Atrof-muhitning ekologik muammolari - Экология - Рефераты

Atrof-muhitning ekologik muammolari

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Atrof-muhitning ekologik muammolari Reja: 1. Atmosferada kechadigan fizik-kimyoviy jarayonlar. 2. Ozon qavatining yemirilishi. 3. Cho`llanish va sho`rlanish ekologik muommolari.

Dunyo miqyosida turli mintaqalarda turlicha ekologik muommolar mavjud. Ekolog olimlar dunyo miqyosida 10 ta global ekologik muammolarni eng asosiy muammolar sifatida ko'rsatishadi. Bular: 1. Global isish. Eng jiddiy tahdid muzliklarning faol erishi, arktik muzning ingichka bo'lishiga olib keladigan iqlimning global isishi hisoblanadi. Natijada, arktik hayvonlarning, qushlarning va o'simliklarning ko'plab turlari yo'qolib ketish arafasida. Past va yuqori kenglikdagi yomg'ir ko'p yog'adi, tropik va subtropik joylarda yog`ingarchiliklar kam. Ekotizimlardagi muvozanat buziladi, butun dunyoda tez-tez suv toshqini, qurg'oqchilik va bo'ronlar bor. 2018 yilda amerikalik olimlar global iqlim o'zgarishi bilan o'z joniga qasd qilish sonining keskin o'sishi bilan bevosita bog'liqligini isbotladilar. Buni faqat bitta usulda oldini olish mumkin: atmosferaga issiqxona gazlari va karbonat angidrid chiqindilarini keskin kamaytirish. 2. Ozon qatlamining buzilishi. Insoniyat oldida turgan yana bir muammo ozon qatlaminining yemrilishidir. Yer yuzasidan 20-25 km balandlikda joylashgan ozon qatlami filtr vazifasini bajaradi. Ozon qatlami yuqalashganda zararli nurlarning o`tib ketishi natijasida odamlar ko`rish qobiliyatini yo`qotadi, quyoshdan kuyish ro'y beradi, keyinchalik terida o'smalar paydo boladi. Bundan tashqari, dengiz ekotizimlari xavf ostida qolmoqda, chunki bu yerda oziq-ovqat zanjirining asosiy aloqasi sifatida ishlaydigan fitoplankton qattiq ultrabinafsha nurlanish ta'sirida normal rivojlana olmaydi. Ushbu muammoni hal qilish ozon qatlamini eng faol ravishda yo'q qiladigan freon gazlaridan foydalanishni rad etishga asoslangan. 3. Dunyo okeanlarining ifloslanishi. Bir necha yillar davomida ilmiy atrof- muhit jamiyati dunyo okeanlarining plastik chiqindilar bilan ifloslanishi kabi muammolarni hal qilish ustida ishlamoqda. Hozirgi vaqtda Tinch okeani, Atlantika va Hind okeanlarining suvlarida suzib yuradigan, katta xavf tug'diradigan beshta katta axlat orollari topilgan. Ba'zi hayvonlar va baliqlar fitoplankton uchun plastic mikropartikulalarni olib, ularni noto'g'ri ovqatlantiradilar. Dengiz qushlarining jo'jalari yorqin ranglarning katta plastik qismlarini jalb qiladi, yosh qushlar ularni

