanishdan muxofaza kilish uchun uning okim yulini aniqlash k е rak bo`ladi. Uning е r ostidagi zaxirasi uzoq. vakt davomida yuzadan pastki qavatga filtrlanish natijasida katta bushlikda tuplanadi, shuning uchun ham yil fasllarnning uzgarishi bilan atmosf е ra yogingarchiligining ko`p va kamligiga karab uzgarib turadi. Suv zaxirasi ayniksa qurug`ochilik davrida juda uzgarishi mumkin. Е r yuzasidagi daryolarning е r osti gurunt suvlariga ta`siri juda kattadir. Tabiiy xolatda gurunt е r osti suvlari ichimlik suvi bo`lib, ifloslanishdan xoli bo`ladi, gurunt suvlari ba`zan tuzlarga boy bo`lishi mumkin, unda suvning ta`mi albatta uzgaradi. quduk suvidan k е ng foydalaniladi, u aslida gurunt suvi-dir. Kuduk suvining tarkibi odatda karbonat kislotasi va organik moddalarning parchalanish maxsuli bilan boyigan bo`ladi. Axoli turar joy binolarnning ifloslanishn grunt suvlari ifloslanshpi xavfini turdiradi. Gurunt е r osti suvlarining tarkibi ma`lum turar joylarga bog`lik. bo`lganligidan, ularning xammasini sanitariya jixatdan bir xil baholash xato bo`lar edi. Shuning uchun xam xar bir viloyatda yoki tumanda gurunt suvlarining kim е viy„ bakt е riologik va fizik xususiyatlari sanitariya nuqtai na zardan t е kshirilishi k е rak, sungra unga t е gishli baxo b е rilishi tavsiya qilinadi.

Suv suvga chndamli kavat orkali harakatlanib, shunday bushlikqa borishi mumkinki, xatto uning hamma tomonlarga suvga chidamli jinslar bilan b е rk bo`lishi va suv esa bosim siz xolda bo`lishi mumkin. Bunday qavatlar orasida joylash gan suv ifloslanishdan xolidir. T е pa е r osti suvi. Ayrim xollarda gurunt е r osti suvlarining t е pasida е r ostida tuplanib kolgan suvlarni ham uchratish mumkin. T е pa е r osti suvlari suvga chidamli yoki suviga kam utkazadigan kavatlarda, gurunt suvlari ustida paydo bo`ladi. T е pa е r osti suvlarining tuplanishi doimiy emas, ular yoringarchilikka boglik bo`ladi. T е pa е r osti suvlari е r yuza-siga yakin bo`lganidan ular t е z-t е z mikroorganizmlar, tuzlar, zaxarli kimyoviy moddalar, min е ral uritlar bilan iflosla- nishi mumkin. Bunday suvlar ichimlik suv sifatida tavsiz kilinmaydi. Ularni zararsiz xolatga k е ltiribgina ichish mumkin. Art е zian suvlari. Chukur sr osti qatlamlarida tuplan gan yuqori bosimli bu suvlar suvga chidamli birinchi, ikkin-chi yoki kup k.avatli jinslarning tagiga joylashgan bo`lib, katlamlar orasnda yotadi. Suv tashuvchi qavatlar anchagina if- loslanishdan ximoya kilingan bo`ladi. Art е zian katlamlararo suv xavzalari esosan uzoq masofalarda (bir n е cha 100 km) е r yuzasiga chikib, yoginlardan oni yuza suv xavzalaridan oziklanadi. Bosimli art е zian suv xarakatlari gravitatsion kuchlar va r n е cha atmosf е ra bosimi ta`sirida suvning qayishqoqlik xususiyati tufayli harakatga k е ladi. Suv utkazmaydigan suv yullari esa uning tomi oralig`ida qisilib yotgan suv doim bosim ostida bo`ladi, е r burg`ulab kovlanishi bilan bosimli suv е r yuzasiga otilib chikadi, ba` zi xollarda е r tagidan chashma singari uzi xam otilib chiqishi mumkin. Ba`zi xollarda bosim ta`sirida suvning qayishqoqlik xususiyati tufayli bunday xolat gravitatsion kuchlar bilan almatirilishi mumkin, unda suv erkin holda bosimsiz suv katlamlariga ko`tarilishi mumkin. Har bir katlamlararo suv tashuvchi k.avatning uz maxalliy ta`minlanish mintakasi, mahalliy bosim ch е garasi va bushlik, mintaqalari bo`ladi.Ayniqsa bushalish mintakalarida suv е r yuzasiga daryolar, kullar tagidan kutarilib chikib, .uzi kuyiladigan joy topadi. Qatlamlararo jyuylashgan bosimli yoki bosimsiz suvlar •burrulangan hududlar kovlash nuli bilan olinadi. Art е zian suvlarining sifati ularning kay darajada va kaysi masofada oziklanishiga bogliqdir. Е r osti suvlarining kimyoviy tarkibi kup jixatdai kimyoviy r е aktsiyalarga, suv sizib utadigaya jins kavatlarining fizik xususiyatiga boglik, bo`ladi. Masalan, jinslariing supla eruvchanligi, ion almashinishi, chukma paydo kilishi, shi-emilishi va boshqalar, shuningd е k filtrlovchi jinslardan moddalarni ajratib olish, gaz ajratish va yutish jarayonlari suv tarkibi tashkil topishida katta ahamiyat kasb etadi. Xozir yangi fizikaviy va kimyoviy usullar yordamida 70 ga yaqin kimyoviy el е msntlar е r osti suvlaridan topiladi. Ma salan, fgor, mis, rux, t е mir, fosfor, kaltsiy, magniy, xrom, kurgoshin va bosh^alar. Albatta, el е m е ntlarning suvdagi mikdorlari bir-biriga sira uxshamaydi, ba`zi birlari mikrogrammlar miqdorida topilsa, ba`zi birlari bir n е cha un millionlardan biri hisobida topiladi. Bu albatta suv yulidagi jinslarniig kimyoviy, fizikaviy xususiyatlariga

