Geografik muhitni radioaktiv moddalardan muhofaza qilish. - Экология - Рефераты

Geografik muhitni radioaktiv moddalardan muhofaza qilish.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Geografik muhitni radioaktiv moddalardan muhofaza qilish. Reja: 1. Yerdagi radioaktiv moddalar. 2. Radioaktivlikning planetamiz xayotiga ta‘siri. 3. Atom energiyasidan foydalanish, radioaktiv ifloslanish va uning oldini olish.

Fan texnika taraqqiyotining hozirgi davrida tabiat va jamiyatning o’zaro ta‘siri Bilan sog’liq bo’lgan problemalar asosida va muurakkab muammo bo’lib bormoqda. Shulardan biri geografik muhitning radioaktiv moddalar Bilan ifloslanishini oldini olish muammosidir. Tashqi muhitning holati insonning kelajagini belgilaydi, shuningdek, kishilarning aktiv faoliyati, hayoti va umr boqiyligi xam xavfli vaziyat uning radioaktiv moddalar Bilan ifloslanishidir. Yer sharida tabiiy radioaktivlik radioaktiv moddalarning parchalanishi natijasida vujudga keladi. Radioaktiv elementlar U 233, U 235 ,TH232-toriy, K40-kaliy, 87Rb-rubidiy, 14S-uglerod va boshqalar sayyoramizda ma‘lum miqdorda tarqalgan bo’lib, vaqt o’tishi Bilan ularerda doimo va turli sharoitlarda parchalanib o’zgarib turadi. Har qaysi radioaktiv element o’ziga xos tarzda parchalanadi. Shuning uchun ham radioaktiv elementlarning parchalanishi davri yer tarixi uchun etalon qilib qabul qilingan. Tabiiy radioaktiv elementlardan faqat uran (92) va Th toriy elementi radioaktiv izotoplarining yarim yemirilish davri yerning yoshiga teng, U 233, TH/2=4,51 mlrd. yil. Uran va teriylar parchalanish natijasida qo’rg’oshin va geliy, kaliy parchalanganda kaltsiy va argon gazi, strontsiy vujudga keladi. Yerda radioaktiv moddalarni tabiiy parchalanish natijasida tabiiy radioaktivlik vujudga keladi. Tabiiy radioaktivlikning miqdori, kontsentratsiyasi yer yuzidan atmosferaga ajralib chiqayotgan radon izotopning radioaktiv parchalanish, shuningdek kosmiknurlar zarralarining tarkibidagi kimyoviy elementlar atom yadrolari bilan o’zaro ta‘sirlanishi natijasida vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi. Hosil bo’lgan radioaktiv atomlar noradioaktiv atmosfera changi zarralarina o’tadi. Tarkibida kaliy, o’ran, toriy va boshqa radioaktiv izotoplari bo’lgan chang shamol bilan katta maydonlarga tarqaladi. Keyingi vaqtlarda suniy radioaktivlikni turli yadro reaktsiyalari bilan hosil qilinmoqda. Ikkinchi jahon urushidan so’ng atom, vodorod va boshqa yadro qurollarini portlatish natijasida geografik qobiq radioaktiv moddalar Bilan ifloslanadi. Bundan