yutib yuboradi, og'riqli o'limga mahkum etadi. Hozirgi vaqtda bu vaziyatdan chiqishning samarali usullari topilmadi. Biroq, ekspertlar doimiy ravishda yangi tushunchalar va g'oyalarni taklif etib kelishmoqda. 4. Havoning ifloslanishi. Megalopolis aholisini havo ifloslanishi muammosi o'ylantirib kelmoqda. Katta miqdordagi gaz, korxona chiqindilari shaharlarni qalin qatlamda o'rab oladi, buninig natijasida ba'zan nafas olish mumkin emas. Shuning uchun kattalar va bolalarda ko'plab sog'liq bilan bo'gliq muammolar mavjudi. Avtomobil transportini kamaytirish, sanoat korxonalarida ko'p bosqichli tozalash tizimlaridan foydalanish, shuningdek, energiya tejaydigan texnologiyalarni keng qollash orqali havoni tozalash mumkin. 5. Ichimlik suvining yetishmasligi. Qurg'oqchil hududlarning aholisi ichimlik suvining yetishmasligidan keskin aziyat chekmoqda. Suv manbalari tufayli cheksiz epidemiyalar, surunkali kasalliklar, ijtimoiy ziddiyatlar va hududiy to'qnashuvlar odamlarni azoblaydi, ularni o'z Vatanlarini tark etishga va yaxshi hayotni qidirishga majbur bo`ladi. 6. O`rmonlarning yo`qolishi. Butun insoniyatni o'ylantirayotgan muammolar biri-tropik o'rmonlarning kamayib ketayotganligidir. Tropik o'rmonlarni bekorga sayyora o'pkasi deb atamaydilar. Ular atmosferadagi konsentratsiyasi doimiy ravishda o'sib borayotgan karbonat angidridni tirik organizmlarni nafas olish uchun zarur bo'lgan kislorodga aylantiradilar. Bundan tashqari, o'rmon ekinlarini kesish va yoqish bilan tuproqning chollanishi va yerdagi biologik xilma-xillikni yo'qotish kabi xavf-xatarlarga olib keladi. 7. Chollanish. Global iqlim o'zgarishi, o'rmonlarni kesish, toza suv tanqisligi, unumdor yerlardan intensiv foydalanish natijasida ularning kamayishi va cho'llarga aylanishi kuzatiladi. Natijada ochlik xavfi mavjud va suv yetishmovchiligi yuqumli kasalliklarning o'sishida namoyon bo'ladi. Odamlar ijtimoiy mojarolar va epidemiyalarning tarqalishiga olib keladigan yanada farovon hududlarga ko'chib o'tishga majbur. 8. Bioxilma xillikni kamayishi. Bir turning yo`qilishi ekosistemadagi muvozanatni buzilishiga olib keladi. Misol sifatida, o'tgan asrning 50-yillarining

oxirida Xitoyda chumchuqlar yo'q qilinganligini keltirish mumkin. Natijada ekologik muvozanat buzilgan va ko'payib ketgan hasharotlar nafaqat ekinlarni, balki daraxtlardagi barglarni ham yo'q qilgan. Bu mamlakatda keng ko'lamli ochlik va 30 milliondan ortiq odamning o'limiga olib kelgan. Turlarning yo'qolishi va yangi paydo bo'lishi jarayoni doimo tabiatda davom etmoqda. Biroq, inson ishtirokida turlarning xilma-xilligini kamaytirish fojiali darajada sodir bo'ladi. 17 asrning boshidan buyon sayyorada 800 dan ortiq o'simlik va hayvon turlari g'oyib bo'ldi. 9. Tabiiy resurslarning kamayishi. Tabiiy resurslarni yo'qolish ham asosiy muammolardan biridir. Sanoatning jadal rivojlanishi tabiiy resurslar miqdori va ularning sayyoramizdagi zaxiralari kamayishiga sabab bo'lmoqda. Olimlarning fikriga ko'ra, neft, ko'mir va boshqa foydali qazilmalar yana 40-50 yilgacha yetishi mumkin. Faqat qazilma xom ashyolardan voz kechish, kundalik hayotda suv va elektr energiyasini tejash orqali bu muammoni hal qilish mumkin. 10. Aholi sonining ortishi. O'tgan 200 yil ichida yer shari aholisi 1dan 7,5 milliardgacha o'sdi va har yili 80-90 millionga oshib bormoqda. 2100 yil bashoratlariga ko'ra, u 10 milliarddan ortiq bo'lishi mumkin. Ma`lumki, yer cheraralangan, mavjud aholining 70 foizi 7 foiz quruqlikda yashaydi. Ushbu holatda sayyoramizning hayot uchun yaroqsiz bo'lgan joylarni hisobga olsak, 25 milliard odamga xavfsiz tarzda joylashishi mumkin ekanligini namoyon bo`ladi. Quyida ba`zi ekologik muomolar haqida ma`lumotlar berilmoqda. Atmosferada kechadigan fizik-kimyoviy jarayonlar. «Issiqxona effekti» hodisasi. Issiqxona effekti gazlari to'planishi bilan atmosferaning pastki qatlamlarini isitish tufayli yer yuzasining haroratining oshishi hisoblanadi. Natijada, havo harorati bo'lishi kerak bo'lganidan yuqoriroq bo'ladi va global isish kabi qaytarilmas oqibatlarga olib keladi. Bir necha asrlar ilgari bu ekologik muammolar mavjud bo`lgan, lekin hozirgi darajaday muhim bo`lmagan. Texnologiyaning

