Ишлаб чиқариш мажмуалари ривожланишининг иқтисодиё экологик стратегияси ва табиатдан фойдаланиш концепцияси - Экология - Рефераты

Ишлаб чиқариш мажмуалари ривожланишининг иқтисодиё экологик стратегияси ва табиатдан фойдаланиш концепцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132 KB

Ишлаб чиқариш мажмуалари ривожланишининг иқтисодиё экологик стратегияси ва табиатдан фойдаланиш концепцияси Режа: 1. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва ривожлантиришнинг иқтисодий-экологик стратегияси. 2. Табиатдан фойдаланиш концепциясини қайта қуриш. 3. Иқтисодий экологик барқарор ривожланиш.

1. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва ривожлантиришнинг иқтисодий-экологик стратегияси. Ишлаб чиқариш кўп холларда худуднинг табиий шароити, ресурслар турларининг бойлиги, меҳнат ресурслари ва бошқа омилларга жуда ҳам боғлиқ. Атроф-муҳит ва экологик вазият нуктаи назардан табиий экологик шароит ишлаб чиқаришнинг ривожланишига маълум (баъзан кучли) даражада таъсир этади. Чунки ер ости ва ер усти бойликларининг мавжудлиги, ре сурс турига қараб, унга мос (саноат) корхоналарнинг вужудга келиши ва тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни йулга куйишга имкон беради. Саноат корхоналарининг таркиб топиши аҳоли сонининг ортиб бориши ва пировардида ишга туширилган корхона(лар) негизида аҳоли яшаш пункти ва баъзан меъёрдаги шаҳарларнинг вужудга келишига туртки бўлади (масалан, Учкудук, Мурунтов, Шўртан ва б.). Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва ривожлантириш худуднинг табиий - экологик шароитларига жуда мос тушиши ва асосан унинг хусусиятларидан келиб чиқиши шарт (бу тамойил куйирокда таҳлил қилиб утилади). Аммо 30-50 ва хатто 70-80-йилларда ҳам бунга жиддий эътибор берилмади ва натижада турли микёсда экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлар юзага келди. Масалан, Чирчик ва Охангарон водийларида кўплаб турли саноат корхоналарини жойлаштириш, Сурхондарё водийси (қўшни Тожикистон)да алюминий комбинатининг ишга туширилиши ва бошк. Бунинг оқибатида атроф-муҳит ҳозирга кадар азият чекмокда, аҳоли саломатлиги, чорва моллари, кишлок ху жалиги жиддий зарар курмокда. Бошқача айтганда, саноат иш лаб чиқаришидан кўплаб даромад олиниши билан бирга атроф-муҳит, аҳоли ва кишлок хужалигига келтирилаётган зарар ва унинг иқтисодий баҳоси (киймати), бизнингча, бир-бирларига тўғри келмокда. Чунончи, ишлаб чиқариш жуда ҳам кам самара билан ишлаётганлиги тўғри, холисона таҳлил қилинса, бўлар ўртасидаги хакикий айирма объектив баҳоланган бўлар эди.

Тўғри, одатда, ишлаб чиқариш ривожланишининг биринчи босқичларида табиий экологик шароит ўзгариши, аҳолининг жойлашуви ва зичлик даражаси усиши эътиборга олинмаслиги натижасида кейинчалик турли оқибатлар келиб чиқиши мумкин. Хеч кимнинг хаёлига ҳам келмаган эди-ку, Чирчик ёки Охангарон водийсида саноат ишлаб чиқаришининг шу даражада усиши ҳаво ва сув ҳавзаларини, тупроқни жиддий тарзда ифлослайди деб. Бу ходиса саноат корхоналарининг кувватини ҳамда аҳоли сонининг ортиб бориши билан тўғридан - тўғри боғлиқ. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш жараёнида объектив башорат қилинганда вазият шунчалик тахликали бўлмаслиги мумкин эди. Ишлаб чиқариш мажмуаларини вужудга келтириш мавжуд табиий экологик шароитлар тўлиқ ҳисобга олинишини тадозо этади. Биринчи навбатда иқлимий омиллар, хусусан, шамол йўналишини аниқ эътиборга олиш катта аҳамиятга эга. Чунки шамолнинг ҳаракати, тезлиги ва йўналиши саноат чикиндиларини турли томонга ёяди, бунда бир ёки икки томонга йил давомида барқарор эсиш йўналишини кўпрок назарда тутиш мухимдир. Тожикистондаги алюминий корхонасини лойиҳалаш ва куриш жараёнида тог-водий шамолининг душни Узбекистонга томон эсиши тўлиқ ҳисобга олинмаганлиги туфайли Узун, Сари-осиё, Денов туманлари мунтазам азият чекиб келмодда. Сурхондарёнинг ушбу туманларига етказилаётган умумий ижтимоий-иқтисодий зарар миқдори Тожикистондаги алюминий корхонасидан олинаётган даромаднинг маълум қисмини ташкил қилади. Буни корхона лойиҳачилари ва экспертлари уйлаб курмаганмикинлар? Бундан не фойда? Худди шундай ходиса Охангарон водийсида ҳам кузатилмокда. Тог- водий шамоли Олмалик, Охангарон, Ангрен саноат корхоналарининг чикиндиларини тунда тогдан водий буйлаб, кундузи эса ТОГ олдидан водий буйлаб тор ёнбагирларига ёяди. Бунда техноген чикиндилар Охангарон водийси худудида мун тазам бир текисда таксимланади ва атроф-муҳитга ёрилади, ер усти ва ер ости сувларига аралашиб, уларни ифлослайди.

