Биохавфсизлик ва экохавфсизлик - Экология - Рефераты

Биохавфсизлик ва экохавфсизлик

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

22.927734375 KB

Биохавфсизлик ва экохавфсизлик Режа: 1. Табиатни муҳофаза қилиш 2. Биохавфсизлик

Цивилизасиянинг инсон ва табиат ўзаро алоқалари натижасида юзага келаётган дунёвий муаммоларини бартараф этиш ҳозирги кунда дунё ҳамжамияти олдида турган асосий масаладир. Чунки, содир бўлаётган экологик муаммолар жумладан, озон қатламининг емирилиши, дунё иқлимининг кўтарилиши, чўллашиш ва бошқалар келажакда «инсониятнинг яшаб қолиши» га хавф мавжудлигини кўрсатмоқда. Дунё ҳамжамияти олдидаги бу муаммони ечимини топиш инсон ва табиат тизимидаги муаммоларга янгича ёндошишни, экологик хавфсизликни таъминлашни талаб қилади. БМТнинг атроф муҳит ва тараққиёт бўйича 1992 йил Рио Де Жанейрода қабул қилган тараққиётнинг янги стратегияси – барқарор ривожланиш концепциясини инсониятнинг глобал муаммоларни ечишдаги янгича йўналиш сифатида қараш мумкин. Мантиқий жиҳатдан қараганда барқарор ривожланиш тушунчаси ўз таркибида иккита асосий тушунчани: антропосентрик ва биосферосентрик тушунчаларни бирлаштиради. Антропосентрик йўналишда инсониятнинг яшаб қолиш эҳтимоли ва унинг доимий ривожланишни сақлаб қолиш қобилияти тушунилса, биосферасентрик йўналишда биосферани Ер шаридаги табиий ҳаётнинг асоси ва унинг табиий ривожланиши тушунилади. Бу тушунча моҳиятини очиб берувчи кўплаб илмий назарияларда атроф муҳит ҳолатини биологик жиҳатдан бошқариш яъни биосферосентрик ёндашувларнинг муҳимлиги исбот қилинади. Бунда табиий муҳитни сақлаб қолиш, космик энергия ресурсларидан фойдаланиш, экологик хавфсизликни таъминлаш каби ғоялар илгари сурилади. Экологик хавфсизлик бу организмлар ва уларнинг яшаш муҳитини табиий ва антропоген омиллар таъсири туфайли турли миқиёсда ва тезликда юзага келувчи салбий ҳолатлар ҳамда уларнинг давомийлигидан сақланганлик даражасидир. Экологик хавфсизлик ғояси ўз ичига барқарор ривожланишнинг барча механизмларини шу жумладан, абиотик табиат ва унинг асосида барқарор ривожланишга ўтишни олади. Бу жараён биосферага бўладиган барча антропоген таъсирларни камайтириш орқали амалга