rivojlanishi bilan atmosferada issiqxona ta'sirini ta'minlaydigan manbalar soni yildan-yilga oshib bormoqda. ―Issiqxona effekti‖ ning sabablari: 1. sanoatda yonuvchan foydali qazilmalardan foydalanish-ko'mir – neft, tabiiy gaz, atmosferaga katta miqdorda karbonat angidrid va boshqa zararli moddalar chiqarilganda; 2. transport-avtomobillar va yuk mashinalari havoni ifloslantiradigan va issiqxona effektini kuchaytiradigan gazlarini chiqaradi; 3. karbonat angidridni yutadigan va kislorod chiqaradigan o'rmonlarni kesish va sayyoradagi har bir daraxtning yo'q qilinishi bilan havoda CO 2 miqdori oshadi; 4. o'rmon yong'inlari sayyoradagi o'simliklarni yo'q qilishning yana bir manbai; 5. aholining o'sishi oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy talabining oshishiga ta'sir qiladi va buning uchun issiqxona gazlari bilan havoni tobora ko'proq ifloslantiradigan sanoat ishlab chiqarishi o'sib bormoqda; 6. agrokimyo va o'g'itlar bug'lanish natijasida turli xil birikmalarni o'z ichiga oladi, ularning bug'lanishi natijasida azot chiqariladi – issiqxona gazlaridan biri; 7. poligonlarda axlatning parchalanishi va yonishi issiqxona gazlarining ko'payishiga yordam beradi. Quyosh nuri atmosfera orqali o'tib, yerning yuza qatlamini isitadi va yer o'zidan issiqlik hamda infraqizil nurlarni qaytaradi. Atmosferadagi «issiqxona effekti»ni hosil qiluvchi gazlar miqdorining o'zgarmasligi natijasida yerning issiqlik balansi doimiydir. Agar ularning konsentratsiyasi havo tarkibida oshib borsa, shunga monand ravishda harorat balansi ham o'zgarib, yer yuzasining isishi sodir bo'ladi. «Issiqxona effekti»ni hosil qiluvchi gazlardan 3 tasi, ya`ni uglerod qo'sh oksidi, metan va suv bug'lari eng ko`p ahamiyat kasb etadi. Chunki, aynan ularning konsentratsiyalari biosferaga antropogen ta`sirlar natijasida tez oshib boradi. Issiqlik nurlarining «soya solish» xususiyati metan va ayniqsa, azot gemoksidi molekulalarida yuqori, ammo uglerod qo'sh oksidi molekulasida bu xususiyat nisbatan past. Uglerod qo'sh oksidi

atmosferaga organik yonilg'ilarni - neft, gaz, ko`mir, o'tin boshqa yonilg'ilarning yonishi hamda organizmlarning nafas olishi hisobiga chiqariladi. Bunday mikrogazlar oqimi bo'lib dunyo okeanlari ham xizmat qiladi. Dunyo okeanlari suvining tubida yotqiziqlar ko`rinishida to'planadigan karbonatlar shular jumlasidandir. Uglerod qo'sh oksidining katta qismi fotosintez jaiayonida hosil bo'ladi va yangi hosil bo'lgan organik birikmalar tarkibiga kirib birikadi. Issiqxona effekti natijalari: 1. Yog ' ingarchilik miqdorining kamaytirishi yoki ko ' paytirishi kuzatiladi . Bir qator iqlim zonalarida og ' ingarchilik juda kam bo ' ladi , boshqa mintaqalar esa doimiy bo ' ron va suv toshqinlaridan aziyat chekadi . 2. Dynyo okeanlarining sathini ko`tarilishi. Bu issiqxona ta'sirining eng muhim oqibatlaridan biri bo'ladi. Antarktida va Grenlandiya muzlarining erishi natijasida katta hududlar suv ostida qoladi, bu esa barcha qirg'oq aholi punktlarini yo'q qiladi. 3. Ekotizimlarning halokati. Qisqacha aytganda, issiqxona ta'siri sezilarli iqlim o'zgarishiga olib keladi. Natijada, ko'plab biologik turlar tez o'zgargan sharoitlarga moslasha olmaydi va nobud bo`ladi. Oziq-ovqat zanjiridan ularning yo'qolishi «domino effekti»paydo bo'lishiga olib keladi. Bundan tashqari, iqlim o'zgarishi odamlarning sog'lig'iga ta'sir qiladi. Anormal yuqori harorat tufayli yurak, o'pka va nafas olish kasalliklari soni sezilarli darajada oshadi. Shuning uchun issiqxona ta'siridan foyda yo'q, lekin zarar juda muhimdir. Issiqxona effektining fiziaviy asoslarini o'rganadigan mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu muammoni hal qilishning bir necha yo'li mavjud: 1) Sanoat faoliyati natijasida hosil bo'lgan zararli moddalarning emissiyasini kamaytirish. 2) Muqobil energiya manbalaridan foydalanadigan ekologik xavfsiz texnologiyalarni faol joriy etish. Bu yoqilg'i uglevodorodlarini iste'mol qilishni rad etish yoki kamaytirish imkonini beradi. 3) O'rmonlarning kesilishini to'xtatish.

4) Atmosferaga issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirish, shuningdek, tabiiy chiqindilarni yo'q qilishga yordam beradi, chunki ular metan, freon va azot oksidi manbai hisoblanadi. Ozon qavatining yemirilishi. Ozon stratosferada joylashgan kislorod turi bo'lib, yerdan taxminan 12-50 kilometr yuqorida joylashgan. Ushbu moddaning eng katta kontsentratsiyasi sirtdan taxminan 23 kilometr masofada joylashgan. Ozon 1873 yilda nemis olimi Shenbeyn tomonidan topilgan. Keyinchalik kislorodning bu modifikatsiyasi atmosferaning sirt va yuqori qatlamlarida topilgan. Umuman olganda, ozon oksigen triatomik molekulalardan iborat. Oddiy sharoitlarda bu xarakterli hidga ega bo'lgan ko'k gazdir. Ozon qatlamining ahamiyati shundaki, u filtr vazifasini bajaradi, ma'lum miqdorda ultrabinafsha nurlarini yemiradi. Biosfera va odamlarni to'g'ridan-to'g'ri quyosh nuridan himoya qiladi. Hozirgi vaqtda olimlar ozon teshiklari kabi muammolar haqida bong urushmoqda. Kislorod modifikatsiyasining kamayishi turli sabablarga ko'ra sodir bo'ladi: -raketalar va sun'iy yo'ldoshlarni kosmosga chiqarish; -12-16 kilometrlik balandlikda havo transporti faoliyati; - freonlarning havoga chiqishi. 1985 yildan beri ozon qatlamini himoya qilish choralari ko'rilmoqda. Birinchi qadam freonlarni chiqarish bo'yicha cheklovlarni joriy etish edi. Bundan tashqari, hukumat Vena konventsiyasini tasdiqladi, uning qoidalari ozon qatlamini himoya qilishga qaratilgan va quyidagi nuqtalardan iborat edi: turli mamlakatlarning muharrirlari ozon qatlamini ta'sir qiluvchi va uning o'zgarishlarini keltirib chiqaradigan jarayonlar va moddalarni o'rganish bo'yicha - hamkorlik to'g'risidagi bitimni qabul qildilar; -ozon qatlamining holatini muntazam kuzatish;

-zararlarni kamaytirishga yordam beradigan texnologiyalar va noyob moddalarni yaratish; chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni qollashning turli sohalarida hamkorlik qilish, shuningdek ozon teshiklarining ko'rinishini keltirib chiqaradigan faoliyatni nazorat qilish; -texnologiyalar va olingan bilimlarni jori qilish. Ozon qavatining yemirilishi haqida olimlar 50-yillarning boshida ogohlantirishgan edi. Uning yemirilishi yuqori tovushli samolyotlar tashlaydigan azot oksidlari bilan bog`liq degan fikrni ilgari surganlar. Ammo 1974- yilga kelib ozon ekranidagi «teshiklar» sun`iy kimyoviy birikmalar - ftor - xlor uglerodlar (FXU) ning ta`siri natijasi ekanligi aniqlandi. Bu gazlar parfyumer sanoatida, sovutkich qurilmalari, kondensionerlar va o`t o`chirish vositalari ishlab chiqarishda keng ishlatiladi. Yer sharining har qanday regionidan atmosferaga tashlanadigan FXU butun atmosfera bo`ylab tarqaladi va Antarktida ustida o`ziga xos ma`lum bir chegaralangan qutb girdobiga tushadi. Bu holat yopiq qozonni eslatib, butun qish va bahor fasllari davomida havo massasining almashinuvi sodir bo`lmaydi va ozonning yemirilishiga ham hech narsa to`sqinlik qilmaydi. Hozirgi kunda Antarktidadagi ozon teshigining yuzasi AQSH hududiga teng bo`lgan maydon o`lchamiga yaqinlashgan. Olimlarning xulosalariga ko`ra, 1978- yildan 1984-yilga qadar ozon miqdori 3 % ga kamaygan. Antarktida ustidagi ozon qatlami tezlik bilan yemirilmoqda va hozirgi vaqtda uning qalinligi 1960-yillardagiga nisbatan 2 marta kamaygan. Yuz minglab zavodlar mo`risidan chiqayotgan gazlar ozon qatlami qalqonining teshilishiga sabab bo`lmoqda. Agar butun dunyodagi mamlakatlar havoga tashlanayotgan bunday zarar keltiruvchi moddalar chiqishini to`xtatib qo`yganda ham, ular atmosferada bir necha yil saqlanadi. Erkin holdagi xlor miqdori atmosfera qatlamlaridagi ozon teshigi mintaqasidan 100-400 marta katta. Ozon qavatining yemirilish muammosini hal etish maqsadida 1965-yilda «Ozon qavatini muhofaza qilish to`g`risida»gi Vena konvensiyasi imzolangan.