Пискент шахри аҳолиси шаҳар худудидаги ер ости суви ифлосланганлиги учун ТОГ этагидан кувурлар оркали келтирилган ер ости сувидан фойдаланмокда. Кувурлар, уларни урнатиш, сув хайдаш ва умуман, сув тизимининг фойдаланиш ҳаражатлари ҳисобга олинса, саноат корхоналари келтираётган даромаднинг бир қисми бу сохага сарфланишидан корхона рахбарлари хабардормикин? Аҳоли СОҒЛИГИНИ тиклаш учун сарфланаётган тиббий ёрдам ва касаллик варакалари учун касаба уюшмалари тулаётган маблағлар кайси ҳисобдан амалга оширилади? Юқорида келтирилган мисоллар ва айтилган фикрларни ҳисобга олиб худудий-ишлаб чиқариш мажмуаларини ривожлантиришнинг Узоқка мулжалланган иқтисодий-экологик стратегиясини ишлаб чиқиш катта амалий аҳамият касб этади. Иқтисодий-экологик стратегиянинг дастлабки тамойили худуднинг халк хужалиги тармоқларини ривожлантириш жараёнида унинг табиий шароити, ресурслари ва экологик вазиятдаги ўзгаришлар, янги таркиб топадиган номактлуб антропоген ходисалар, сабаб-оқибат занжирининг узлуксиз тараққиёти натижалари, руй берадиган экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибат лар атрофлича ва чукур асосланиши, прогностик хулосалар ишлаб чиқилиши, таркиб топадиган янги анропоген тизимнинг бошқарув йуллари олдиндан таҳлилий усуллар асосида тайёрланиши мақсадга мувофиқ. Акс ҳолда худудий ишлаб-чиқариш мажмуаларининг истикболда келтирадиган иқтисодий самаралари ижобий бўлмаслиги мумкин. Кискача қилиб айтганда, иқтисодий мажмуа ривожланиши худуднинг экологик тизими (ёки геотизим)га канчалик таъсир кўрсатади, унинг микёси олдиндан башорат қилиниши ва шу асосида корхоналар ишлаб чиқаришини оптималлаштириш тадбирлари амалга оширилиши зарур. «Корхона (лар) тараққиёти-худуд» тизими ҳар қандай иқтисодий режалаштиришда доимо узлуксиз бир-бирларига боғлиқ, ҳолда қаралиши ва ўрганилиши лозим. Худуднинг иқтисодий ривожланишини режалаштиришда истикболда корхоналар кувватини ошириш ва янгиларини барпо этишни назарда тутганда ишлаб чиқаришнинг атроф-муҳитга таъсирини эътиборга

олиш билан бирга табиатнинг халк, хужалиги объектларига акс таъсирини ҳам тўғри ва хакконий ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ. Бу ходиса, одатда, инсоннинг табиий муҳитга меъёрдан ортик, даражада таъсир этиши натижасида юз беради. Экологик мувозанатнинг бузилиши негизида табиат атроф-муҳитга қайта таъсир эта бошлайди. Бу таъсирнинг кучи, микёси ва умумий кудрати инсоннинг табиатга кўрсатган таъсиридан кучлирок ва кенгрок, микёсда бўлиши мумкин. Бунга Орол денгизи мисолида яхши тасаввурга эга бўлинади. Шуни тўғри ҳисобга олиш зарурки, табиатнинг инсонга акс таъсири муддати янги экологик мувозанат барқарор бўлгунча (топгунча) давом этади. Бу ходиса бир неча ун йилларгача давом этиши мумкин. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг стратегиясини асослаганда улар қандай табиий гео график муҳитда амалга оширилаётганини ҳисобга олиш ута мухим вазифа ҳисобланади. Бошқача айтганда, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришда географик урин биринчи даражали амалий аҳамият касб этади. Тог дарё водийлари (Чирчик, Охангарон, Канкадарё ва бошк.), тог водийлари (тогларнинг ички қисмидаги берк водийлар), ТОГ олди текисликлари саноат корхоналарини жойлаштиришда бир неча табиий экологик омилларни тўғри ҳисобга олишни талаб қилади. Бунда асосан иқлимий (метеорологик), гидрологик, гидрогеологик, геоморфологик, геологик, тупроқ ва бошқалар назарда тутилади. Бунда саноат чикиндиларининг атмосфера ҳавосида таркалиш жараёнининг тезлиги ва йўналиши, тупланиши ёки таркалиши устувор аҳамиятга эга. Атмосферага чиқаралиётган чикиндиларнинг ТОГ водийларида тупланиши худудда огир металлар, кимёвий бирикмалар аккумуляциясига сабаб бўлади (масалан, Олмалик, Охангарон саноат тугуни худудида). Тог олди пролювиал текисликлар корхоналар мажмуаларининг истикболда келтирадиган иқтисодий самаралари ижобий бўлмаслиги мумкин. Кискача қилиб айтганда, иқтисодий мажмуа ривожланиши худуднинг экологик тизими (ёки геотизим) га канчалик таъсир кўрсатади, унинг микёси олдиндан