tashqari geografik qobiq atom sanoati va uskunalarini chiqindilari xissasiga, atom elektr stantsiyalari avariyalar xisobiga ham ifloslanib bormoqda. Yadro qurollari sinash uchun portlatilganda juda kichik radioaktiv nurlanish vujudga keladi. Radioaktivlik ma‘lum dozada ancha vaqtgacha juda kata territoriyada saqlanadi. Havodagi tsirkulyatsiyalar natijasida radioaktiv mahsulotlar bir necha ming km masofaga tarqaladi va hosil bo’ladigan mahsulotlardan bu joylar uzoq vaqtgacha zararlanib turadi, zarb to’lqini hamda nurlanish yetib borgan joydagi barcha sun‘iy va tabiiy boyliklar nobud bo’ladi. Kuchli yadro qurollari havoda portlatilganda radioaktiv maxsulotlar troposferadagina emas balki stratosferada ham tarqaladi. Portlash natijasida yer yuzasiga tushadigan radioaktiv yomg’irlarning uch xili mavjud. 1. Boshlan g’ ich (maxalliy) yom g’ irlar. 2. Ikkilamchi yom g’ irlar. 3. Kechki (global) yom g’ irlar. Quruq chang yoki tomchidan iborat «boshlang’ich yomg’irlar» ancha yirik bo’lib, bomba portlatilgan rayonlar bir necha soat tushib turadi va radioaktiv moddalar bulut bilan birga xarakatlar bir necha xatto yuz kilometrlarga boradi. Bu yomg’irlar katta ifloslanishini vujudga keltiradi. Ikkilamchi yomg’irlar- radioaktiv zarrachalardan iborat mayda changlar bo’lib, atmosferaning o’rta qatlamlarida uchraydi hamda havo oqimlari Bilan 100, hatto 1000 km Larga olib ketiladi, portlashdan so’ng 1-3 kun davomida yerga tushadi. Kechki yomg’irlar (Havoning global miqyosida radioaktiv ifloslanish) – juda mayda chang zarrachalari (mikronni bir necha ulushi) dan iborat bo’lib, atmosferaning yuqori qatlamlarida ancha vaqtgacha ushlanib turadi. Bu mayda zarrachalar havo tsirkulyatsiyasi Bilan birga harakatlanib ko’p yillar davomida asta-sekin yer yuzasida, qolgan qismi stratosferada bo’ladi. Stratosferadagi radioaktiv zarrachalar yer shari bo’ylab tarqaladi va vaqt o’tishi bilan yerga yomg’ir tarzida tashib turadi. Radioaktiv moddalar stratosferada 8-9 yil, troposferada 3 oy davomida turadi.

Parchalanish davri uzoq bo’lgan radioaktiv elementlar eng xavfli xisoblanadi. Masalan strontsiy 90 (Sr90) 25 yilda, tseziy-137 (137 Cs) yilda bo’linib, boshqa moddalarga aylanadi. Termoyadro portlashlarida tashqi muhitni ko’p ifloslantiradigan radioaktiv element S 14 dir. U parchalanish davri 50000 yildir. S 14 ning falokatli oqibatlarini oldini olish uchun xech bir chora yo’q. Termoyadro qurollarini sinashi natijasida faqat havo zararlanibgina qolmay gidrosferaga ham ta‘sir etadi. Tinch okeani janubiy qismlaridagi suvlarida va Antraktida S 14 ning tarkibi biqinida atom bombasi sinovdan o’tkazilgandan so’ng bir necha % ga yetdi. Suvning yuza qismlarida radioaktiv tabiiy holatdagiga qaraganda bir necha million marta ko’paydi. Radioaktivlik bilan tashqi muhitni zararlanishni oldini olishning birdan-bir yo’li termoyadro qurollarini sinashni taqiqlashdir. 2. Radioaktivlikning sayyoramiz xayotiga ta‘siri. Atmosferaning radioaktivligiga radon izotopi asosiy rol o’ynaydi. U yer qatlamida uran, toriy va aktiniylarning parchalanishi natijasida hosil bo’ladi va atmosferaga tuproq orqali o’tadi. Tashqi muhitni sun‘iy ifloslanish manbalari: radioaktiv rudalari qayta ishlovchi zavod va korxonalar, yadro yoqilg’isini qayta ishlovchi korxonalar, atom elektr stantsiyalari, atom qurollari va boshqalardir. Atom reaktorlarini sovitish uchun juda ko’p miqdorda suv kerak. 1000 mvt quvvatga ega bo’lgan atom e.s lari har minutda 320000 litr, sutkasida 4,5 mlrd litrgacha sovuq suv talab etadi, bu suvlar qurilmaning nosozligi orqali radioaktivlanib qolishi va daryoga oqizilishi mumkin. Shuningdek AES larda avariyalar sodir bo’lishi mumkin. Chunonchi 1966 yilda butun daryodagi atom ES larida 42 ta avariya bo’ldi, shundan 37 tasi AQSH da ro’y beradi. AQSH da butun energiyaning ¼ qismini, 2000 yilga borib 60 % ni ES ishlab chiqaradigan bo’ladi. Atmosfera va okeanning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishini yerdagi hayot uchun juda havflidir. Chunki havo va suvda radioaktiv moddalar uzoq saqlanadi va oqimlar orqali katta maydonlarga tarqaladi. 1964 yilda AQSH tomonidan Tinch