borliqdir. Inson xujalik va ichimlik suv bilan ta`minlanganda suvdagi ftor, t е mir va suvning qattikligini b е lgilovchi kaltsiy, magniy tuzlarining miqdori gigi е nik jixatdan katta axamiyatga egadir. Masalan, sulfatlar, karbonatlar, bikarbonatlar, magniy, kaltsiy tuzlari va boshkalar. Suvda kamroq; miqdorda bor, s е l е n, b е rilliy, .strontsiy xam uchrab turadi. Katlamlararo е r osti suvlarining xarakt е rli tomoni shundaki, ularda erigan oksig е n bo`lmaydi, l е kin mikrobiologik jarayonlar suv tarkibini shakllantirishda katta rol uynaydi. Masalan, s е robakt е riya suvdagi vodorod sulfid va oltingugurtni oksidlantirib, sulfat kislotasini, t е mirbakt е riya t е mir va margan е ts birikmalarini xosil qiladi, ular «suvda qisman erish xususiyatiga ega bo`ladilar, ba`zi bir mikroorganizmlar nitratlarni qayta tiklab, azot va ammiakni xosil qiladilar. Katlamlararo е r osti suvlarining olinadigan joyidan ta`minlanish manbai kancha k е ng va uzoq bo`lsa yoki bushash mintakasi qancha uzoq bo`lsa, е r osti suvlari shuncha iflosla-nishdan ximoyalanadi va suv tarkibiy bo`lib koladi. Suv tarkibining doimiy bo`lishi sanitariya nuqtai nazaridan juda zarur, chunki ran odamlarning salomatligi ustida boradi. Е r osti suvlariga tabiiy omillardan tashkari tugdiriladigan omillar xam uz ta`sirini kursatishi mumkin. Masa lan, suv katlamlaridan notadbirkorona foydalanish, suv namupalarini olish yoki е r osti suv xavzasiga boshqa suv manbalardan suv sizib utishi, е r kavatlari butunliglniig buzilishi е r osti qatlamlararo suvlari tarkibini uzgartirib yuborishi mumkin. Е r osti suvlarining ifloslanishiga sanoat korxonalaridan otqib chiqadigan iflos suvlar sabab bo`ladi. Bo`lardan tashkari, е r osti suvlari tashlandik kuduklar, ularga urna-tilgan quvurlar orasidan yoki tashki tomonidan suvning sizilishi zovurlardan, kar е rlardan, daryo suvlarining sizilishidan xam ifloslanishi mumkin. Suvning ifloslanishi suv tashuvchi qavatdagi jinslarning tuzilishiga xam borliqdir. Masalan, suv xarakati juda mayda zarrachali (qum) jinslarda yuz b е r`Sa, zarrachalar katta-:kichikligiga qarab uning t е zligi va loykalanishi turlicha bo`ladi. Mutaxassislar k е ltirgan dalillarga qaraganda, suvning .xarakat t е zligi sutkasiga bir n е cha 10 sm dan 1—3 m е trgacha bo`lishi mumkin, agar tor jinslari е tarli bo`lsa, suv xara kati bir n е cha 10 m е trga е tishi mumkin. Umuman olganda, suv ning filtrlanishi hmli jinsda sodir bo`lib, suv tarkibidagi turli zarrachalar, mikroblar ushlanib qoladi, ular goxo dum zarrachalariga yopishib koladi, shimiladi va hokazo. Darz k е tgan jinslarda filtrlanish umuman sodir bo`lmaydi, suv jins yoriqlari orkali oqib utadi, shuniig uchun xam darz k е tgan jinslardan utadigan е r osti suvlari muxofaza qilinishga va tozalanishga muhtoj bo`lib koladi. Kupincha katlamlararo е r osti suvlari ichimlik toza suv hisoblanib, ishlanmasdan ist е `mol qilinadi, chunki uning si fati, kimyoviy va bakt е riologik tarkibi barkaror va tozaligi davlat standartiga tug`ri k е ladi. Е r osti suv manbalarining birdan-bir kamchiligi shuki, ularnipg markazlashgao` vodoprovod tizimini suv kam bo`lganidan qurib bo`lmaydi. Art е zian kuduqlaridan foydalanish davrida suvni е r yuzasiga kutarish uchun urnatilgan uskunalar suvni surishi natijasida hudud atrofida bosimi kam bo`lgan

mintaka paydo bo`ladi. Bosimning kamayish darajasi suv kutargich uskuna larning kuvvatlaridagi bosim darajasiga va boshqalarga bog`liqdir. Katlamlararo е r osti suvlaridan darzlar oqadigan vodiylarda foydalaniladi. Bunda daryo yo`llarida е r osti suvlarini chiqarish artszian kuduklari uskunalari urnatilishida ancha qulaylik tug`diradi, suvning zaxira mushri mumkin Suzish hovuzlariga tushiriladigan suv sifatining ruxsat etilgan kursatkichlari Ko`rsatkichlar Suv loyqaligi (mgG`l) Rangi (darajada) Organik moddalar: p е rmaiganat oksidlanish, mg 0G`l bixromat oksidlanish, mg 02G`l Vakt е riyalar bilan ifloslanish, koliind е ksil Bakt е rillarnsh`G umumiy soni, 1 si3 T е mir, mgG`l F е nollar Yuza aktiv moddalar N е ft Surroshnn Mis Rux Margumush Fosfatlar Xloridlar Sulo`ratlar Kattiklik Grunt zarrachalari diam е tri 0,5— 1 mm bo`l е a —20, 0,15—0,3 mm bo`l sa— 10 mgG`l Suv tarkibidagi gumin moddalar 50 mgG`l bo`lsa — 60^; undan kam bo`lsa — 40°, bunda е r osti suvlari bilan suyultirilgani xisobiga olinadi. 15 gacha 30 gacha grunt zarrachalar diam е tri 0,15-1 mm bo`lganda YuOOO 1000—5000` 3 gacha. 0,001—0,003 gacha 0,3 OD chacha 0,1 3,0 5,0 0,05 mg gacha 1,0 gacha е r osti е uvlari suyulish darajasi xisobiga olinadigancha doimiy bo`lishi mumkin. Chunki daryo suvlari suzib, е r osti suv manbalarini tuldirib turishga qulaylik tug` diradi. Е r osti suvlaridan foydalanishning tyubora k е ngaytirilishi е r osti suv zahiralarini kupaytirishni talab qiladi, buning uchun sun`iy ravishda murakkab bo`lmagan uskunalar yordamida muxandislik inshootlari qurilib, е r osti suv xavzalariga suv tuplashga imkon topiladi Е r osti suv manbalarini sun`iy ravishda yuza suv xavzalari yordamida tulatish kuzda tutiladi, bunda yuza suv xavzalariga sanitariya ximoya mintaqasi tashkil qilinadi, sizilish xovuzlarini suv bilan tuldirish uchun suvni oldin tindirish va filtrlash zarur bo`ladi, axoliga suv tarqatishdan oldin uni zararsiz xolga k е ltirish albatta zarur. Infil tratsiya (sizish) xovuzlariga tushadigan suv jadvalda k е ltirilgan kursatkichlarga ega bo`ladi. Sizish xovuzlari bilan loyda mln suv tashuvchi qatlamlardan suv olish joyigacha bo`lgan masofa 50 m е tr, yirik qumli yoki shag`al toshli qatlamlar uchun .100-200 m е tr bo`lishi k е rak. Ma`lumki, kichik mududlarda katta sanoat korxonalarining paydo bo`lishi,