башорат қилиниши ва шу асосида корхоналар ишлаб чиқаришини оптималлаштириш тадбирлари амалга оширилиши зарур. «Корхона(лар) таракдиёти-худуд» тизими ҳар қандай иқтисодий режалаштиришда доимо узлуксиз бир-бирларига боғлиқ, ҳолда қаралиши ва ўрганилиши лозим. Худуднинг иқтисодий ривожланишини режалаштиришда истикболда корхоналар кувватини ошириш ва янгиларини барпо этишни назарда тутганда ишлаб чиқаришнинг атроф-муҳитга таъсирини эътиборга олиш билан бирга табиатнинг халк, хужалиги объектларига акс таъсирини ҳам тўғри ва хакконий ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ. Бу ходиса, одатда, инсоннинг табиий муҳитга меъёрдан ортик, даражада таъсир этиши натижасида юз беради. Экологик мувозанатнинг бузилиши негизида табиат атроф-муҳитга қайта аксинча таъсир эта бошлайди. Бу таъсирнинг кучи, микёси ва умумий кудрати инсоннинг табиатга кўрсатган таъсиридан кучлирок ва кенгрок, микёсда бўлиши мумкин. Бунга Орол денгизи мисолида яхши тасаввурга эга бўлинади. Шуни тўғри ҳисобга олиш зарурки, табиатнинг инсонга акс таъсири муддати янги экологик мувозанат барқарор бўлгунча (топгунча) давом этади. Бу ходиса бир неча ун йилларгача давом этиши мумкин. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг стратегиясини асослаганда улар қандай табиий гео график муҳитда амалга оширилаётганини ҳисобга олиш ута мухим вазифа ҳисобланади. Бошқача айтганда, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришда географик урин биринчи даражали амалий аҳамият касб этади. Тог даре водийлари (Чирчик, Охангарон, Кашкадарё ва бошк), тог водийлари (тогларнинг ички қисмидаги берк водийлар), ТОГ олди текисликлари саноат корхоналарини жойлаштиришда бир неча табиий экологик омилларни тўғри ҳисобга олишни талаб қилади. Бунда асосан иқлимий (метеорологик), гидрологик, гидрогеологик, геоморфологик, геологик, тупроқ ва бошқалар назарда тутилади. Бунда саноат чикиндиларининг атмосфера ҳавосида таркалиш жараёнининг тезлиги ва йўналиши, тупланиши ёки таркалиши устувор

аҳамиятга эга. Атмосферага чиқаралиётган чикиндиларнинг ТОГ водийларида тупланиши худудда огир металлар, кимёвий бирикмалар аккумуляциясига сабаб бўлади (масалан, Олмалик, Охангарон саноат тугуни хууудида). Тог олди пролювиал текисликлар корхоналардан чикаётган ифлос грунт сувлари сув ҳавзаларига қўшилиб, уларни ифлослантиради, айникса, ичимлик сувларини яроксиз адволга олиб келади (Фаргона нефтни қайта ишлаш корхонаси). Кимёвий чикиндиларнинг корхоналар атрофида ёгилиши («ишкорли ёгинлар») экинзорлар, яйлов ўсимликлари ва урмонлардаги дов- дарахтларнинг усишига салбий таъсир этади, уларнинг таркибида огир металлар миқдори меъёрдан ортиб кетади (Олмалик. тог-металлургия корхонаси таъсир доирасидаги худуд). Коровулбозордаги нефтни қайта ишлаш мажмуаси чулда, аҳоли яшаш пунктларидан Узоқда курилганлиги туфайли унинг атроф-муҳитга таъсири камрок, бунинг устига технология самарадорлиги анча юқорилиги сабабли муҳитнинг ифлосланиши меъёрида. Шунингдек, Муборак ва Шўртан газни қайта ишлаш мажмуалари ҳам ҳамма жихатдан кулай жойда курилган ва атроф-муҳитга салбий таъсири анча заиф. Уларда чикиндиларнинг чиқарилиши ҳам меъёрдан унча катта эмас. Худди шундай ижобий тавсифга Талимаржон ИЭС ҳам эга. Унинг атроф-муҳитга таъсири кам рок, Бу ердаги баланд дудбуронлардан чиккан техноген чикиндилар муҳитни нисбатан кам ифлослайди ва шамол таъсирида атмосферада тез таркалиб кетади. Ишлаб чиқариш корхоналарини лойиҳалаётганда худуднинг табиий хусусиятларини ҳисобга олиш Узоқни мулжаллаб, иқтисодиётнинг тараққиётини белгилаш имконини беради. Бу вазиятда ишлаб чиқаришнинг муттасил ривожланиши ҳамда атроф-муҳитнинг захмат чекмаслиги, аҳоли саломатлигининг барқарор бўлиши таъминланади. 2. Табиатдан фойдаланиш концепциясини қайта куриш. Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларни оптималлаштириш масалалари накддар мураккаб ва чигаллиги фан ва техника ютукларининг