1987-yilda Monreal konferensiyasi bo `lib, unda 56 davlatdan vakillar qatnashdilar. Konferensiyada ozon qavatini yemirilishga olib keluvchi zararli frionlarni ishlab chiqarishni 50 % ga kamaytirish, ularni xlorsiz moddalar bilan almashtirish, ftor va aerozollarni qo`llashni taqiqlash, uning o`rniga boshqa ekologik jihatdan toza gazlardan foydalanish kabi qator masalalar ko`rib chiqildi va bayonnomalar imzolandi. 1989-yildan buyon O`rta Osiyo gidrometeorologiya boshqarmasi tomonidan doimiy ravishda Markaziy Osiyoning tog`lari va tog`oldi hududlarida ozonning umumiy miqdori (OUM) o`rganib kelinmoqda. Uchta respublika hududida joylashgan 10 ta stansiyadan iborat ozonometriya tarmog`i tashkil etilgan. Ulardan 5 tasi O`zbekiston hududida kuzatuv ishlari olib boradi. Kuzatuv postlari M-124 rusumli ozonometrlar bilan jihozlangan. MS «Toshkent» deb nomlangan stansiyadan tashqari barcha stansiyalarda kuniga 3 martadan tushlikka yaqin OUM kuzatiladi. MS «Toshkent» stansiyasida 1993-yilning noyabr oyidan boshlab kuzatish olib boriladi va olingan ma`lumotlar har kuni Sankt-Peterburgdagi markaziy observatoriyaga jo`natiladi. Bundan ko`zda tutilgan maqsad, xalqaro tizimda ma`lu motlar almashinuvidir. Qolgan stansiyalardan olingan ma`lumotlar yig`iladi va O`rta Osiyo gidrometeorologiya ilmiy tekshirish institutida tahlil qilinadi. Hisob-kitoblarning ko`rsatishicha, Toshkent ustida OUM 1989- yilda 10- 12 %ga kamaygan. OUM fasllarga qarab o`rganilganda uning kamayishi kuz faslida sodir bo`lishligi aniqlangan. Markaziy Osiyo tog`larida ozon qatiamining yemirilayotganligini Meteor-3 rusumli sun`iy yo` ldoshga o`rnatilgan «TOMS» apparati ma`lumotlari ham tasdiqlaydi. Ozonning minimumi Pomirda, ehtimol, Hindiqush va Himolay tog`larigacha cho`zilgan bo`lishi mumkin. Respublikaning 8 ta sanoatlashgan shaharlarida kimyoning «nam» usulida yer yuzasidagi toksik ozonni kuzatish ishlari olib boriladi. Uning natijasiga ko`ra ozon miqdori 0,006 dan 0,056 gacha o`zgarib turadi. Shu bilan birga ozon konsentratsiyasining har yili 1-4 % ga oshayotganligi kuzatilmoqda. Orol dengizi. Orol dengizi materik ichida, suv oqib chiqmaydigan katta ko` l edi. Unga Amudaryo va Sirdaryo suvlari tushadi.