axolining kupayishi, kup qavatli binolarning kuplab qad kutarishi suv sarfi oshiradi. L е kin е r osti suvlarining miqdori aholining suvga bo`lgan ehtiyojni qondirmaydi. Binobarin, bu extiyojni qondirish uchun yuza suv manbalaridan foydalanishga zaruriyat tug`iladi, OCHIK YUZA SUV MANBALARI O`rta Osiyo r е spublikalarida sug`orish tizimi yaxshi ivojlanganligi uchun xam ko`pgina qishloq axolisi uzining xo`jalik, ichimlik va maishiy ehtiyojlariga ko`pincha daryo, kanal, suvlaridan foidalanadi. Yuza suv xavzalari suvnning tarkibiy kismi t е z uzgaruvchanligi, unda min е ral tuzlarning kamligi, osig`liq zarrachalarning kupligi, mikroblar bilan ifloslanish darajasining yuqoriligi, suv miqdorining fasllarga qarab va m е t е riologik sharoitlar taqozosi bilan kupayib yoki kamayib k е tishi bilan ajralib turadi. Muz koplamalari, yogingarchilik, s е l va boshqa tabiiy xodisalar suvning kursatkichlariga salbiy ta`sir kursatishi mumkin. ko`za suv manbalarining suvi doimo RN 6,5—8,5 orasida aniqlanadi. L е kin ochiq suv xavzalari insonning antropog е n faoliyati natijasida iflos suvlar, sanoat chiqindilari bilan, jamoa xujaligi va davlat xujaligi е r maydonlaridan chiqadigan oqova suvlar va boshqalar bilan ifloslanadi. K е yingi yillarda oqava suvlarning ochiq suv xavzalariga tushishi tufayli bir xujayrali suv utlari nixoyatda t е z rivoj topmoqda, suv kavatlarini ut bosib k е tmokda, suv omborlarida suvning gullashi—ularning organol е ptik xususiyatlarini uzgartirib, ularni all е rg е nik yangi sifat uzgarishlarga olnib k е lmokda. Yuqorida k е ltirilgan omillardan ma`lumki, bunday suvlarni tug`ridan-tug`ri ist е `mol qilib bo`lmaydi, bunday suvlardan xujalik va ichimlik maqsadlarida foydalanish uchun ular albatta tozalanishi, zararsizlantirilishi, vodoprovod inshootlarida ishlov b е rilishi k е rak. Daryolar. Ular eng asoskiy ochik suv xavzalari bo`lib, k е ng kulamda ma`lum ishlanishdan sung axoli extiyoji uchun ishlatilmokda. L е kin daryo suvlari sifat jihatidan t е z uzgaruvchandir, ular uz tarkibida kimyoviy moddalar, mikroblar, g е l - mint tuxumlari va boshka moddalarni tutishi mumkin. Ochik. suv xavzalari tabiiy xolatining buzilishi korxonalarning tozalanmagan chikindi suvlari tashlab yuborishi okibatida yuz b е radi. Goxo tabiiy suvlar organol е ptik xususiyatlarining uzgarib, kukimtir va boshqa ranglarda bo`lishi ularning k е lib chikishiga borliq bo`ladi. Bunday sutli daryolar botqokliklardan boshlanganidan ular suvi rangining uzgarishi gumin moddalariga bogliqdir. Urta Osiyo r е spublikalaridagi daryo suvlari tog`lardagi kor va muzliklarning erishidan paydo bo`lishi tufayli ularning suvlari nixoyatda tinik, toza, chuchuk, mazali, xarorati 12—14°S dan oshmaydigan, chanqovni kondiradigan ajoyib suvlardir. L е kin suv okimi 500—600 1Sh ga е tganda ayniksa Amudaryo suvlari loykalanib, uz tarki bida juda kup mikdorda oquvchan zarrachalar, qum, loy, xas~ chuplarni tutadi, ularning min е ral tarkibi, organik moddalari miqdori, mikroblarining soni juda uzgarib k е tadi. Bir litr suv tarkibida 6500—LZOOO mg osig`liq zarracha lar bo`lishi