ишлаб чиқаришни мунтазам тараккий қилдиришга татбик этилиши билан боғлиқ. Инсон табиатдан керагича ва хатто ундан ҳам кўп хомашё ҳамда бойликлар олишга ҳаракат қилади, лекин уларнинг урнини нима билан тулдириш лозимлигини кўп холларда хаёлига ҳам келтирмайди. Боз устига минерал хомашёларни казиб олиш ва улардан зарур бўлган оз миқдордаги, айтайлик, металларни ажратиб олгандан сунг буш тор жинсларини маълум жойларда йигиб куяверади, кейин улардан сунъий «тоглар» вужудга кела ди. Ёки даре сувларини сугориш мақсадларида хаддан ташкари кўп хажмда олиб, эҳтиёждан ортик қисми каштан, сифати бузилган сувлар сифатида берк ботиклар ва яна уша дарёларга қайтарилади. Бинобарин, табиатда мавжуд бўлган бирламчи экологик мувозанат бузилади, янги вазият таркиб топади. Албатта, бу жараёнда инсон узи учун зарур бўлган ютукка эга бўлади, яъни тайёр маҳсулот етиштиради, маълум товарларни ишлаб чиқаради ва хаказо. Ленин табиий муҳит аввалги ҳолатига нисбатан жиддий зарар куради, чунки кўп асрлик мувоза нат ва вазият бузилади, табиатнинг кулай бўлиб келган шароитлари издан чикади, уз-узини идора қилиш хусусиятларига зиён етади. Бу инсоннинг хўжаликни юритиш анъанавий усуллари билан объектив равишда мавжуд бўлган табиий муҳит (био сфера) ўртасидаги зиддиятдир. Аслини олганда табиат кураётган зарарнинг бир учи инсонга ҳам салбий таъсир этади. Буни, одатда, табиатнинг акс таъсири, деб ҳам юритилади. Маъмурий-буйрукбозлик хукм сўрган тизимда пахта яккахокимлиги сугорма деҳқончиликка катта зиён етказди. Сурункасига катта майдонларда пахта етиштириш туфайли ернинг маҳсулдорлиги камайиб борди. Чунки ҳар га майдондан энг кўп хосил етиштириш мақсадида тупроқда мине рал угитлар (500-600 кг гача), хашаротлар, бегона утларга карши заҳарлилик даражаси юқори бўлган турли пестициддар (ҳар га га 40- 50 кг гача) хаддан ташкари кўп ва мунтазам ишлатилди. Натижада тупроқдаги гумус миқдори 40-50% га камайди, чувалчанг ва бошқа фойдали микроорганизмлар бутунлай кирилди, тупроқ уз-узини тозалаш ва маҳсулдорлигини тиклаш кобилиятини йукотди. Бу хусусиятларни сунъий

равишда тиклаб туриш учун деҳқонлар ерга кўплаб минерал угит ва бошқа кимёвий ашёлар солишни кучайтирдилар. Шу зайилда 60-80 - йилларда пахта ва бошқа экинлардан тегишли хосил олинди, давлат режалари бажарилди. Жамият бу билан уз мақсадига эришди, лекин табиий муҳит улкан даражада зиён курди. Чунончи, текисликдаги вохаларда грунт сувлари сатхи кескин кутарилиб, ер бетидан унинг чукурлиги 1-3 м ни ташкил қилинди. Грунт сувлари минераллашганлиги туфайли тупроқда туз тупланиши кучайди. ТОГ олди тупроқлари, айникса оч ва оддий буз тупроқлар минтакаси кашшоклашди, эрозия ва дефляциянинг ҳаракат майдонлари кенгайди. Вохаларда даре ва сугориш каналлари, кудукларнинг сувлари аҳоли ичиши учун мутлако яроксиз холга келди. Боз устига дарёларга вохаларнинг кайтган сувлари ташланиши сугориш жараёнида тупроқда туз тупланишини тезлаштирди. Оролбуиида эса ҳаводан туз ёгила бошлади. Бу табиий-иқтисодий ўзгаришлар хўжаликларга, хусусан, давлатга кимматга тушади. Чунки ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш учун тегишли узунликдаги коллектор-зовурлар тизимини бунёд этиш, мавжудларини мунтазам тозалаб, ишчи коэффициентини ростлаб туриш таказо этилади. Умуман, сугорма ирригация массивларини барқарор бошқариш учун мураккаб сугориш-мелиоратив тизимларни бунёд этиш, улардан оқилона ва самарали фойдаланиш лозим. Чунки бошқарув да ражаси ва унинг сифати, мунтазамлиги ҳамда кенг камровлилиги воханинг кулай мелиоратив режими (мароми)ни бир хилда ёки сунъий равишдаги экологик мувозанат холида сақлашга хизмат қилади. Зотан, бу мураккаб мухандислик иншоотлари ва тадбирлари муайян даражада сарф-ҳаражатларни талаб этади. Агар, сарф қилинаётган ҳаражатлар йигиндисини олинаётган даромадлар билан солиштирилса, бунинг нисбати унчалик катта кўрсаткичдан иборат бўлмаслиги уз-узидан аён. Бундай холни, айникса, машина усулида сугориш ташкил қилинган худудларда, масалан, Карши дашти, Бухоро ва Коракул вохалари ва бошқа сув насос станциялари асосида тортиб олинаётган сугорма