оширилади. В.И. Вернадскийнинг ноосфера ҳақидаги таълимотида ҳам айнан шундай ғоя илгари сурилади. Инсоният яқин келажакда экосистема “марказида” туради ва ўз хавфсизлиги жиҳатидан биосферанинг ифлосланишига йўл қўймайди ҳамда биосфера қонуниятларига бўйсунади. Демак экологик хавфсизликни асосида экогуманистик ғоя ётади. Шундан келиб чиққан ҳолда экологик хавфсизликни таъминлаш барқарор ривожланишнинг асосий омилидир. Айрим ҳолларда қуйидагича савол туғилади: Экологик хавфсизликнинг табиатни муҳофаза қилишдан фарқи нимада? Барқарор ривожланишни таъминлашда бу иккала тушунчанинг қайси бири муҳимроқ? Т.Тилляев (2005) «охир оқибатда инсониятнинг табиатга бўлган муносабати «табиатни муҳофаза қилиш» тушунчасини экологик хавфсизлик тушунчаси билан алмашинишига сабаб бўлди» деб ёзган эди. Бу иккита тушунча моҳиятан биосферадаги мувозанатни тартибга солиш учун хизмат қилсада, бизнинг фикримизча бу иккита тушунча бир-биридан фарқ қилади. Табиатни муҳофаза қилишда гўёки инсон табиат устидан ҳукумрон бўлиб, табиатдаги муаммоларни бартараф қилишга қодир, ўзи эса табиатнинг унсури эмас. Бу ўринда биринчи даражали бўлиб табиатни муҳофаза қилиш қаралади. Юқоридаги фикрни кўллаб қувватлаган ҳолда машҳур океаншунос олим Жак Иф Кусто «илгари табиат инсонни қўрқитар эди, энди инсон табиатни қўрқитмоқда» деган иборани ишлатади. Аслида инсонни табиатни қўрқитиши шу даражага бориб етдики, бунинг натижасида юзага келган экологик муаммолардан инсоният таҳликага тушиб қолди. Табиат эса гўёки «ойна» вазифасини бажарди холос. Юқоридагилардан келиб чиқиб шуни айтиш мумкинки, инсоният ҳозирги кунга келиб ўз хавфсизлиги нуқтаи назаридан табиатни асрабавайлаши зарур бўлиб қолди. Чунки, экологик хавфсизликда биринчи даражали бўлиб инсон туради ва у ўз хавфсизлигини таъминлаш учун ихтиёрий-мажбурий равишда табиатга нисбатан ижобий муносабатда бўлади. Шу нуқтаи назардан қараганда экологик хавфсизлик

тушунчаси барқарор ривожланишни таъминлашда муҳимроқ аҳамият касб этади. Барқарор ривожланишни таъминлаш турли минтақаларнинг табиий шароити, экологик муаммоларнинг мавжудлиги ва уларнинг содир бўлиш имкониятлари жиҳатдан ҳудудий тафовутларга эга. Ҳудудларни барқарор ривожлантириш учун экологик хавфсизлик қуйидаги даражаларда таъминланиши зарур: • Маҳаллий даражада экологик хавфсизлик кичик табиий географик ўлкалар (округ, воҳа, водий ва ҳ.к.), кичик табиат комплекслари (ўрмон, кўл ва ҳ.к.) миқёсида; • миллий даражада экологик хавфсизлик муайян давлатларда экотизимлар барқарорлигини таъминлаш бўлиб кичик табиат комплекслари- табиий географик зоналар миқёсида; • регионал даражада экологик хавфсизлик муайян минтақаларда экотизимлар барқарорлигини таъминлашга йўналтирилган тадбирлар тизимини ўз ичига олиб, йирик табиат комплекслари, табиат зоналари, иқлим минтақалари, қитъа ёки материклар доирасида. глобал даражада экологик хавфсизлик Ер юзасида экотизимлар барқарорлигини таъминлашга йўналтирилган жахон ҳамжамиятининг фаолияти бўлиб, бутун географик қобиқ ва унинг таркибий сфералари доирасида. Жамиятда давлатнинг кечиктириб бўлмайдиган хавфсизлигини таъминлаш даврида барқарор ривожланиш стратегиясига ўтиш муаммоли бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳудудларнинг экологик хавфсизлигини таъминлаш давлат олдида саломатликнинг табиий асосини ва табиий генофондни ҳозирги ва келгуси авлод учун сақлаш, жамиятнинг барқарор ривожлантириш муаммолари вужудга келади. Жамият барқарор ривожланишининг фундаментал омиллари келгуси авлод ва ҳудудларнинг ижтимоий, иқтисодий ва экологик хавфсизлик даражасида акс этади.