okeanida vodorod bombasi sinalganda 23 ming 600 km2 territoriyaga havfli nurlanish tarqaladi, oradan ma‘lum vaqt o’tib, radioaktiv moddalar 2,5 mln. km2 territoriyagacha tarqalgan. Radioaktiv moddalar tirik organizmlarni zararlaydi. Yirik organizmlarda radioaktiv moddalar kontsentratsiyasi ko’payib organizm uchun xavfli bo’lib qoladi. Ayrim plankton organizmlarda radioaktivlik, suvdagi radioaktivlikka nisbatan 1000 marta, ba‘zi baliqlarda esa hatto 500000 marta ko’pdir. Hayvonlarda zararlanish uzoq vaqt saqlanadi. Zaangan baliqlar uzoq masofalarga suzib borishlari natijasida zaangan territoriyalar kengayib boradi. 1945 yil 6 avgust Yaponiyaning Xerosima shaxriga AQSH ning harbiy samolyoti atom bombasini tashladi, buning oqibatida 365000 kishi halok bo’ldi, nom- nishonsiz yo’qoldi va h.k.l. 1945 yil 9 avgustda Nagasaki shaxrida tashlangan atom bombasidan 75000 kishi o’lgan va jaroxatlangan. Shaharning 1/3 qismi vayron bo’lgan. Radioaktiv maxsulotlar havo va suv oqimi, organizmlarning harakati (ayniqsa baliq va qushlar) orqali tarqaladi. Tirik organizmlar tashqi muhitdan radioizotoplarni qabu qilib, so’ng o’z organizmlarida (to’qima xujayralarida) to’planadi. Kishi organizmga radioaktiv moddalar og’iz, nafas yo’llari hamda teri orqali o’tadi. Radioaktiv moddalar tuproq, suv, o’simliklar ya‘ni oziq zanjiri orqali ham o’tadi. Inson organizmi radioaktiv nur bilan kasallansa, vaqt o’tishi bilan u organizmda neytrallashmasdan to’plana boradi. Keyingi qabul qilingan radiatsiya organizmning kasallanishni orttirib boradi, natijada rak, leykomiya (qon buzilishi) kasallari kelib chiqadi, genetik apparatlar buziladi, homiladorlik taraqqiyotiga putur yetadi va embrionning yoki Yangi tug’ilgan chaqaloqlar halok bo’lishiga olib keladi. Nurlanish kasalligi bir necha avlodga o’tishi mumkin. Inson sog’lig’iga va hayvonlar organizmi uchun eng xavfli radioaktiv element strontsiy 90 (Sr90) boshqa organda to’planadi. Yosh organizmlar bu elementni katta yoshlarga nisbatan 10-15 marta ko’p qabul qiladi. Shunday qilib bu izotopning zararli oqibati yosh avlodda kuzatiladi.

3. Atom energiyasidan foydalanish, radioaktiv ifloslanish va uning oldini olish. Atom yadrolarining parchalanishi kashf etilgandan buyon yadro energiyasidan Amaliy maqsadlar uchun foydalanishi mumkin bo’ladi. SSSr da 1943 yilda akademik V.I.Kurchatov raxbarligida atom energiyasi instituti yevropada birinchi uran-grafitli reaktor ishga tushirilib yadro parchalanishda zanjirli reaktsiya vujudga keltirildi. Dunyoda birinchi AES 1954 yilda Moskvada yaqinida (Soninsk AES) ishga tushdi. Hozirda dunyoda 100 dan ortiq AES Lar ishlab turibdi. Lekin bu AES larda o’rnatilgan reaktorlar uran 233 U235 da ishlashga moslashgan. Uran 235 ning zapasi uncha kata emasligi tufayli uran-238 va toriy-232 dan foydalanuvchi reaktorlar ishlab chiqilmoqda. AES kelgusida elektr energiya ishlab chiqariladigan asosiy manba bo’lib qoladi. Radioaktiv chiqindilarni saqlash, radioaktiv moddalarni tashqi muhitga ta‘sirini yo’qotish muammosi hozirda olimlar oldida turgan eng kata muammodir. Tashqi muxitni radioaktiv moddalardan asrash to’g’risida tinchliksevar xalqsevar xalqlar tomonidan 1963 yilda Moskvada tuzilgan bitim, ya‘ni «Yadro qurollarini atmosferada, kosmosda va suv ostida sinashni taqiqlash bitim alohida ahamiyatga egadir»…

Похожие

Atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlari

Radioaktivlik, muhitni radioaktiv zaharlanishi

Aтrof-muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish

Geoekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish

Atrof-muhitni muhofaza qilshga sarflanayotgan vositalarning tarkibi