Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffisentlari - Экология - Рефераты

Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffisentlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156.5 KB

Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning ifloslanish darajalari va koeffisentlari Tuproqda kimyoviy elementlar va moddalar miqdori, ularning qabul qilingan meyor (QQM) ko‘rsatkichi Ma’lumki, respublikamiz tuproqdarida D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi barcha elementlar ma’lum miqdorda uchraydi. Bu tuproq hosil qiluvchi ona jinslari, evolyutsiya davomidagi o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan. Biroq bu elementlar yer yuzidagi barcha tuproqlarda bir xil tarqalgan emas, ya’ni bu tuproq hosil bo‘lish omillari bilan bog‘liq hisoblanadi. Xalq ho‘jaligida turli faoliyatlar mobaynida tuproq tarkibidagi elementlar yoki moddalar miqdori o‘zgarib turadi. Har bir tuproqqa tushadigan kimyoviy modda yoki elementning o‘ziga hos xususiyati bo‘lib, tuproqka turlicha ta’sir qiladi. Tuproqda mavjud elementlar kuyidagi 4 guruhga ajratiladi: 1. Litofil elementlar guruhi: 81, TL, 8, R, G‘, S1, A1, 8ye, №, K, Sa, M§ va boshqa jami 51 element kiradi. Bular biosferada oksidlarni, gidroksidlarni, kislorodli kislota tuzlarini hosil qiladi. 2. Halkofil elementlar guruhi: Si, 2p, R, A§, Syo, Mp, G‘ye kabi elementlar, bular oltingugurt bilan ko‘proq birikm.alar hosil qiladi. 3. Siderefiller elementlar guruhi: G‘ye, So, R, S, R*, Ai, 8p, Mo kiradi. Bu elementlar temir bilan turli qotishmalar hosil qiladi. 4. Atmofiller elementlar guruhi: N. N, S, 0, Ne, Io, Ag, Kg, Xe, S1, Vg, I kabilar yer atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. Yuqoridagi elementlar tuproqqa ona jins va minerallardan meros bo‘lib, tuproqdan foydalanish va boshqa omillar ta’sirida ularning miqdori kamayib yoki oshib turadi. Natijada esa tuproqdagi kimyoviy tarkib muvozanati buziladi. Tuproqqa

tushadigan kimyoviy elementlar turli moddalar ko‘rinishida tushadi va kimyoviy ifloslanishni paydo qiladi. Kimyoviy ifloslanish tuproqda muayyan modda yoki element miqdori meyoridan ortganda paydo bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich qabul qilingan meyor (QQM) ko‘rsatkichi Deyiladi. Har bir davlatda atrof-muhit, xususan tuproq, suv va havo Qoplamlarini nazorat qiluvchi tashkilotlar bo‘lib, olingan ma’lumotlar asosida aloxida aloxida QQM ko‘rsatkichlari qabul qilinadi. Kimyoviy moddalarning QQM ko‘rsatkichini belgilanishida uning kimyoviy xususiyatlari ham hisobga olinadi va bunda zaharli xususiyati yuqori bo‘lsa ko‘rsatkich kichik bo‘ladi. Tuproq tarkibida ularning miqdori QQM ko‘rsatkichidan ortsa tuproqning xossalari xususan, biokimyoviy xossalari (ureaza, katalaza, depadrogenaza, oksidaza, peroksadaza, fosfotaza, invertaza fermentlari), tuproq mikroorganizmlari (bakteriyalar, zamburug‘lar, aktinomitsetlari), agrokimyoviy, fizikaviy, xossalari, turli qatlamlarida yashovchi hashoratlar va o‘simlik dunyosi zararlanadi va tuproqning sog‘lomligiga hamda unumdorligiga salbiy ta’sir etadi. Quyida tuproq uchun qabul qilingan ayrim elementlar va moddalarning QQM ko‘rsatgichlari keltiriladi (9-jadval). 9- jadval Tuproqda ayrim elementlar va moddalarning qabul qilingan meyor ko‘rsatkichlari (Rossiya Tabvatni muxofaza knlish vazirlngi ma’lumotlari, 1993 yil) № Kimyoviy element va kimyoviy moddalar QQM ko‘rsatkich i № Kimyoviy element va kimyoviy moddalar QSH ko‘rsat ichi Umumiy shakli mg/kg 29 Bene (a) piren 0,02 1. Marganets 1500 30 Benzin 0,1 2. Marganets 1000+100 31 Benzol 0,3