БМТнинг 179 – атроф муҳит ва тараққиёт бўйича Рио Де Жанейро декларасиясида жамиятнинг экологик хавфсизлиги давлатнинг стратегияси, сиёсати ва иқтисодини баҳоловчи бирламчи кўрсаткич эканлигини тан олинган. Европа хавфсизлиги хартиясининг анъанавий ўзгаришида ҳам экологик хавфсизлик кўрсаткичи ҳисобга олинади. Бу шуни англатадики, ҳудудларда инсонларнинг табиатдан фойдаланиш ҳуқуқи атроф муҳини муҳофаза қилиш нормаларини сақлаган ҳолда чегараланиши керак. Атроф муҳит конвенциясидан кейин дунё ҳамжамиятининг кўплаб мамлакатлари олдида ҳудудларнинг миллий хавфсизлигини таъминлаш бу давлатлар олдига янги экологик вазифаларни қўймоқда. Шунинг учун табиатдан фойдаланувчи ишлаб чиқаришларда экологик стандартлар «ифлословчи ишлаб чиқариш жараёнидаги барча ҳолатлар учун жавобгардир яъни ишлаб чиқариш-тарқатиш-истеъмол қилиш-чиқиндиларни қайта ишлаш» принципига асосланиши керак. Шу асосда ҳудудларнинг экологик хавфсизлигини таъминлаш харажатлари зарур минимал даражагача ундирилиши керак. Бундай ҳолатда ҳудудларда маҳсулот ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш жараёнини барқарорлаштириш стратегияси ва принциплари давлатнинг миллий хавфсизлик тузилмасига мувофиқтирилиши керак. Ноосферанинг хавфсизлик стратегиясига мувофиқ равишда ва барқарор ривожланишга ўтиш учун давлат бошқарувида қуйидаги учта ҳолат ҳисобга олиниши керак: • Мамалакат ҳудудининг табиати ва регионларда биосфера ҳолати. Бу бўлимда ҳудудларни экологик хавфсизлик ва табиатдан фойдаланиш бўйича раёнлаштириш, ҳудудий тизимларни экологик барқарорлигини аниқлаштириш зарур. • Ҳудудлар аҳолисининг ҳолати. Асосан экологик кризисли ҳудудларда аҳолининг ижтимоий, экологик, генетик ҳолатни ва ҳаёт давомийлиги даражасини аниқлаш ҳамда аҳолининг саломатлик даражасини ўрганиш; ижтимоий, иқтисодий ва экологик хавфсизликка таҳдид солувчи ҳолатларни

баҳолаш; аҳоли ҳаёт фаолиятининг хавфсизлиги ва келажак авлоднинг ҳаётга мослашувчанлигини анализ қилиш зарур. • Ҳудудлар хўжалиги. Бу ҳолатда жамият барқарор ривожланишининг асосий кўрсаткичлари техноген хавф ва хавфсизлик, ресурслардан фойдаланиш, мулк шаклларининг самарадорлиги, ресурслар салоҳияти, табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий жиҳатлари, давлат сиёсатининг ҳаётийлиги ва бошқалар баҳоланиши ҳамда экологик ҳолат анализ қилиниши керак. Айрим ҳолларда барқарор ривожланиш концепцияси бўйича бутунлай тескари қарашлар ҳам учраб туради. Барқарор ривожланиш концепцияси дунёни бошқаришнинг янги шакли аммо, у барча давлатлар манфаатлари учун эмас. Унда Ғарб давлатлари ва АҚШ ўзининг табиий ресурсларга бўлган эҳтиёжини ривожланаётган давлатлар эвазига қондириши кўзда тутилади. Бу концепциянинг ҳаётийлиги бўйича нотўғри малумотлар тарқатилади. Табиат ресурслари тугаб, экологик хавфли вазиятда қолган мамлакатлар ўзининг стратегик мавқейини йўқотади ва ихтиёрий равишда бу давлатларнинг экологик колониясига айланиб қолади. Республикамизнинг географик – стратегик имкониятлари, табиий шароити ва ресурслари жамиятимизни барқарор ривожланиши учун замин яратади. Аммо Республикамиздаги экологик вазият барқарор ривожланишни таъминлаш йўлида тўсиқ бўлиши мумкин. Буни қуйидагиларда кўриш мумкин: • Республикамизда ер ресурсларининг чегараланганлиги шароитида тупроқнинг шўрланиши, тупроқнинг турли химикатлар шу жумладан, минерал ўғитлар билан ифлосланиши, кон саноати эвазига қишлоқ хўжалик ерларининг камайиши, чўллашиш жараёнининг тезлашаётганлиги ва ҳ.к. • Сув ресурсларининг чекланганлиги ва ифлосланганлиги, ичимлик суви сифатининг бузилганлиги, Орол бўйидаги жиддий экологик вазият, ер ости суви сатҳининг кўтарилиши ва ҳ.к.

• Урбанизасиялашган ва саноатлашган шаҳарларда атмосфера ҳавосининг ифлосланиши, атмосферага чанг ва тузларнинг кўтарилиши ва ҳ.к. • Табиий мувозанатнинг бузилиши, табиат комплексларининг антропоген таъсирга учраши ва ҳ.к. Юқорида кўрсатиб ўтилган экологик муаммолар Республикамиз ҳудудида табиий шароит ва уларнинг антропоген таъсирга берилувчанлик даражаси, табиат қонуниятлари ҳамда антропоген таъсир даражасига боғлиқ ҳолда мураккаб тарзда акс этади. Бу эса Республикамизда барқарор ривожланишни таъминлаш учун мамлакатимиз ҳудудини экологик хавфсизлик жиҳатдан раёнлаштириш зарурияти мавжудлигини кўрсатади. Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки ҳудудларни экологик хавфсизлик жиҳатдан раёнлаштириш жамиятни барқарор ривожланишини таъминлаш учун ҳар бир ҳудудга тегишли стратегик тадбирлар тизимини ишлаб чиқариш имконини беради. Биохавфсизлик Радиасион ҳимоя, радиасион хавфсизлик — радиоактив моддалар ва бошқа ионловчи нурланиш манбалари билан ишлаганда хавфсизликни таъминловчи тадбирлар мажмуи. Радиобиология, ядро физикаси, космик биология, космик тиббиёт ва бошқа фанлар ютуқларига асосланади. Радиасион ҳимоянинг асосий мақсади — биосферанинг радиоактив моддалар билан ифлосланишига йўл қўймаслик, одам ва ҳайвонлар организмини (космос шароитида) зарарли нурланишлардан асраш ва ҳ.к. Зарарли нурланишларнинг организмга биологик таъсири ҳақидаги маълумотлар Радиасион ҳимоя ёки радиасион хавфсизлик меъёрларини ишлаб чиқиш учун асос бўлади. Радиоактив моддалар билан ишлаганда ёки улардан фойдаланишда хавфсиз шароитларни таъминлаш, аввало, ходимларни хавфли нурланишлар манбаи (ядро реакторлари, гаммадефектоскоплар,

радиоизотоп термоэлектр генератор ва бошқалар) таъсиридан ишончли ҳимоя қилишдан иборат. Бунга қурилмаларни экранлаш (тўсиш), иш хонасига кириш учун лабиринт (айланма) йўллар ҳосил қилиш, бу манбалар билан ишлаш вақтини чеклаб қўйиш, радиоактив чиқиндиларни ўз вақтида олиб кетиш ва уларга тегишли ишлов бериш, якка (индивидуал) ҳимоя воситаларидан фойдаланиш ва бошқа тадбирлар орқали эришилади. Радиасион ҳимояни меъёрий жиҳатдан таъминлаш учун Радиасион ҳимоя бўйича халқаро комиссия материаллари асосида радиасион хавфсизлик меъёрлари ишлаб чиқилган (1976). Бу ҳужжатда Радиасион ҳимоянинг асосий тамойиллари белгилаб қўйилган. Бу меъёрларда радиоктив нурлар билан нурланишнинг чегараси йўл қўйиладиган қийматлари ва назорат даражалари, нурланиш дозалари чегаралари, турли нурланишларнинг сифат коэффисиентлари белгилаб қўйилган. Бу меъёрлар радиоактив моддалар билан ишловчи барча шахслар учун мажбурий ҳисобланади. Агар Радиасион ҳимояга доир чегаравий меъёрлар бузилганлиги аниқланса, "Радиоактив моддалар ва бошқа ионловчи нурланишлар билан ишлашдаги асосий санитария қоидалари"га мувофиқ чоралар кўрилади.

Адабиётлар: 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари

Урбанизация ва атроф муҳит

Экология ва инсон саломатлиги

Урбанизация ва атроф муҳит

Табиатшунослик ва экология фани