ерларда пахта ва экинлар таннархи анча кимматга тушаётганлигида яккол куриш мумкин. Инсон ишлаб чиқариш жараёнида табиий бойликлардан фойдаланишнинг турли муддатларга мулжалланган стратегик режаларига амал қилмаслиги туфайли нобудгарчиликка йул куйиши оқибатида анча панд ейди, лекин вақт утганлиги сабабли юзага келган номакбўл ходисалар билан муроса қилишга тўғри келади. Ресурслардан оқилона фойдаланмаслик ва Узоқни кура олмаслик, пухта ҳисоб - китобларга эга бўлмай содир бўлаётган мураккаб табиий-хўжалик ходисаларидан бошқа ресурслар ҳисобига осонлик билан тезда кутилишга инсон ўрганиб колган. Бу хол аслида кейинчалик бошқа хунук бир (ёки гурухди) кенг микёсли ходисаларни келтириб чиқаришини у тўғри башорат қила олмайди. Табиий ходисаларнинг бир- бирлари билан узвий богиклигини олдиндан кура олмаслик жамиятга катта кулфатлар келтиради, иқтисодиётга жиддий зарар етказади, аҳолининг СОҒЛИГИНИ ёмонлаштиради. Масалан, 70-80-йилларда Марказий Осиёда кўплаб янги ерлар узлаштирилиб, сугорма деҳқончилик муомаласига киритилди. 1960 йилда жами сугориладиган ерлар 4106 минг га ни ташкил қилган эди. Эндиликда ҳаммаси бўлиб 7,1 млн. га дан зиёд майдонда сугорма деҳқончилик билан шугулланилмокда, Шунча ерни сугориш учун улкада 105,2 км 3 сув дарёлардан олинмокда, коллектор-зовурлар окими эса жами 33,9 км 3 ни ташкил қилади. Ўртача ҳар гектар сугориладиган майдонга сарф қилинаётган сув миқдори Узбекистонда 1980 йилдаги ўртача 18,7 минг м 3 дан 1980 йилга келиб 13,4 минг м 3 га, 1996 йилда 12,4 минг м 3 га камайди. Лекин бу кўрсаткич хали ҳам талабга жавоб бермайди, пахта учун сугориш меъёри ўртача 7-8 минг м 3 бўлиши амалда тасдиқланган. Сугориладиган деҳқончиликнинг муттасил ва кенг микёсда ривожлантирилиши натижасида Узбекистонда кутилмаган табиий- антропоген хрдисалар таркиб топа бошлади. 70-йил-ларда вохаларда вужудга кела бошлаган каштан сувлар ирригацияда асосий муаммо даражасига