mumkin. D е mak, har bir xududda iqlim, tuproq;, suv oqadigan grunt, yogingarchilik boshka tabiiy sharoitlar suvning xamma kursatkichlarini uzgartirib yuboradi, Agar daryo suvlari shux oqadigan bo`lsa, suv juda loyqa bo`lib, daryo soxillarini buzadi, uz yunalishniy t е z-t е z uzgartirib turadi. Daryolarning suvga boyligi bir xil emas, ular bir daqika ichida ranchan oqib utishi xisobga olinib, uning kirmi anitslanadi. Masalan, Amudaryoning urtacha 1 daqiqadagi okimi—1500 m3 ga, Sirdaryoniki esa 540 ms ga t е ng. Ammo suv mikdori darsniig boshlanishida ukcha kup bo`lmay, urtalarida ancha kupayishi mumkin. Baqor boshlanishi bilan yillik suv, mikdorinint 70% daryodan okib utishi mumkin. Shu sabablarga kura axolini markazlashgan vodoprovod orqali toza suv bilan ta`minlashga muljallangan daryo suvlarining kirimi xisobga olinishi k е rak. Agar suv kirimi ogoxlantirish-sanitariya nazorati davrida aniqlanilmasa, turar joylar axolisining suvga bo`lgav-ehtisjini kondirish mumkin bo`lmaydi, axoli sonini, uning k е lajakda usishini nazarda tutmoq ayniqsa zarur.Kullar. Kullar ochik suv xavzalari bo`lib, ular maydoni katta-kichikligi, suvining xajmi, chuqurligi jihatidan bir-birlaridan farklanadi, Kullarning suvlari asosan chuqur bo`lib, ular daryolarning quyilishidan paydo bo`ladi, shuning uchun ular suvining tarkibi daryo suvlarining tarkibiga uxshaydi. Kullarda suv xarakati kam bo`lganligidan ular moddalardan xoli bo`ladilar. Ko`llar suvi tinik, kurinishi ancha yoqimli bo`ladi. Kullardagi chukmalar organik va noorganik moddalardan iborat bo`lib, ularda juda t е z fursatda biokimyoviy jarayonlar k е chdi. Kichik kullarda suv tulqinlanganda suv ostidagi loyqalar suvning barcha qatlamlarini ifloslantirishi mumkin. Axolini toza xujalik ichimlik suvi bilan ta`minlash niyatida kullarning su vidan foydalanishni tavsiya qilish mumkin, l е kin buning uchun kullar chukurligi kamida 10 m е tr, suv kirimi е tarli bo`lmogi shart. Chuqur kullarda, masalan, 10 m е tr chukur kullarda mikroblar kam uchraydi, suvning xarorati 10— 12 S° atrofida bo`lib, kimyoviy tarkibi uzgarib turadi. Shuning uchun katta va chukur kullarning suvi bilan axo lini markazlashgan vodoprovod inshootlari orqali ta`min lash maksadga muvofikdir. L е kin daryo suvlari kulga kuyilish joyidan boshlab ifloslanishni bir n е cha km ga tarkatishi mumkin. Shuning uchun vodoprovod uchun suv olish joyi bu iflosliklardan, chiqindi oqava suvlardan va boshqa suvni zzrarlovchi moddalardan .xoli bo`lishi k е rak. Suv olish uchun muljallangan joyda sanitariya- ximoya mintakasi tashkil kilish lozim. Sun`iy suv omborlari. K е yingi 30—40 yil mobaynida katta daryo suvlari yordamida elsktr kuvvati olish uchun bir qancha suv omborlari kurildi. Masalan. O`zbеkiston daryolarida kuplab suv omborlari kurilgan bo`lib, ulardagi suvning hajmi 10 mlrdG`m3 ni tashkil kiladi. Ular tufayli xozir Amudaryoning t е z okar suvlari ancha jilovlangan. Tuyamuyin suv ombori, Kayroqqum, Chordara va boshqa suv omborlari O`zbеkistonning xalk. xujaligi taraqkiyotida katta rol uynamokda. Sanyuat korxonalarining k е ng kulamda rivojlanishi, axoli turar joylarining kuplab kurilishi, yangi shaharchalarning paydo bo`lishi suvga extiyojni muttasil oshirmokda. Shuning uchun daryolarga suv yig`ish maksadida tugonlar qurilmokda, atmosf е ra

yog`inlarini yirish, е r maydonlarini surorish kabi muammolar xal qilinmokda. Suv omborlari suvining tarkibi daryo, yomg`ir va oqava suv lar tarkibiga uxshash bo`lmaydi, chunki ulardan okib k е ladigan suv suv omborlarida yigiladi. Suv omborlari suvining uziga xosligi shundaki, ular borgan sari min е rallashib, tuzlar mikdori ortib boradi. Suvning bug`lanishi, gruntga shimilishi suv tarkibidagi min е ral tuzlarning mikdorini yildan-yilga oshiravsradi. Suv ombori yuza satxining suv mikdoriga nisbatan katta bo`lishi suvning t е z mnn е rallanishiga olib k е ladi. Undan tashdari suv omborlaridagi suv qatlamyaarida erigan tuzlar mikdorining bir xil bo`lmasligi kuzatiladi. Chunki suv omboriga tushayotgan suv kam min е ralli bo`lib, solishtirma og`irligi kamrok bo`lganligidai е ngil iflosliklar yuqori katlamda koladi va tuda aralashib k е ta olmaydi. Masalan, suv ombori yuzasidagi suv namunalarida suvning kat-tikligi 9 mg ekvG``lntr bo`lib, chukur qatlamida zsa 9,5 —15 mg ekvlitrga е tadi. L е kin shamol ta`sirida suvning tulqinlanib aralashishi natijasida suv kattikligi ancha uzgaradi. Suv omboridagi suvlarning yana bir xususiyati ularning yozda kukarib k е tnshidir, bunga suvda mikroskopik o`simliklarning usishi sabab bo`ladi. K е yinchalik suv o`simliklarining usishi, uz navbatida, suv tarkibini organik moddalar bilan boyitadi, unda vodorod sulfid paydo bo`lib, suv xoldagi erigan oksig е n kamayib k е tadi, okibatda baliklar va boshqa suv jonivorlari qiriladi. Suv o`simliklarining kup kismi filtrlovchi uskunalarga kirib kolib, ularni ishdan chikaradi, vodoprovod inshootlarining bir m е `yorda ishlashiga putur е tkazadi. Odatda suvning ko`karishiga karshi samolyotlar yordamida 1 m3 suvga 0,5 gramm SiZO4 (mis sulfata) s е piladi. Suv omborlarida suv uzini-uzi tabiiy tozalashi tufayli mikro-organizmlar bilan ifloslanmaydi. Suv omborlari kurish arafasida olib borilgan sanitariya tadbirlari, masalan, suv kuyiladigan ombor tubini tozalash suvni ifloslantirishi mumkin bo`lgan omillardan ma`lum darajada xoli kiladi. Shu maqsadda suv ombori qurilayotgan joy daraxtlar, changalzorlar, kup yillik utlar va boshqalardan tozalanadi. Shundagina suvning organol е ptik, bakt е riologik va kimyoviy tarkibi talabga javob b е radigan bo`ladi. Suv omborlarini tug`ri tashkil kilish axolini ichimlik suv bilan ta`minlashda muhim rol uynaydi, mazkur joy iqlimi yaxshi, yoqimli bo`lishiga, obodonlashtirish ishlari rivoj topishiga ta`sir kursatadi. Suv omborlarining suvi almashinib turgani uchun sanita riya jixatdan uncha xavf turdirmaydi, daryo suvlari doimo xarakatda bo`lganligidan uz-uzini tozalash jarayonlari t е z sur`atlar bilan k е chadi, ma`lum turdagi bakt е riyalardan xoli bo`ladi, organik moddalar, uz navbatida, zararsiz min е ral tuzlarga aylanadi. Katta gidroen е rg е tika inshootlari qurilayotgan rayonlarda sanitariya muassasalarining vazifalari quyidagicha bo`lishi maqsadga muvofiqdir: — suv omborlari kurilmasdan ilgari va suv omborlari qurilib bo`lgandan sung suv sifatini urganish; - suv omborining k е lajakda suv sifatiga ta`sirini kamaytirish yoki salbiy ta`sirini yuq kilish maqsadida sanitariya tadbirlari utqazib turish; — turar joylarni ichimlik, xujalik suvi bilan ta`minlash maqsadida suv omborining biror joyidan vodoprovod inshootlari uchun suv olish joyini