1960-yilgacha shu ikki daryodan yiliga 56 km 3 suv dengizga quyilgan, unga qo'shimcha 9 km 3 atmosferadan yog'in tushgan. Jami yiliga 65 km 3 suv tushgan bo'lsa, suv yuzasidan yiliga 65 km 3 suv bug'lanib turgan. Shunga qaramasdan, dengiz suvining sathi turg'un bo'lgan, ya'ni o'rtacha chuqurlik 53 m (eng chuqur joyi 69 m) suv yuzasining maydoni 67 ming km 2 , dengizdagi suvning hajmi 1064 km 3 suvning sho'r1igi 9,6-10,3 g/l ga teng bo'lgan, dengiz atrofida va ichida 1100 dan ortiq ko`llar bo'lgan. 1990-yillar boshida dengiz suvining chuqurligi 53 metrdan 39 metrga, ya'ni 14-16 m ga pasaydi, suvning hajmi 400 km 3 dan ham kam qoldi. Suv yuzasining maydoni 67000 km 2 dan 40000 km 2 ga, ya'ni 27000 km 2 ga kamaydi. Suvning sho'r1igi 1 litrda 70 g/l dan yuqori. Suvning bug'lanishi yiliga 36-39 km 3 ni tashkil qiladi. Orolning qurigan tubi 26-27000 km 2 maydondan yiliga 75 min. t qum, tuz va to'zon atmosferaga shamol bilan ko`tarilib, uzoq-uzoqlarga yetib borib, Kaspiy dengiziga ko`plab tushib, uning bug'lari bilan aralashib, chang-tuz bulutlari hosil bo'layapti. Natijada Orol atrofiga tushadigan yomg'ir suvining tuzliligi 2, Orolga yaqin joylarda esa 7 barobar ortgan. Sho'r suvli yog'inlar Litva, Belorussiya hududlarida ortgan. Yer yuzasi atmosferasining ifloslanishi 5% ga ortgan, Orol atrofidagi yerlarga yiliga o'rtacha 520 kg/ga tuz tushadi. Orol dengizining qurishi Osiyo iqlimini o'zgarishga olib keldi. Yilning harorati o'rtacha 1,5-2°C ga ko`tarildi. Qish sovuq bo'lib qoldi. Chang to'zonli bo'ronlar ko`paydi; bahor va kuzda sovuqlik uzoq bo'lib, vegetatsiya davri 15-20 kunga qisqardi. Bu o'z navbatida shu hududda paxta ekishga yomon ta's ir qilmoqda. Orolning qurigan tubida 1 m qalinlikda sho'r-qum bo'lib, u gektariga 190-400 kg tuzni tashkil qiladi. Yer osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan (4-5 m), lekin sho'r. Orol muammosi eng keskin va global muammo bo'lib, uni yechishga ko`p proyektlar taklif qilingan, shulardan; a) Ichki suv zaxiralarini Orolga jo'natish; b) Tashqaridan suv olib kelish va h.k.

Ichki suv zaxiralari; zovur suvlari, Sariqamish, dengizko`l, Sultanfas, Makanko`l, Sudoche, Arnasoy, Aydar ko`l suvlari va boshqa suvlarni tejash bilan yiliga 25-30 km 3 suv jo'natib, Orolni 40 m chuqurlikda ushlashdir. Orol va Orolbo`yi muammosini yechishdagi uchta asosiy yo`nalishlar ya`ni, birinchidan, ichimlik suvini quvurlar orqali aholiga yetkazib berish bilan hududning sanitar-epidemologik ahvolini yaxshilashga, shuningdek, yer osti chuchuk suvidan foydalanishga ham e`tibor qaratildi. Sog`liqni saqlash va sanitariya xizmati darajasini keskin yuqoriga ko`tarish zarurligi uqtirildi; ikkinchidan, dengizning qurigan janubiy qirgoqlarida sun`iy damba qurib, delta eksosistemasini doimiy suvlashtirish yo`li bilan «Yashil kamar‖ hosil qilish; uchinchidan, dengizni o`zini sahlash. Uni saqlash uchun unga sistematik ravishda ko`p miqdorda suv yuborib turish kerakligi va bundan tashqari Orolni qurigan tubida saksovulzorlar barpo etish natijasida qum ko`chishi, chang ko`tarilishini oldini olinishi mutaxassislar tomonidan ta`kidlandi. Tabiatimizni asrash, uni muhofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish va jamiyatda ekologik madaniyat va ekologik ongni rivojlantirish nafaqat tabiatni muhofaza qilish organlari ishi, balki shu zaminda yashayotgan har bir insonning ona Vatanimizga, uning tabiatiga bo`lgan farzandlik burchidir. Cho`llanish va sho`rlanish ekologik muommolari. Cho'llanish‖ tushunchasining bir necha sinonimini bor. Bu hodisaga ostida dunyoning turli joylarida uchraydi yer degradatsiyasi jarayonini anglatadi. Olimlar tomonidan ajratilgan cho'llanish asosiy sabablari, - bir inson faoliyati va global iqlim o'zgarishi bo'ladi. Natijada, dunyoning ayrim hududlarida atrof-muhit sharoitlari sahroga o'xshash joylar bor. Har yili tufayli bu muammo dunyoda unumdor yerlarning taxminan o'n ikki million gektar yo'qotgan. Bundan tashqari, butun dunyodan olimlar bu munosabatni doimiy yetuk guvoh. BMT anjumanida, yuqorida aytib o'tilgan olimlar chorvachilik bilan o'simlik ovqat cho'llanish uchun yetakchi, tabiat inson aralashuvi eng keng tarqalgan turidir degan xulosaga keldi. Bu holda, endi, shuningdek, o'ttizdan ziyod yil avval, chorvachilik

quruq joylarda yer birligiga hayvonlarni o`tlatilganligi sezilarli darajada ekanligiga ishora qiladi. O'sish doimo chiqib nozik deb, bu aslida olib keladi, va tuproq yumshatilgan bo'lgan. Bu tuproq, o'simlik o'sishi sharoitida va cho'llanish yomonlashuvi eroziyasi olib keladi. O`zbekiston Respublikasida cho`llanishga qarshi kurashish harakatlarining Milliy dasturida hududlarda, xususan Qizilqumda, cho`llanishga qarshi kurashish jabhasi mamlakatni barqaror rivojlanish manfaatlarini hisobga olgan holda quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratilgan: 1. Yerlarning degradatsiyalanish masshtabini oldini olish yoki ularning maydonini qisqartirish; 2. Degradatsiyalashgan yerlarni qisman tiklash; 3. Cho`llanishdan zarar ko`rgan yerlarni tiklash. Xalqaro ilmiy jamoatchilikning e`tirof etishicha, cho`llanish dunyoning barcha regionlaridagi mamlakatlar uchun juda ham katta iqtisodiy, sosial va ekologik muammo bo`lib hisoblanadi. Hozirgi davrning eng keskin global muammolaridan biri ekologik tizimga antropogen yukning oshib borishi natijasida deyarli barcha turdagi landshaft majmualarining degradatsiyalashib borishidir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan Xalqaro Konventsiyada cho`llanish jarayoniga shunday ta`rif berilgan: ―Cho`llanish qurg`oqchil, chala qurg`oqchil va quruq rayonlarda turli xil omillarning, iqlim o`zgarishi va inson faoliyati ta`siri natijasida yerlarning degredatsiyalanishidir‖. (O`zbekiston Respublikasida cho`llanishga qarshi kurashish harakatining Milliy dasturi, 1999, 3-bet). Shuning uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Hukumatlararo qo`mitasi tomonidan cho`llanishga qarshi kurashish va qurg`oqchilikni yumshatish bo`yicha 1994 yil 17 iyunda Parijda Konventsiya qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi ham cho`llanish va qurg`oqchilik oqibatlariga qarshi kurashishning muhimligini e`tiborga olib, 1995 yilda cho`llanishga qarshi kurashish Xalqaro Konventsiyaga qo`shildi. Hozirgi kunda bu Konventsiyaga qo`shilgan mamlakatlarning soni 139 tadan oshdi.

Cho`llanish – bu atrof muhitdagi ekotizimlarning unumdor yerlar hosilining kamayishi, degredatsiyalanishi, iqlimning quruqlashishi, cho`l hududlarining kengayishi va hakozolar. O`rta Osiyo hududida cho`llanish jarayonini quyidagicha ta`riflashimiz mumkin: cho`llanish butun insoniyat tarixi davomida kuzatilmoqda; ekologik o`zgarishlarni yuzaga keltirishda tabiiy omillar bilan birgalikda antropogen omillarning o`rni ham muhim bo`lib sanaladi; cho`llanish asta-sekin rivojlanuvchi jarayon bo`lib hisoblanadi va albatta shamol eroziyasi, bir xil bo`lmagan relef shakllariga, ko`chib yuruvchi qumlar harakati, qum tepaliklarining hujumiga bog`liq holatda rivoj topadi. Cho`llanish jarayonini o`z navbatida tarixiy ikkita davrga ajratish mumkin: qadimgi va hozirgi davr. O`rta Osiyo cho`llari cho`llanishining qadimgi davri so`nggi yuz yillikni o`z ichiga oladi. Turli shahar va qishloqlarning ayrim joylarida olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalari shuni ko`rsatadiki, ular qadimda cho`l hududlari bo`lib hisoblanmagan. Chunonchi, qadimgi davrning cho`llanish jarayoni sabablari juda murakkab va bir xilda bo`lmasdan uzoq davom etgan. Hozirgi davr cho`llanish jarayoni oxirgi ellik yilni qamrab olib, asosan yer resurslaridan oqilona foydalanmaslik, chorva mollari sonining ortishi, cho`llardagi butasimon o`simliklarning o`tin sifatida kesilishi, tog`-kon sanoatining rivojlanishi, qisqasi, tabiiy va antropogen omillar ta`sirida shakllanmoqda. O`zbekiston Respublikasining 70% dan ko`proq hududi cho`l va chala cho`ldan iboratligini inobatga olsak, sug`oriladigan yerlarda sho`rlanish, botqoqlanish, shamol va suv eroziyasi, yaylovlarda yer osti suvlari sathining ko`tarilishi, ayniqsa, Qizilqum cho`lidagi Qoraxotin, Oyoqog`itma, Mullali, Mingbuloq botiqlarida cho`llanishning oqibatlarini yaqqol ko`rishimiz mumkin. Natijada qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yerlarning mahsuldorligi borgan sari pasayib, oziq-ovqat, yem-xashak va sanoat xom-ashyolarini yetarli miqdorda yetishtirib berish sekinlashmoqda va yetishtirilgan mahsulotlarning sifat ko`rsatkichlari ham pasayib bormoqda. Vujudga kelgan ekologik vaziyatning yomonlashishi natijasida cho`llashgan yerlardan aholining shaharga ko`chishi ko`paymoqda. Bunga misol

tariqasida Mo`ynoq rayoni aholisining o`tgan asrimizning 70-80 yillarida ikki baravar kamayishi (45 ming kishidan 22 ming kishiga) yaqqol misol bo`ladi. O`zbekiston Hukumati Xalqaro Konventsiyada qabul qilingan yuksak majburiyatlarga va qo`yilgan talablarga asoslanib «O`zbekiston Respublikasida cho`llanishga qarshi kurashish harakatining Milliy dasturi»ni ishlab chiqdi. Milliy dasturning asosiy vazifasi O`zbekiston hududidagi geotizimlar doirasida, xususan arid landshaftlarda va agrolandshaftlarda sodir bo`layotgan cho`llanish jarayonlarini oldini olish, ularning vujudga keltirgan oqibatlarini yumshatish, bu borada ishlab chiqilgan bosh yo`nalishlarni va rejalar strukturasini boshqarishni ta`minlashdan iborat. Sug`oriladigan dehqonchilik rayonlarida tuproqlarning sho`rlanishi asosiy ekologik muammolardan hisoblanadi. Tuproqlarning sho`rlanishi sug`orishni noto`g`ri olib borganda yer osti suvlari sathining ko`tarilishi natijasida ro`y beradi. Birlamchi va ikkilamchi sho`rlanish kuzatiladi. Ikkilamchi sho`rlanishda suv kappilyarlar orqali ko`tarilib tuzi tuproqda qoladi yoki ortiqcha sug`orish natijasida yer osti suvlari erigan tuzlar bilan sho`rlanadi. Ikkilamchi sho`rlanish ko`proq zarar yetkazadi. Tuproqlarning sho`rlanishi Osiyo, Amerika va Afrikaning ko`pchilik mamlakatlarida kuzatiladi. Sho`rlanishning oldini olish uchun zovurlar o`tkaziladi, yerlarning sho`ri yuviladi. Tuproqlarning botqoqlanishi asosan namlik ko`p joylarda kuzatiladi. Suv omborlari atrofida ham botqoqlangan uchastkalar vujudga keladi. Botqoqlarni quritish uchun maxsus melioratsiya tadbirlari o`tkaziladi.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Atrof-muhitni muhofazasini ijtimoiy ekologik muammolari

Atrof tabiiy muhitning global monitoring tizimi

Hozirgi zamon ekologik muammolari

Orol va orolbo`yi ekologik muammolari

Atrof-muxitni muxofaza qilishning umumiy muammolari. Chiqindilarning atrof muhitga va inson organizmiga ta`sir