кутарилди, чунки уларнинг ҳажми йил сайин прогрессив равишда орта борди. Цайтган сув лар мииераллашганлиги туфайли сугоришда фойдаланишга яроцсиз, дарёларга яна қайтадан ташланса, уларнинг сувини ифлослайди ва шурлиги ошишига сабаб бўлади, берк ботикларга юборилса, сув бугланишга сарф бўлиб, исрофгарчиликка йул куйилади. Шунинг учун ҳам кайтган сувлар муаммоси ута мураккаб, ҳозирги фан ва техника ютуклари доирасида бу муаммони ижобий хал қилиш мушкул шуни ҳисобга олиб, Респуб лика мелиорация ва сув хужалиги вазирлиги (собик, ҳозирги кишлок ва сув хужалиги вазирлиги) мутахассислари уларнинг катта қисмини Амударё ва Сирдарёга, камрок қисмини эса берк ботикларга ташлашга жазм қилишди. Шу тарика дарёлар сувининг ифлосланиш ва минераллашув даражаларининг ошиши бошланди, Марказий Осиёнинг текислик қисмидаги шурхокли ботикларда шур куллар таркиб топа бошлади, Турон пасттекислигининг кок, марказида жойлашган улкан ва ноёб Орол денгизи курий бошлади. Чунки унга дарёлардан сувнинг кели ши борган сари камайиб борди. Хуллас, Турон улкасида 60-йиллардан бошлаб, сугориш ишлари мислсиз катта суръатларда тараккий қилишининг экологик оқибати шуларга олиб келди. Бу хусусда суз кетганда, шундай танг, халоқатли экологик вазиятларнинг таркиб топишини мутахассислар башорат қила олишган эдими, деган мантикий савол турилиши тўрган гап. Эслатиб утиш керакки, уша пайтларда Орол денгизи ҳавзаси сув ресурслари бўйича кузга куринган мутахассислар (В.Л. Шульц, С.Ю. Геллер, В.Н. Кунин, Л.С. Литвак ва б.) Оролнинг куриши улка учун унчалик куркинчли эмас, унинг сатхидан сув бугланишга бекорга сарф бўлганидан кура, сугорма деҳқончиликни ривожлантириш афзалрок, шу боисдан денгизнинг мавжуд бўлиши шарт эмас, де ган фикри асосида Орол муаммоси хаспушланган эди. Орол-буйида аҳолининг ижтимоий-иқтисодий оқибатларга дуч кели ши, санитария- гигиеник шароитларнинг огирлашиши, турли касалликлар ва гудаклар улими кескин даражада ортиши каби масалалар буиича эса экологик ва ижтимоий-

иқтисодий башорат ишлаб чиқилмаганди. Амударё ва Сирдарёга коллектор сувлари ташланиши натижасида сифати кескин ўзгариши ва ичиш учун мутлако ярамас холга келиши ҳам аввалдан чукуррок ҳисоб-китоб қилинган, экологик экспертиза ишларини утказиш хеч кимнинг хаёлига ҳам келмаганди. Берк ботикларга ташлама сувларнинг юборилиши уларда баликчилик тараккий этишига асос бўлади, деган хаёлда иш тутилиб, катга майдонлардаги табиий яйловлар сув остида колиб кетиши билан хеч ким кизикмаган. Фақатгина Айдар кули урнида ҳозирда 600 минг га дан зиёд яйлов сув остида колди. Уша вақтларда собик, Иттифок, хукуматига жахон бозорларида чаккон бўлган пахта толасини кўплаб сотиш ва ундан мумай даромад олиш ҳар қандай бошқа юмушлардан афзалрок, эди, уни махаллий аҳолининг ичимлик сувисиз колиши хеч кизиктирмаган, Оролнинг куриши ва унинг экологик ҳамда ижтимо ий-иқтисодий оқибатларига мутлако эътибор бермаган. Эндиликда сайёравий, худудий ва махаллий экологик муаммолар тобора кенг микёсда шаклланаётган бир пайтда табиатдан фойдаланишнинг анъанавий усулини қайта куриш вақти етди, деб ҳисоблаш мақсадга мувофиқ, Аввало, экологик қайта куриш концепцияси нимага асосланиши лозим? Бу борада илмий асосланган концепция мавжудми? Бизнингча, бу борада куйидаги тамойилларга асосланиш юқори самара беради. Бутун биосферани макро-геотизим деб қаралса, унинг бўлаклари (курукликлар, океанлар) мезотизимлар, курукликнинг айрим бўлаклари худудий геотизимлар, уларнинг қисмларини провинцияли геотизим, ундан сунгра округли, районли, ландшафтли геотизимлар ва хоказоларга ажратиш мумкин. Бинобарин, биосфера беҳисоб геотизимлардан иборат, бу Ер кураси геотизимлардан ташкил топганидан дарак беради. Ҳар бир геотизим яхлит (уша худудда) табиат, аҳоли ва хўжалик интеграциясидан ташкил топган. Бошқача айтганда, ҳар бир геотизимдаги табиий шароит ва ресурслар, аҳоли ва хўжалик бир-бирларига мос келадиган хусусиятларга эга. Мазкур