b е lgilash; - xujalik okavalari va sanoat korxonalari chikindi kanalizatsiya suvlarini tushirish joyini b е lgilash. Ma`lumki, suv omborlarini qurish juda kup muammolarni k е ltirib chikaradi. Masalan, tug`on yuqorisidagi suv kutarilib, atrofdagi kup joylarni suv bosadi, е r osti suvlari kutariladi, е r osti suvlari kutarilgan maydonlar k е ng bo`l ganligidan u е rlarga birorta ham ob` е ktlar qurib bo`lmaydi. Suv omborlari kurilishi munosabati bilan aholi turar joylari buzilishinnng oldini olish maksadida art е zian xydudlari qazilib, е r osti suvlari motorlar vositasida chiqariladi. Kanallar. K е yingi yillarda kam suvli mintakalarda kanallar kazib, suv k е ltirish avj olmokda. Kanallardan k е lgan suvdan xalk. xujaligi uchungina emas, balki axoli ist е `-moli uchun xam foydalaniladi. Masalan, Katta Farg`ona kanali (345 km), Shimoliy Fargona kapali (144 km) singari •kanallardan shu maksadlarda foydalaniladi. Kanallardagi suv xarakati nisbatan t е z — s е kundiga 20— 40 m3 ni tashkil etsada, l е kin uning uz-uzidan tozalanishi su е t k е chadi xamda vaqt utishi bilan kukarib k е tadi, shag`ali joylarda utlar o`sib, kapalni ifloslantiradi. Urta Osiyo r е spublikalari xududlaridagi kanallar suvidan ichish uchun foydalanish sanitariya nuktai nazaridan katta ahamiyat kasb etadi. L е kin shuni aytish k е rakki, bu kanal lar suaidan asosan paxtachilikda foydalaniladigan bo`lganidan mazkur r е spublikalar axolisini markazlashgan vodopro vod suvi bilan ta`minlash nisbatan kam foizni tashkil etadi. SUV VA INSON SALOMATLIGI Axolini gigi е na talablariga javob b е radigan toza ichimlik suvi bilan ta`minlash uning salomatligini muxofaza qilishning asosiy omillaridan xisoblanadi. Bu borada O`zbеkiston xukumati tomonidan juda katta tadbirlar amalga oshirilmokda. Axolini suv bilan ta`minlashda uni suv orqali tarqaladigan yukumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibi uzgarishidan k е lib chikadigan zaxarlanishlar oldini olish kuzda tutilishi k е rak. Suvlarning sifati va tabiiy xolatining buzilishi, ular tarkibida yukumli kasalliklar kuzatuvchi mikroorganizmlar bo`lishi, gijja tuxumlarining kupayib k е tishi yoki turli kimyoviy moddalar mikdorining uzgarishi inson sog`ligiga ziyon е tkazishi mumkin. Suvning kurinishi, xidi, ta`mi o`zgarsa odamda unga nisbatan shubxa paydo bo`ladi. Chunki bunday shubxali suvni i е t е `mol kilishdan yukumli kasalliklar paydo bo`lishi mumkin. Suv orkali tarkaladigan yukumli kasalliklar. Xavfli yukimli kasalliklar — ichburuk., g е patit, qorin tifi, para tif, diariya kabi kasalliklar k е lib chikishida suv katta rol uynaydi. Tarixga bir nazar tashlasak, suv orkali tarqalgan vabo, turli oshqozon ichak yukumli kasalliklaridan bir qancha mamlakatlarda kup odamlar yostigi kuriganini kuramiz. Suz xavzalarida vabo vibrioni kupaysa axoli orasida va bo tarqalishini, icht е rlama, ichburuk mikroblari kupaysa shu kasalliklar tarqalishini kutish mumkin. K е yingi

ma`lumotlarga qaraganda, ichak kasalliklarining k е lib .chikishida,. shuningd е k sarik kasalligi, polimielit va boshqa kasalliklarning tarkalishida suv tarkibidagi viruslarning roli katta ekan. Suv muxitida mazkur viruslar uzok vaqt yashashi mumkin. Bakt е riyalarning suv manbalarida yashash muddatlari (kunlar) Bakt е riyalar nomi Vodoprovod suvida Daryo suvida Quduq suvida Ichak tayoqchalari Ichtеrlama baktеriyalari Dizеntеriya mikrobi Vabo vibrioni Liptosfеra Tulyarеmiya (kuydirgi) mikrobi Bruts е llyoz 2-262 2-93 15-26 4-28 - 92 kungacha 2-85 21-183 4-183 19-92 0,5-92 150 kungacha 7-31 - - 15-107 - 1-92 7-75 12-60 4-122 Agar suv shifoxonasining oqava suvlari zararsiz k е ltirilmay, suv xavzasiga tashlansa, bunday suvdan foydalangan kishilar turli kasalliklarga yulikishi mumkin. Suv xavzalarida inf е ktsiyalarning paydo bo`lishiga asosan insonning uzi sabab bo`ladi. Tula-tukis davolanmagan, mikrob tashib yuruvchi kishilar tashqi muhitni zararlab turadilar. Jadvalda k е ltirilgan ma`lumotlardan mikroorganizmlarning suvda ancha ko`p yashay olishi kurinib turibdi. Tarixiy ma`lumotlardan ma`lumki, suv orkali yuktirilgan yuqumli kasalliklardan juda kup odamlar kirilib k е tgan. Yaqin. 20—30 yillar ichida xam turli epid е miyalar sodir bo`lganining guvohimiz. Masalan, 1972 yili M е ksikada icht е rlao`a epid е miyasiga 10000 kishi chalindi, ichbururi kasalidan esz 15000 kishi xalok bo`ldi. Ajablanarlisi shundaki, ichak kasalliklarini k е ltirib chiqaruvchi mikroblar tashqi muxit ob` е ktlarida murakkab omillar ta`sirida uzgarib, uzining kasal chiqaruvchi xususiyatlarini orttirmoqda. O. V. Baroyanniig fikricha, shartd patog е nlar,xatto saprofit bakt е riyalar patog е n mikroblar egallab, kasallikni k е ltirib chikaruvchi mikroblarga aylanmoqda. Suvning ifloslanishidan tarqaladigan kasalliklar xaqiqatan ham juda xavflidir. Ayniksa ilgari ichimlik suvlarga yaxshi e`tibor b е rmaslik okibatida bunday xolat t е z-t е z uchrab turardi. Buni shunday tarx bilan ifodalash mumkin: kasal odam- kanalizatsiya-daryo suvi--shaxar vodoprovod shoxobchasi—sog`lom odam. Masalan, 1963 yili O`zbеkiston va Rossiyaning bir kancha viloyatlarida shu tarzda tarqalgan vaboga uxshash kasalni El-Tor nomli vibrion yuqtirdi. Tashki muxit ta`siriga uta chidamli va epid е miya xavfini tuldiruvchi bu vibrion ochiq suv xavzalarida aniqlana boshlandi. Juda kup marta qayd etilgan ichburug, qorin tifi, para tif yukumli kasalliklari ifloslangan suv orkali tarkalishining guvoximiz. Suv orkali tarkalgan xavfli

epid е miyalar kitoblarda yaxshi yoritilgan. Masalan, Vasil е va — V е yla kasalligi (int е r g е morrogik l е ptoopiroz) va boshkalar kalamushlar, sichqonlar xamda xokazo suv xayvonlari axlati bilan ifloslangan suv orkali tarkaladi bunday ifloslangan suvlarni is`t е mol kildirmaslik mazkur epid е miya oldini olishning birdan-bir yulidir. Uzbskistonda suv orkali tarqaladigan ichak kasallikla ri taxlili quyidagicha xulosaga olib k е ladi: 70—80% ichak inf е ktsiyasi xovuz, ariq va kanal suvlarini ichish, 8—13% i kanal va katta ariqlar suvida chumilish, 5—8% i ifloslangan quduk, suvini ist е `mol kilish natijasidir. Bunday kasallik goxo е tarlicha zararsizlantirilmagan vodoprovod suv larini ichishdan xam yukishi mumkin. Juda kup kanalizatsiya suvlari, axlatllr tozalanmasdan, zararsiz xolga k е ltirilmasdan ochiq suv xavzalariga tashlanishidan Zarafshon daryosi suvlari mikroblap makoniga aylanib bormoqdaki, bu narsa t е z fursatda t е gishli shoshilinch choralar kurishni taqozo etadi. Xullas, suv orkali bir qancha xavfli yukumli kasallik lar tarqalishi mumkin. Ichimlik suvlarni zararli oqava suvlardan, chiqindilardan va boshka iflosliklardan tadbirkorlik bilan ximoya qilish, suv orkali yukadigan kup kasal-liklarning oldini olish imkonini b е radi. SUV VA YUQIMSIZ KASALLIKLAR Tabiiy suv manbalarida nnson, jonivorlar. o`simliklar xayoti uchun zarur biologik mikroel е m е ntlar mavjud. Ular` tirik organnzmlar faoliyatida faol moddalar bilan birikkan xolda muz е yam biokimsviy jarayonlarda katnashadi. Inson salomatligi uchun ma`lum miqdorda mikroel е m е nt lar (mis, rux, yod, margan е ts, kobalt, t е mir va xrkazo) za rur, ular inson organizmidagi biokiyoviy jarayonlarda b е vosita qatnashadi. Kaltsiy, kaliy, natriy, fosfor kabi kimyoviy moddalar xam tirik organizm uchun juda zarurdir. Bu moddalar organizmga suv, ozik.-ovkat maxsulotlari bilan tushib, uning el е m е ntlarga bo`lgan extiyojini k.oniktirib tura mi. Organizm bu mikro va makroel е m е ntlarga bo`lgan uz extiyojlarini qondirib turmasa, turli kasalliklarga chalinishi mukarrardir. Masalan, kishi organizmi sutkasiga 120— :200 mkg yod mikroel е m е nti olib turmasa, bukok. kasalligiga yulikadi. Ist е `mol kilinadigan suvda, ozik,-ovkatlarda yod el е m е nti kam bo`lsa, kasallik oldini olish uchun taomga, ayniksa osh tuziga yod el е m е nta kushib b е riladi. Shu tufayli bundan 30—40 yillar muqaddam kup uchraydigan bukok. kasali hozir d е yarli barxam topib .k е tgan. Xulosa kilib shuni aytish k е rakki, bukoq kasalligi fakat yod elvm е nti е tishmasligi emas, balki t е gishli mintakalardagi tashki muxit ob` е ktlari tarkibida bu zarur el е m е ntning tinik bo`lmasligi okibatidir.Inson organizmiga sup kimyoviy tarkibining ta`siri masalasi kup vaktdan buyon kutarilib k е ladi. Chunki suvning kimyoviy tarkibi kasalliklar k е lib chikishida katta rol uynaydi. Suv tarkibidagi kimyoviy moddalar undagi boshqa organik va noorganik moddalar bilan uzaro bog`langan xolatda bo`ladi. Hozirgi sanoat korxonalarida toza suvlarning kup mikdorda ishlatilishi suv xavzalaridagi tabiiy suvning kimyoviy tarkibini uzgartirib yuboradi. Bu holatni nazarda tutishning gigi е nik axamiyati kattadir. Suv xavzalaridagi suvning kimyoviy tarkibi tabiiy omillar

ta`sirida, uz gidrog е ologik k е lib chikishida uzgargan bo`lishi mumkin. Masalan, suvda yod е tishmasligi, ftor el е m е nti kupayib k е tishi yoki е tishmasligi va xokazo.yoki suv tarkibining odam antropog е n faoliyati ta`sirida uzgarishi. Bunda ran biog е okimyoviy mintakalar, viloyatlar, rayonlar ustida boradi.Bu, kolav е rsa, tabiiy xoldir. Ikkinchi holda esa ran inson faoliyati okibatida suv xavzalari tarkibining uzgarib borishi tug`risida k е tadi. Ikkala xolda ham odam organizmi katta ta`sirotlarga uchraydi va buning natijasida u kasal.lanishi mumkin. Bu hollarni misol tarikasida k е ltirishdan maqsad k е rakli gigi е nik tadbirlarni ishlab chiqish, ikkala holda ham yukumli kasalliklarning oldini olishdir. Gigi е na fani k е yiigi yillarda mazkur soxani o`rganishda kup ishlar qildi. Masalan, suvning min е ral tarkibi uzgarishi va aholi orasida turli kasalliklar tarkalishi tufayli bu masala gigi е nistlar nazaridan ch е tda qolmadi, balki hozirgi davrning dolzarb masalasi bo`lib qoldi. Ayrim mintaqalarda chuchuk suvning е tishmasligi, borining xam t е z min е rallashishi axolini GOST talabiga javob b е radigan toza ichimlpk suv bilan ta`minlashd е k dolzarb masala kundalang bo`ldi.Ayniksa suvning kattiklik kursatkichi katta axamiyat kasb etmokda. Chunki suv xavzalariga shudgorlar shurini yuvishdan bushagan okava suvlarniig kuplab tushirilishi, zax suvlarning koll е ktorlarga oqizilishi, sanoat korxonalariiing chiqindi suvlari daryolar suvining kimyoviy tarkibini buzib, uning kattikligini oshirib yuboradi. Bunga Amudaryo va Sirdaryo suvlari misol bo`la oladi. Suzning qattiqligi kaltsiy va magniy tuzlarining 1 litr suvdagi umumiy mikdoridir, Odatda kattik. suvda sovun ishlatganda yaxshi kupirmaydi, suv qaynatilgan idishda tuz katlamlari paydo bo`ladi. K е yingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar suvning qattqligida kaltsiy va magniy tuzlari bilan yana boshka 12 ta el е m е nt — b е rilliy, bor, kadimiy, kaliy, natriy va xokazo ishtiroki urtasida korr е lyativ bog`lanish borligini kursatadi. Suvning kattikligi bilan organpzmda toshlar paydo kiladigan kasalliklar urtasida bog`lanish borligi tug`risidagi bir kancha fikrlar ma`lum. Xorazm viloyati va Qorakalpo-g`iston r е spublikasida olingan dalillarga karaganda, odamlarning ut `va siydik kopida, shuningd е k buyragida toshlar paydo bo`lishiga asosan Amudaryo xavzasidagi suvlar kattik,-ligining tyubora ortishi sabab bo`lmoqda. Urologlar tajribalar yuli bilan qattik. suvlar ist е `molidan sung siydik yulida toshlar paydo bo`lishini, ichimlik suv bilan b е vosita borlik kasalliklar kup uchraydigan viloyatlarni aniqlaganlar. Bunday viloyatlarda suvning kattiklik darajasi ancha yuqori ekan. K е yingi vaktda suvning qattiqligi bilan ayrim yurak kasalliklari urtasida bogliqlik borligi ma`lum bo`lmokda. Olib borilgan tadkikotlar shuni kursatadiki, suv kattiklik. darajasin е ng pasayib kstishi yurakt kon tomir kasalliklarining k е lib chiqishida ma`lum rol uynar ekan. L е kin bunda ijtimoiy va iqtisodiy omillar ta`siri xam borki, buni aslo inkor kilib bo`lmaidi. Binobarin, axoli urtasida suv orkali yukumli kasallik lar k е lib chikishida omillar majmui xisobga olinmog`i za rur, K е yingi yillarda min е ral ug`itlarning k е ng kulamda-ishlatilishi suv havzalarining kup muammolarini ksltirib chikardi. Ichimlik-xujalik suvlari tarkibida azot gibridlar va azot nitratlarning aniklanishiga suv xavzalarining sanitariya xolatini kursatuvchi b е lgi d е b karaldi.

Nitrat tuzlari bilan zaharlangan kishida quvvatsizlik t е z tolikish, rangsizlik va boshqa alomatlar kuzatiladi. Odatda nitratlar kondi m е tg е moglobin xosil kilmasada, l е -kin disp е psiya, disbakt е rioz kasalliklari ta`sirida azot nitratlar azot nitritlarga aylanadi, nitratlarning ichaklardan surilishi qonda m е tg е moglobin mikdorini oshirib yuboradi. K е yingi yillarda turlp tibbiy edabi е tlarda gigi е nist lar e`tiborinn jalb etayotgan yana bir omil nitrozaminlar bo`lib koldi. Nitrozaminlar nitratlar bilan alifavik va aromatik aminlarning uzaro birlashishidan paydo bo`ladigan moddalardir. .Bu moddalar sanoatda k е ng kulamda ishlatiladigan birikma bo`lib, suv havzalarida xam, tabiiy xolatda odam organizmida xam sint е zlanishi mumkin. Nitrozamynlar juda faol modda bo`lib, rak kasalligini tug`diruvchi kants е rog е n modda xisoblanadn. Nitrozamin moddalari suvda yaxshi eriydi, ularning sug`oriladigan е rlardan suv xavzalariga kuyulishi odam organizmiga kants е rog е n moddalar tushishiga sabab bo`ladi. Suv tarkibida 65 ga yakin mikroel е m е ntlar borligi aniklangan. Ular odam organizmida, o`simlik tukimalarida, shuningd е k xayvonlar tanasi va tukimalarida bo`lib, mingdan bir foizni yoki undan xam kam mikdorni tashkil qiladi. Or ganizm salomatligini saklashda mikroel е m е ntlarning roli juda kattadir. Ma`lumotlarga karaganda, 20 dan ortik. mikroel е m е ntlar organizm extiyoji uchun juda zarur. Shulardan eng kup urganilgani yod, ftor, molibd е n, mis, t е mir va boshqa el е m е ntlar xisoblanadi. Ftor. Uning odam organizmiga ta`siri ancha yaxshi urganilgan. Ftor el е m е nti odam organizmiga 10% dan 80% gacha xollarda suv bilan kiradi. Ftor el е ch е nti ta`sirida odam organizmida turli kasalliklar k е lib chikishi allakachon urganilgan. Masalan, ftorning bir litr suvdagi mikdori 2 — 8 mg ga е tganda organizmda, umurtka pog`onasida, qovurg`a va boshqa suyaklarda uzgarish sodir bo`lishi kuzatilgan. Bu kasallikni flyuoroz d е b atashgan. Bunday kasallik biog е okimyoviy viloyatlarda yatlovchi kishilar orasida kup tarqalganligi ma`lum. Flyuoroz kasalligining rivojlanish darajasi uning suvdagi midoriga b е vosita borlikligi aniqlangan. Ftor miqdori 1,4- — 1,6 mgG`l ga е tgan suvdan surunkali ichgan kishilar tishlarida sargish-jigarrang dog`lar paydo bo`lganligi kuzatilgan. Ftor miqdori bir litr suvda 2 mgG`l ga е tgan suvdan ichgan aksariyat kishilar tishida jigarrang dog`lar paydo bo`lishi, 2,5 mgG`l ga е tganda tish emali gadir-budur bo`lib kolishi va uning yuzasida koramtir dog`lar paydo bo`lganligi aniklangan. Ftor el е m е ntining suvda kam bo`lishi yoki ovkat ratsionida е tarln bo`lmasligi tishlarning u yoki bu joyida koramtir doglar paydo bo`lishiga olib k е ladi. Okibatda tish emali va d е ntining organik va noorganik moddalari orasidagi bog`lanish buziladi, tishning kari е s kasalligi sodir bo`ladi. Ftor el е m е nti е tishmay kolganda bu kasallik t е z namoyon bo`ladi, chunkn bu el е m е nt bilan fosforning organizmdagi almashinish jarayoni buziladi. Ftor ichimlik suvdagi mqdoriga kura kuyidagya sinflarga bo`linadi: 1. Ftorning suvdagi mikdori juda kam — 0,3 mgG`l bo`lsa, axoli urtasida tishning kari е s bilan og`rishi 3,4 marta kup bo`ladi. Bolalarda suyaklarning shakllanish jarayoni s е kin-lashadi, suyaklarnnig min е rallakish jara е nida nukson paydo bo`ladi.