vanadiy 3. Mishyak 2,0 32 Betanol 0,25 4. Qalay 4,5 33 Valekson 1,0 5. Simob 2,1 34 Gardona 1,4 6. Q o‘rg‘oshin 32 35 GXSG (lindan) 0,1 7. Surma 4,5 36 GXSG (geksaxloran) 0,1 8. Xrom(+3) 90 37 GXBD (geksaxlorbutadibn) 0,5 9. Olti g ugurt birikmalari 160 38 Geptaxlor 0,05 10. Vodorod sulfid 0,4 39 Geterofos 0,05 11. Nitrat 130 40 Glifosag 0,5 12. Vanadiy 150 4! Iodofenfos 0,5, Harakatchan shakli 42 Karbofos 2,0 13. Qo‘rgoshin 6 43 Keltan 1,0 14. Nikel 4 44 Ksilol (orto-, meta-, pra-) 0,3 15. Xrom 6 45 Kuirotsin 1.0 16. Mis 3 46 Linuron 1.0 17. Rux 23 47 Mezoranil 0,1 18. Kobalt 5 48 Stirol 0.! Organik tarkioli moooalar mg/kg 49 Toluol 0,3 19. Agelon 0,15 50 Fenuron 1,8 20. Akreks 1,0 51 Fozalon 0,5 21. Akgellik 0,5 52 Fosfamid 0,3 2. Alfametilstirol 0,5 53 Formaldegid 7,0 23. Atrazin 0,5 54 Ftalofos 0,1

24. Atsetaldegid 10,0 55 Furadan 0,01 25. Bazudin 0,1 56 Furfurol 3,0 26. Bayleton + metabolit 0,03 57 Xlorofos 0,5 27. Bayfidan 0,02 58 Xloramp 0,05 28. Siklofos 0,03 59 Entam 0,9 Qishloq xo‘jalagida qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar, xususan pestitsidlarning tuproqdagi QQM ko‘rsatkichi belgilangan bo‘lib, bu miqdordan ortishi tuproqda boradigan jarayonlarga salbiy ta’sir qiladi. Ular asosan begona o‘tlar, kasalliklar va betona o‘tlarga nisbatan qo‘llanilib, noilmiy yondashishlar oqibatida QQM ko‘rsatkichidan ortishi yuzaga keladi (10-jadval). 10-jadval Tuproqda ayrim pestitsidlar ning qabul kilingan meyor ko‘rsatkichi (Rossiya Tabiatni muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlari. 1993 y.) 21. Difekamid 0,25 57 Tiodan OD 22. Dropp 0,05 58 Topsin-M 0,4 23. Zellek 0,15 59 Tetraxlorbifenil 0,06 24. Kampozan 0,5 60 Treflan od 25. Kaitan 1,0 61 Triallat 0,05 26. Karagard 0,4 62 Trixlorbifenilo‘ 0,03 27. Kotoraya 0,03 63 TXAN 0,2 28. Lenatsil 1,0 64 TXM OD 29. Lontrel OD 65 Ftapan 0,3 30. Metazin 0,1 66 Xlorat magaiya 1,0 31. Metoksixlor 1,6 67 Xostakvik 0,2 32. Morfonoya 0,15 68 Sianoks 0,4 33. Nitropirin + 6 XPK 0,2 69 Sidial 0,4

34. Nitrofor 0,2 70 Etafos O .4 Yuqorida qayd etilgan element va moddalar miqdorining ortishi tuproqda kimyoviy ifloslanishni vujudga keltiradi. Og‘ir metallar bilan ifloslanish Respublikamizda asosan sanoat korxonalari atrofida, yo‘l yoqalarida ko‘proq uchraydi, pestitsidaar bilan ifloslanishi va ularning QQM ko‘rsatkichidan ortishi asosan lokal nuqtalarda yuzaga keladi. O‘zGidromet markazining belgilangan nuqtalarni doimiy tekshirib tahlil qilishi natijasida O`zbekiston tuproqdari uchun turli kimyoviy moddalar jumladan, pestitsidaar, og‘ir metallar, maishiy chiqindilar tarkibidagi zaharli birikmalarning qayd qilingan meyor ko‘rsatkychlari (QQM) ishlab chiqilgan P 1-jadval). 11-jadval Tuproqdagi og‘ir metallar, pestitsidlar va zaxarli birikmalarning qayd qilingan meyor ko‘rsatkichlari (O‘zGidromet markazi ma’lumotlari) № Zaharli modda QQMmg/kg № Zaharli modda SHMmg/kg 1 Simob 2D 9 DDE OD 2 Mishyak 2,0 10 a-GXSG od 3 Mis (harakatchan shakli) 3,0 11 u-GXSG od 4 Ko‘rg‘oshin (harakatchai shakli) 32,0 12 Treflan OD 5 Rux (xarakatchan shakli) 23,0 13 Dalapon 0,5 6 Nitrat azota 130,0 14 Fozalon 0,5 7 Ftor (suvda e riydigan shakli) 10,0 15 Tiodan 8 dat 0,1 16 Fosfamid 0,3

Bugungi kunda Respublika miqiyosida ifloslanish bo‘yicha keng masshtabda uchrovchi moddalar uchun ham QQM ko‘rsatkichlari shplab chiqilmoqda. Ishlab chiqilayotgan har bir ko‘rsatkichlar tuproq-iqlimiy sharoitlarini, tuproqning xossa hususiyatlarini hisobga olgan holda qabul qilinmoqda. Eng muhimi yil sayin ikdimning o‘zgarayotgani, ashropogen ta’sirni ortayotgani, ayniqsa, kundalik xayog faoliyat mobaynvda sanoat korxonalari hamda maxsulotlardan foydalanish natijasida ham tuproq tarkibidagi moddalarning miqdor jihatdan o‘zgarishi kuzatilishi, turli moddalarning QQM ko‘rsatgichidan oshishiga olib keladi, bu esa QQM ko‘rsatkichlarini qabul qilishda ilmiy jihatdan jiddiy yondashishni talab etadi. Bu o‘z o‘rnida tuproqlarni ekologik toza holda asrash, ulardan oqilona foydalanish va inson salomatligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproq qatlamlaridagi kimyoviy modda yoki elementlarni QQM ko‘rsatkichidan ortishini sanoat va halq xo‘jaligi tizimida quyidagi chizmada kuzatish mumkin (7- rasm). 7-rasm Atrof-muhit, sanoat korxonalari va xalq xo‘jaligida moddalarning turli ko‘rinishda aylanish chizmasi (V.V. Menshikov, T.V.Saveleva, 2000 y.)

Chizmadan ko‘rish mumkinki, tabiatda turli hildagi mavjud xomashyolar sanoat korxonalarida ishlanib, ulardan mahsulotlar olinadi va halq xo‘jaligida foydalanish mobaynida ham chiqindilar chiqariladi. Provardda esa tuproq tarkibidagi moddalar yoki elementlar miqdori QQM ko‘rsatgichidan ortishiga olib kelishi natijasida tuproqning kimyoviy ifloslanishi vujudga keladi. Yuqoridagi moddalar bilan ifloslanishini aniqlash va tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bilan O‘zGidromet qoshidagi Atmosfera, yuza suvlar va tuproq ifloslanishini monitoringini olib borish xizmati" bo‘limi doimiy ravishda faoliyat olib boradi va oylik hamda yillik hisobotlarini ishlab chikadi. O‘zGidrometning ma’lumotiga ko‘ra (2005) DDG (dixlordifeniltrixloretan) bilan ifloslanish (DST ning QQM ko‘rsatkichi 1 ga teng) Respublika bo‘yicha Toshkent viloyatida (Bekobot tumani) 4,98 QQM ga, Namangan viloyatida 2,12 QQM ga, Samarqand viloyatida 1,27 QQM ga, Surxondaryo viloyatida 3,36 QQM ga, Sirdaryo viloyatida 1,77 QQM ga, Farg‘ona viloyatida 2,17 QQM ga, Xorazm viloyatida 3,57 QQM ko‘rsatkichiga tengligi aniqlangan. Fosfororganik pestitsidlar (fosfamid, fozalona, tiodana) bilan ifloslanish asosan Samarqand, Surxondaryo va Farg‘ona viloyatlarida (568 gektar maydonda) aniqlandi. Bugungi kun olimlarining oldidagi asosiy vazifalar tuproqlarning kimyoviy ifloslanish ta’siridan muhofaza kilish, ifloslangan xududlarda muammoni hal etish, uni tozalashning yangi metod va texnologiyalarini ishlab chiqish hisoblanadi. Kimyoviy zararlangan tuproqda o‘suvchi yuqori hosil beruvchi ekin navi ham, qo‘llaniladigan o‘g‘itlar va mexnatlarning samarasi unchalik yuqori bo‘lmaydi, shu bois tuproqlarning kimyoviy ifloslanish masalasiga jiddiy yondashish lozim.

Похожие

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari

Chiqindi turlari va ularni sinflarga bo`linish

Tuproq, suv va o‘simliklarda og‘ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta’siri

Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin1 rekultivatsiyasi

Tuproq suv va o`simliklarda og`ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta`siri