геотизим микромажмуа (фация, майдон ва жой) ва макромажмуа (ландшафт, рай он) дан иборат бўлиши мумкин, бинобарин, геотизим мавқеи, микёси ва хусусиятларига қараб унинг ресурсларидан фақат оқилона фойдаланишни йулга куйиш, бу борада ишлаб чиқаришни берк ёки чикиндисиз технология асосида ривожланти риш, табиий шароит ва ресурсларнинг махаллий ҳамда худудий хусусиятларини, албатта, ҳисобга олиш зарур. Бу гертизимли тамойил табиатдан фойдаланишни бир хил табиий ва экологик хусусиятларга эга бўлган худуд (геотизим)ларда амалга оширишни такозо этади. Ишлаб чиқаришни деярли бир хил табиий (экологик) шароитларда амалга оширишнинг кўп афзалликлари бор; масалан, маҳсулот ишлаб чиқаришда ихтисослашиш, ресурсларнинг бир-бирларига якинлиги ёки бир хиллиги, аҳолининг жойлашиши саноат корхоналарини жойлаштиришда, кишлок хужалигининг маълум бир тармоқларини ривожлантиришда аскотади. Табиий жараён ва ходисаларнинг барқарор бошқарувида ҳам кулайликлар мавжуд. Хуллас, ишлаб чиқаришни худудий такомиллаштириш борасида табиатдан фойдаланишнинг бу янги концепцияси узига хос хусусиятларга эгаки, уни амалда синаб куриш ва ижобий хулосага келинган такдирда истикболда кенг микёсда куллаш мақсадга мувофиқ. 3. Иқтисодий—экологик барқарор ривожланиш 1992 йилнинг 3-14 июнида Рио-де-Жанейро шахрида жахон давлатлари ва хукуматлари рахбарлари иштирокида БМТ нинг атроф-муҳит ва ривожланишга багашланган конференциясида шундай якдил хулосага келинди: агарда цивилизациямизнинг тараққиёт ҳарактери ўзгартирилмаса, уни халоқат кутмокда. Конференцияда дунёнинг 178 мамлакати рахбарлари катнашди. Конференция оламшумул аҳамиятга эга бўлган « XXI аср учун кун тартиби» номли хужжат кабўл қилди. Унда куйидаги бош йўналиш баён этилган: • кашшоклик билан кураш;

• ҳозирги техносферада ресурслардан фойдаланишни камайтириш; • биосферанинг барқарорлигини саклаб колиш; • сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий сохаларда карор кабўл қилишда табиат қонуниятларини ҳисобга олиш. Дунё аҳолисининг бир қисми оч-ялангоч ва овкатга туймайди. Маълумотларга қараганда, ҳозирда 1,5 млрд. тиланчи ва 0,5 млрд. оч- камбагаллар мавжуд. Уларнинг сони йил сайин ортиб бормоқда, аҳоли жон бошига ҳар йили етиштириладиган галла миқдори камаймокда. Дарвоке, бу мисоллардан шундай хулоса чиқариш мумкин: дунёда нафақат экологик танглик хукм сурмай, шунингдек, аҳолининг иқтисодий жихатдан таъминланганлик даражаси ҳам мутлако паст. Рио-де-Жанейродаги конференцияда куйидаги сузлар бир неча бор қайтарилди: 1) атроф-муҳитга эътибор бермаган иқтисодий ривожланиш сайёрамизни чулга айланишга олиб келади; 2) атроф-муҳитни муҳофаза қилишда иқтисодий тараққиётга эътибор бермаслик кашшокликка олиб келади, шунинг учун ҳам экологик-иқтисодий сиёсатга утиш зарур; 3) ижтимоий адолатсиз дунёда экологик хавфсизликни таъминлаш мумкин эмас. Бу сузларнинг маъноси битта жумла «барқарор ривожланиш» концепциясида мужассамлаштирилди. « XXI аср учун кун тар тиби» даги атроф-муҳит ва ривожланиш Деклорациясида барқарор ривожланиш шундай таърифланади: «жахон давлатлари атроф-муҳитни сақлаш ва ривожлантиришда ҳозирги ва келажак авлоднинг эҳтиёжларини қондириш мажбуриятини оладилар». Шундан келиб чиккан холла конференция Деклорацияси барқарор ривожланишни куйидагича ифодалади: «Ҳозирги ва истикболдаги авлодни атроф-муҳитни сақлаш ва ривожланти ришда эҳтиёжларини қондириш барча худудларда бир хил даражада амалга оширилиши стратегиясидан иборат». Мазкур конференция барқарор ривожланиш иқтисодий ва экологик жихатдан тараққиёт негизида амалга оширилгандагина самарали бўлишини алоҳида уктирди. Бу тезисда катта маъно бор, чунки агарда иқтисодиёт уз

йулига ривожлана борса, экологик муҳит бузилиш йўналишида тараққиёт босқичида оркага қараб кетса, жамият халоқатга йуликади. Иқтисодиёт худуддаги табиий ресурслар, меҳнат бойлиги—кадрларга таянади, ресурслар деградацияга, атроф-муҳит ифлосланиши натижасида мутахассислар касалликларга мубтало бўлган такдирда жамиятда қандай қилиб иқтисодий ривожланиш бўлиши мум кин? Демак, экология ва иқтисодиёт ҳар доим бир- бирини такозо этади, бирининг ривожланиши иккинчисини ҳам тараккди ётга олиб келиши керак. Бу тамойил фақат унга тўғри, объек тив ва ишончли тарзда қаралгандагина самарали бўла олади. Барқарор ривожланишга эришиш учун олимлар куйидагиларни амалга оширишини эътироф этадилар: а) сайёра аҳолиси сонининг тез фурсатларда барқарорлашуви; б) истеъмол сохасида эҳтиёждан ортикчасидан кечиш; в) ишлаб чиқариш сохасида хомашё ва энергиянинг ўртача сарфини камаитириш; г) саноат ишлаб чиқариши, энергетика, кишлок хужалиги, транспорт ва маиший тармоқларни экологиялаштириш; д) ишлаб чиқаришда қайта тикланмайдиган ресурсларни иложи борича тикланадиган бойликлар билан алмаштириши; е) атроф-муҳит ҳолатини муттасил кузатиш; ж) инсоният олдидаги экологик муаммоларни ечиш учун фандан кенг микёсларда фойдаланиш; з) янги моделдаги тараққиёт талаблари барча мамлакатлар томонидан бажарилишини таъминлаш учун уларни халқаро (ўзаро келишилган тартиб бўйича)» ва давлат (қонунчилик ва иқтисодий механизмлар ёрдамида) йули билан тартибга солиш ва рагбатлантириш. Жахон ҳамжамияти доирасида ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланиш технологиясини татбик этиш учун молиявий, моддий ва меҳнат ресурсларининг фақат битта захираси мавжуд бу дунё микёсида куролсизланиш, барча мамлакатлар бўйича ҳамма ҳарбий сарф-ҳаражатларни кескин камайтиришдир. Маълумотларга қараганда, йилига ҳарбий ҳаражатларга тахминан I трлн. доллар сарфланади, кулига курол ушлаган энг навкирон 40 млн. киши ҳарбий хизматда, ҳарбий саноат ишлаб чиқаришида 20 млн. киши банд (С.Б.Шлихтер,1996) .