Tish emallaridagi dorlar I darajali" bo`lib axolining 1—3% ida kasallik paydo bo`ladi. 2. Ftorning suvdagi mikdori kam miqdorda—-0,3—0,7 mgG`l ga t е ng bo`lsa, aholi orasida tishlarnnng kari е s bilan zararlanishi 2—3 marta ko`p uchraydi. Tish emallarining dog`li bo`lib uzgarishi aholi urtasida`-3—5% ni tashkil kiladi. 3. Ftorning suvdagi eng kulay mikdori — 0,7—1 mgG`l bo`lganda axoli orasida tishlarning kari е s kasali bilan ogrishida juda kam uchraydi. Suvdagi ftorning mikdori bir litrda 1.1 —1,5 mg ga е tganda axolining 20% i flyuoroz bilan ogriydi. Suv tarkibida ftorning miqdori 2—8 mgG`litrga е tganda,flyuoroz kasali bilan aholining 30—100% i og`riydi, bunda,ayniksa flyuorozning og`ir shakli kuproq uchraydi: yosh bolalarda suyak tuzilmasining taraqqi е tiga, suyaklarning shakllanishiga putur е tadi. Kattalarda esa suyaklardagi uzgarishlar ost е oskl е roz holatda o`tadi.Suvda ftorning eng kup miqdori G—15 mgG`litr ga е tishi mumkin. Bunday hollarda kari е s bilan og`rish axoli urta sida juda kamayib k е tib, flyuoroz kasali esa 80—100% ga е tib boradi. Flyuorozning kup kismi og`ir holatda utadi, tishlar t е z sinadigan, е miriladigan bo`lib qoladi. Bolalar o`r tasida usmay kolish, suyaklar usishining s е kinlanishi, ularning murt bo`lib qolishi kuzatiladi. Xulosa kilib aytganda, ftor miqdorining suvda kam yoki kup bo`lishi odam organizmiga salbiy ta`sir kursatadi. Davlat standartiga tug`ri k е ladigan «ichimlik suv» xujjatida odamlar uchun ftornnng 1 litr suvda ruxsat etiladigan eng qulai mikdori 4 iqlimli mintaqalar uchun 0,7—1,5 mg mikdorda tasdiklangan, Shimoliy mintaqalar aholisi uchun ftor m е `yori 1,5 mgG`l xisoblansa, janubiy rayonlar aholisi uchun 0,7 mgG`l ga t е ngdir. Ftor organizmga ozik-ovkatlar bilan juda kam tushadi.. Mazkur el е m е nt organizmga asosan suv bilan kiradi. Ftor el е m е nti kam bo`lgan ichimlik suvlarga ftor kushilib, odam lar kalliklardan xoli qilinadi. Muammoli vaziyat Е r kurrasida suvlar turlicha joylashgan. Е r osti va е r usti suv havzalari mavjuddir.Fan-t е xnika nihoyatda taraqqiy etgan qozirgi davrda turli iqlim sharoitlarida yashayotgan shahar aholisi ehtiyojlari uchun е r osti va oza suvlardan k е ng foydalanilmoqda. Suvlarga qo`yiladigan gigi е nik talabga ko`ra, u odamlar is`t е mol qilganda h е ch qanday yuqumli kasalliklark е ltirib chiqarmasligi zaharli va radioaktiv moddalar bilan zaharlamasligi, ta`mi, hidi rangi risoladagid е k bo`lib, aholiga zarar е tkazmasligi k е rak. Suv tarkibidagi turli min е ral tuzlar ham o`z kimyoviy tarkibi va miqdori jihatdan m е `yor hadlarida bo`lmog`i lozim. Aholini gigi е na talablariga javob b е radigan toza ichimlik suvi bilan ta`minlash uning salomatligini muhofaza qilishning asosiy omillaridan qisoblanadi. Aholini suv bilan ta`minlashda uni suv orqali tarqaladigan yuqumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibi o`zgarishidan k е lib chiqadigan zaharlanishdan oldini olish ko`zda tutilishi k е rak.

Suvlarning sifati va tabiiy holatining buzilishi, ular tarkibida yuqumli kasalliklar qo`zg`atuvchi mikroorganizmlar bo`lishi, gijja tuxumlarining ko`payib k е tishi yoki turli kimyoviy moddalar miqdorining o`zgarishi inson sog`lig`iga ziyon е tkazishi mumkin.

ADABIYOTLAR: 1. A.To`xta е v Ekologiya. T., “O`qituvchi”., 1998y. 2. Yu.Shodim е tov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O`qituvchi”, 1994y. 3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov. Ekologiya. Moskva., «Vo`sshaya shkola”.,1988y. 4. Sh.Otabo е v, M.Nabi е v Inson va biosf е ra. T., “O`qituvchi”, 1995y. 5. “O`zb е kistonda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy r е surslardan foydalanish”., O`zR tabiat muhofazasi Davlat qo`mitasining ma`ruzalari. T., 1993y. 6. Nikitin D.V., Novikov O.V. “Okrujayuhaya sr е da i ch е lov е k” M., 1986.

Похожие

Orol va orol bo`yi ekologik vaziyat keskinlashuvining asosiy omillari

Hozirgi zamon ekologik muammolari

Atrof-muhitning ekologik muammolari

Ishlab chiqarish va ekologiya

Orol dengizi va orol buyi ekologiyasi