Барқарор ривожланишга утишга кўпинча Ернинг мине рал ресурслари камайиб бораётганлиги тускинлик қилмокда, деган шов-шувлар эшитилиб туради. Хакикатан ҳам дунё иқтисодиёти табиий ресурсларни кўплаб ишлатади ва бу ишлатиш коэффициенти йилдан - йилга ортиб бормоқда. 1990-2010 йиллар мобайнида дунё аҳолиси 32 % га ортиши ва 7 млрд. кишини ташкил қилиши башорат қилинмокда. Бу даврда казилма ёқилгиларига бўлган талаб 33 % га ортиши, яъни 7,0 млрд. м 3 нефть эквивалентидан 9,3 млрд. м 3 га кўпайиши тахмин қилинмокда (Б.Н.Голубое, 1996). Жахонда 90 % энергия истеъмоли қайта тикланмас хусусиятга эга минерал бойликлар ҳисобидан олинмокда. Бу борада тикланиб турадиган энергия турларидан фойдаланиш экологик жихатдан тўғри ва мақсадга мувофиқдир. Бўлар куёш, дарё, шамол, денгиз тулкинлари, сув кайтиши ва кутарилиши, ер каъридаги термал сувлар энергияси ва б. Бўлардан фойдаланиш коэффициенти ҳозирча анча кичик, лекин истик,болда улардан фойдаланиш даражаси ортиб бориши башорат қилинмокда. Тўғри куёш, сув, шамол энергияси турларидан фойдала ниш айникса, бегубор, атроф-муҳитга салбий таъсири жуда ҳам кичик, уни хатто назарда тутмаса ҳам бўлади, чунки уларни бошқариш инсон кулида, энг мухими, атмосфера ҳавоси ва сув ҳавзалари ифлосланмайди, иқтисодиёт икки томонлама ютади: 1) минерал ресурс ишлатилмайди; 2) атроф-муҳитнинг му- саффолигини сақлаш учун сарф-ҳаражатлар деярли бўлмайди. Юқоридагилардан шундай хулоса чиқариш мумкин, барқарор ривожланишга фақат иқтисодий ва экологик жихатдан табиий ресурслардан оқилона ва илмий асосланган ҳолда чикиндисиз технология, ресурсларни тежаб-тергаб фойдаланувчи мухандислии жихозлари негизида амалга оширилганда кадамбакадам эришиб борилади. Энг мухими, саноат, транспорт, кишлок, хужалиги, рекреация ва маиший чикиндилар меъёрдан ошмаслиги, икқиламчи ресурслар ҳам тўлиқ, қайта ишланиб, улардан тайёр маҳсулотлар олиниши лозим. АҲОЛИНИНГ экологик маданияти ва

саводхонлиги, иқтисодий ҳисоб-китоб, рентабеллик, фойда ва бошқа кўрсаткичлар юқори бўлиши даркор. Узбекистонда, умуман, Марказий Осиёда барқарор ривожланиш бўйича маълум ишлар амалга оширилмокда. Бу борада 1995 йил 10-20 сентябр кунлари БМТнинг «Орол денгизи ҳавзасининг барқарор ривожланиши» масалаларига багишланган конференциясида Тожикистон, Туркманистон, Узбекистон, Киргазистон ва К ОЗОГИСТОН Республикаларининг президентлари томонидан имзоланган Нукус Деклорацияси улар барқарор ривожланиш тамойилларига содик эканликларини аниқ, ифодалайди.

Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

Похожие

Табиатдан унумли фойдаланиш тадбирларига маблағлар ажратиш ва давлат экологик экспертизаси

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Минтақа табиатидан фойдаланиш ва ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш

Биохавфсизлик ва экохавфсизлик

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари