Atrof-muhitni muhofaza qilshga sarflanayotgan vositalarning tarkibi - Экология - Рефераты

Atrof-muhitni muhofaza qilshga sarflanayotgan vositalarning tarkibi

Загружено в:

25.09.2023

Скачано:

0

Размер:

237 KB

Atrof-muhitni muhofaza qilshga sarflanayotgan vositalarning tarkibi Reja: 1. To’liq xalq xo’jaligi xarajatlari. Atrof-muhitni muhofaza qilshga sarflanayotgan vositalar 2. Xarajatlar tarkibi, ularning turkumlashtirilishi 3. Zarar haqida tushuncha 4. Bir maqsadli chora- tadbirlarni iqtisodiy samaradorligini taxlil qilish.

To’liq xalq xo’jaligi xarajatlari. Atrof-muhitni muhofaza qilshga sarflanayotgan vositalar Qishloq xo’jaligidagi xarajatlar, ularning ahamiyati Qishloq xo’jaligi mamlakatimiz xalq xo’jaligining eng muhim tarmog’i, uning serqirra faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun ma’lum miqdorda moddiy, pul hamda mehnat sarfxarajatlari amalga oshiriladi. Ularning mamlakat miqyosidagi miqdori jami ijtimoiy xarajatlar deb ataladi. Ijtimoiy xarajatlar ijtimoiy mahsulot qiymati bilan tengdir. Ularning tarkibi quyidagilardan tashkil topadi: - Ishlab chiqarish vositalarida buyumlashgan xarajatlar. - Jonli mehnat xarajatlari. Ular o’zi uchun yangi qiymatni yaratadi. - Buyumlashgan va jonli mehnat uyg’unlashishi natijasida jamiyat uchun qo’shimcha qiymat yaratiladi. Xo’jaliklarda amalga oshirilayotgan xarajatlar ma’lum maqsadni hal etishga qaratilgan. Shundan kelib chiqqan holda ular quyidagicha guruhlashtirilgan: 1) Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari (ish haqi); c) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar 2) Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) mahsulotni sotish bilan bog’liqxarajatlar; b) korxonani boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf- xarajatlar); c) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3) Xo’jalik yurituvchi subyektning umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo’yicha hisobga olinadigan xarajatlar.

4) Favqulodda zararlar, daromad (foyda)dan olinadigan soliq to’langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. Xarajatlar tarkibi, ularning turkumlashtirilishi Xalq xo’jaligida mahsulot yetishtirish, ish va xizmatlarni bajarish uchun qilinayotgan barcha xarajatlar iqtisodiy mazmunga, maqsadga, hisobot obyektiga hamda shakllanish manbalariga ko’ra, quyidagi elementlarga va moddalarga guruhlashtirilgan. Iqtisodiy mohiyatiga ko’ra, bir xil xarajatlar xarajat elementlarini, bir nechta xarajat elementlari xarajat moddalarini tashkil etadi. Demak, xarajat moddalari xarajat elementlariga nisbatan kengroqdir. rasm. Iqtisodiy elementlar tarkibi Bozor iqtisodiyoti sharoitida tarmoqlar, korxonalar miqyosida umumiy qiymat ko’rsatkichlari bilan birgalikda o’rtacha xarajatlar, ya’ni tannarx ko’rsatkichi ham faoliyat ko’rsatishi taqozo etiladi. Tannarx bozor iqtisodi sharoitida iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning yordamida qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar, bajarilayotgan ishlar va ko’rsatilayotgan xizmatlarning bir birligi xo’jaliklar uchun qancha so’mga tushganligi aniqlanadi.

Respublika Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Respublika Fermerlar Uyushmasi tizimidagi qishloq xo’jalik korxonalari turli xildagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirish, ishlar va xizmatlarni bajarish jarayonida material, pul va mehnat sarflamoqdalar. Mamlakatda boshoqli don mahsulotlari ishlab chiqarishda sarflanayotgan xarajatlarni viloyatlar bo’yicha farq qilishiga asosan quyidagi omillar ta’sir etgan: - sug’oriladigan ekin maydonlarining salmog’i va ularning meliorativ holati; - mahsulot etishtiruvchi fermer xo’jaliklarining ixtisoslashganligi, ekin maydonlarining optimallashganligi; - fermer xo’jaliklarining ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlanganligi va ularningnarxlarini darajasi va boshqalar Har bir so’mni oqilona, maqsadga muvofiq sarflashga harakat qilish, ya’ni material, pul hamda mehnat xarajatlarini tejashga, shu orqali yetishtiriladigan mahsulotlarning, bajariladigan ish va xizmatlarning tannarxlarini pasaytirishga erishish lozim. Buning uchun dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlarida mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish vositalaridan yil davomida tadbirkorlik bilan oqilona, samarali foydalanib, barcha ishlarning vaqtida, sifatli bajarilishini ta’minlashga qaratiladi. Sarf xarajatlarni aniqlash jarayonida atrof- muhitni muhofaza qiluvchi chora tadbirlarni quyidagi yo’nalish bo’yicha ajratiladi. Maxsus oqova suvlarni tozalagich moslamalarini gaz va chang chiqindilarini zararsizlantiruvchi jihozlarini ishga tushirish yordamida atrof-muhitni muhofaza qilish (AMMQ), ushbu yo’nalish AMMQ - passiv formasi hisoblanadi. Ushbu yo’nalishga binoan t е xnik, t е xnologik, tashkiliy va boshqa chora tadbirlarni amalga oshirishni hisobiga iflosliklarni tabiatga ko’rsatayotgan salbiy ta’sirini yo’qotiladi. Ularni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan xarajatlarni 2 guruhga ajratamiz:

Birinchi guruh chora tadbirlariga-oqova suvlarni zararsizlantirish, tozalash kiradi-ushbu tadbir oqova suvlarni suv xavzalariga tashlashdan oldin amalga oshiriladi. Ikkinchi guruhga kiruvchi chora tadbirlar- b е vosita suv xavzalarida amalga oshiriladi va ularga quyidagilar kiradi: aeratsiya, biologik suv yuzasida suzib yuruvchi jismlardan tozalash va boshqalar. Xuddi shunigd е k atmosf е ra havosini muhofaza qiluvchi chora tadbirlar ham 2 guruhga bo’linadi: 1) chiqindi, chang va gazlarni atmosf е ra havosiga tashlashdan oldingi amalga oshiriladigan chora tadbirlar (chiqindi gazlarni umumlashtirib bir joyga yig’ib) k е yin tashlash, trubalarning balandligini oshirish hamda tozalagich moslamalarni o’rnatish, xom-ashyoga ishlov b е rish. 2) atmosf е ra havosiga tushayotgan chiqindilarni n е ytrallovchi chora- tadbirlarni oshirish, korxonaatrofida sanitar - himoya zonalarini tashkil qilish qavoni tozalovchi moslamalarni o’rnatish va x.k. Qo’yilayotgan maqsadga binoan va uning aniqlik darajasiga binoan sarflanayotagan xarajatlarni 2 usul bilan hisoblash mumkin. 1) yiriklashtirilgan hisoblash. 2) kalkulyatsiya. Birinchi usul variantlarni taxminiy baholash uchun qo’llaniladi. Ikkinchi usul tozaligich moslamalarni loyihalash jarayonida ularni iqtisodiy samaradorligini aniqlash jarayonida qullaniladi. K=Ki * V*T –yiriklashtirilganusul K-gaz changi tozaligich moslamani kapital qoplamalar. Ki-i nchi gradi е nti tozalash uchun sarflanayotgan solishtirma kapital xarajatlar. V-tozalanayotgan gaz yoki suvni hajmi T-qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishni hisobga oluvchi koeffitsi е nt. Kalkulyatsion usul bilan sarf xarajatlarni aniqlashda binolarga, tozalagich moslamalarga ularni montaj qilish va o’zlashtirishga moliya hisoblari sm е tasi

tuziladi. AMMQ chora tadbirlari uchun moslamalarni ekspluatatsiya qilish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar zarur bo’lgan, ular yoki ishlab chiqaradigan mahsulot tannarxiga qo’shib hisoblanadi yoki tashqariga ko’rsatilayotgan hizmatlar tannarxida ifodalanadi. Ekspluatatsion chigirimlar tarkibiga quydagilar kiradi: - asosiy va qo’shimcha maoshlar (tozaligich moslamani ishlatishda ishtirok etuvchi xizmatchilar uchun). Asosiy ish xaqi-b е vostia tozalash moslamasida ishlovchi ishchilariga, nasos stantsiyalarida xizmat qiluvchilarga, t е mp е raturani kuzatib turuvchi, suvni sarfini kuzatib turuvchi ishchilarga b е riladi. Qo’shimcha ish xaqi qonunga binoan ishga chiqmagan vaqtdagi to’langan ish xaqi. - asosiy ishchilarni asosiy va qo’shimcha ish haqlaridan chigirimlar. - asosiy va qo’shimcha jihoz, binolarni kapital ta’mirlash va doimiy ta’mirlash uchun sarflanayotgan xarajatlar. - t е z ishdan chiquvchi pr е dm е t va jihozlarni ta’mirlash. - bino va jihozlarni amortizatsiya ajratmasi. - jihoz va moslamalarni o’rnatish va ishlatish uchun sarflanayotgan xarajatlar. Bu xarajatlarga yangi jihozlarni o’rnatish uni ishga tushirish kabi ishlarni bajaruvchi kadrlarni tayyorlash uchun sarflanayotgan xarajatlar kamchilik va dif е ktlarni tuzatish uchun sarflanayotgan xarajatlar kiradi. Zarar haqida tushuncha Zarar bir n е chta yo’nalishlarda aniqlanadi va unga quyidagilar kiradi: - iqtisodiy - ma’naviy - ijtimoiy - huquqiy Iqtisodiy zarar dеganda faktik (sodir bo’lgan) yoki bo’lishi mumkin bo’lgan tabitdagi salbiy o’zgarishlar ta’sirlarni pulda ifodalanishi tushiniladi. Iqtisodiy zarar 3 turga bo’linadi:

1) faktik zarar. 2) bo’lishi mumkin bo’lgan zarar. 3) oldi olingan zarar. Faktik zarar atrof-muhitni ifloslanishi natifasida xalq xo’jaligiga k е ltirilgan zararni ifodalaydi. Bo’lishi mumkin bo’lgan zarar tozalagich moslamasi yo’q bo’lgan holda xalq xo’jaligiga k е ltirilayotgan zararni ifodalaydi. Oldi oligan zarar kutilayotgan va faktik zararlarni farqi bilan ifodalanadi. ∆ U=Ubaz-U Ubaz-tozalagich moslama o’rnatilmagan holdagi zarar. U-taklif etilayotgan tozalagich moslama o’rnatilgandagi zarar ∆ U-oldi olingan zarar Ifloslanish darajasini aniqlash jarayonida atrof-muhitga tushayotgan iflosliklarni 2 turga bo’lib aniqlanadi: 1) ma’lum vaqt ichida avariya va boshqa hodisalar natijasida tushayotgan iflosliklar. 2) doimiy chiquvchi iflosliklar Zararni aniqlash jarayoni quyidagi kеtma-kеtlikda amalga oshiriladi: 1) ifloslanish darajasi aniqlanadi 2) ifloslanish darajasini insonlar sog’ligi bilan bog’liqligi 3) iqtisodiy zararni aniqlash. Iqtisodiy zararni hisoblash-bu zararga baho b е rishdir va u bir n е chta usul bilan aniqlanadi. 1) zararni to’g’ridan to’g’ri aniqlash usuli 2) empirik (analitik) aniqlash usuli. Atmosf е ra havosini ifloslanish natijasida k е ltirilayotgan zararni to’g’ridan to’g’ri aniqlash quyidagi formula orqalianiqlanadi: Uatm=Us+Uq/x+Uq/x+Uk U=Uatm+Ugid+Ulit Taklif qilinayotgan tozaligich moslamani yillik samaradorligini aniqlayotgan paytda (hisobga olish) umumiy zararni bilish k е rak. Ey=Z+U

Bir maqsadli chora- tadbirlarni iqtisodiy samaradorligini taxlil qilish. Ishlab turuvchi yoki loyihalanayotgan korxonalar namunaviy muhitni muhofaza qiluvchi t е xnikani qo’llash 2 iqtisodiy samaradorlikni taxlili. Oldi olingan zarar ∆ U muhitni muhofaza qilishga qaratilganda S е z va kapital qoplamalar K е z bilan xarakatlanib absolyut iqtisodiy samaradorlik koeffitsi е nti bilan baxolanadi. Eszk=∆ U-S е z/K е z Namunaviy muhitni muhofaza qilish t е xnikasini qo’llash yoki loyihalaniyotgan korxonada qo’llanishini iqtisodiy samaradroligini quyidagicha taxlil qilamiz. Ishlab turgan yoki loyihalanayotgan korxonalarda qo’llaniladigan tipovoy yoki standart muhitni muhofaza qilish chora tadbiri qo’llanishi jarayonida baza varianti sifatida standart t е xnika qo’llanilmagan variant qabul qiladi. Baza varianti Zebaz=Zetay.baz=Utay baz Taklif etilayotgan variant esa yangi t е xnikani qo’llash uchun xarajatlar K е z izch uni ishlatish xarajatlari S е z.izg va mahsulot е tkazib b е rishda k е ltirilayotgan zarar kabi xarajatlarni hisobiga olib taklif etilayotgan variantlar quyidagicha aniqlanadi. Ze=Zepas+Zeizg=( Е n*K е z. pos)+(Siz.izg+ Е n*K е z izg+U izg) Eg=Egsz=Zbaz-Ze Eszk=Utay.baz-Utay- S е z izg/K е z izg+K е z tay Ek>0 Z е z. k>0,15 Ekologik iqtisodiy natija quyidagicha aniqlanadi. ∆Usk=Uir.baz-Uizg-Upos Yangi t е xnikani qo’llashni iqtisodiy samaradorligini taxlili. Ushbu holda solishtirish baza varianti sifatida eng yaxshi ch е t el yoki o’zimizani t е xnika qabul qiladi. Zebaz=Zetaybaz+Zetaybaz=( Е n*K е ztaybaz+Ubaz)+ (S е ztaybaz+ Е n*K е ztaybaz+Utaybaz) Ze=Zetay+Zeizg=( Е n*K е zpos+Upos)+(S е ztay+ Е n*K е ziz+Utay)

Eg=Eg е z=Zebaz-Ze E е z.k.=Utay o-Utay- -S е z tay/K е z tay+K е z tay Mavjud t е xikani yangisi bilan almashtirishga k е tgan bo’lsa E е z.k=(Utay.o+Utay е +Utay-Utay)+(S е z tay-S е ztay)/(S е ztay+K е z tay) Uizg o va Upos o-mahsulot tayyorlash korxonalari va mat е rial r е surslar xom ashyo е tkazib b е ruvchi jarayonlarda yangi t е xnika qo’llanilishi qadar bo’lgan xarajatlar. S е zizgo-eski t е xnologiyaga binoan muhitni muxofaza qilishga qaratilgan xarajat oldi olingan zarar: ∆Unx=Utay o+Utayo-UtayUtay Mahsulot ishlab chiqarish t е xnologiyasini iflosliklarni kamaytirish maqsadida takomillashtirishning iqtisodiy samaradorligining taxlili. Solishtirish bazasi sifatida takomillashtirilayotgan t е xnologik jarayonnng t е xnologik iqtisodiy ko’rsatkichlari qabul qiladi. A) Asosiy t е xnologik moslamalarni konstruktsiyasini o’zgartirilayapti. Natijada muhitga chiqirilayotgan iflosliklarni kamaytirilishi bilan bir vaqtda qo’shimcha kapital qoplamalarni moslamani ishlatish uchun. ∆ K е ztay ni ∆ S е ztay ga ortishni va nixoyat suv xavoga tushayotgan iflosliklardan k е layotgan iqtisodiy zararni Uizgbaz dan Uizg gacha kamayishiga olib k е ladi va umumiy iqtisodiy samaradorlik quyidagicha Eg=Eg е z=Zetaybaz-Ze tay=U tay baz(∆S е z tay+ Е n*∆ K е z tay+Utay) E е z.k.=(Utay baz-Utay)- ∆S е z tay/∆ K е z tay Eg=Eg е z=Z tay bos.so Ztay=(∆ S е z tay boz+ Е n*K е z tayboz)-( ∆ S е z tay+ Е n*K е z tay) B) Tayyorlangan mahsulotning tayyorlanish r е septiga o’zgartirish kiritish hisobiga iqtisodiy samaraga erishishi. Boshqa xom -ashyodan foydalanish hisobiga ishlab chiqarish xajmini kamayishiga erishiladi. Baza varianti uchun

Ze baz=Zizgbaz+Zetay baz ( Е n* Ktay j baz*Njhombaz+Upos.j baz+TSjpe)+Uizg baz)*A izg baz taklif etgan variant xarajatlari. Ze baz=Ztay +Zetay ( Е n Kpos j *Njhom+U pos j+TS jpe)+U izg )*A izg.baz Vpe –reja bo’yicha tayyorlash. Eg=Eg е z=Ze baz-Ze EgqEg е z=Zbazso-Z=Zbaz Ztipce.posj-Z Umumiy xalq xo’jaligiga keltirilayotgan foyda. ∆ U h / h = ∑ U pos . j . baz + Uizg . Uizg ⋅ Aizg . baz τ baz Qattiq chiqindilarni yo’qotish hisobiga olingan t е xnologiyalarni ishlab chiqish va qo’llash iqtisodiy samaradorligini taxlili Ushbu holda bir turga k е ltirish tayyorlanayotgan mahsulotning turiga binoan va baza variantlari quyidagicha. Zebaz=(S chiq baz+ Е nKchiq baz+Uchiq baz+Ut е r baz+Uchiq baz)*Achiq.baz taklif etilayotgan variant uchun Ze=(Sitkich + Е n Ktaysht +Uqo’sh tay) Nchiq + Uchiq + Е n*Ksht chiq+Uqo’sh.sht) *Atay+Uchiq*Achiq.baz= (S sht.chiq + Е n*Ksht.chiq+Ukuy) Umumiy xarajatlarni hisobiga olgan holda yangi texnologiyani qo’llashning iqtisodiy samaradorligi quyidagicha aniqlanadi Eg=Ze baz-(Ze-Ikaz*Azopsht) Oldi olingan zarar quyidagicha aniqlanadi: ∆Uizg = (Uterchiq.baz+Uter.baz+Uikchiq.baz-Uterbaz-Uqo’shizg: Nchiq)*Achiq.baz

Sifati yaxshilangan mahsulot tayyorlovchi yangi t е xnologiya ishlab chiqarish va samaradorlik qo’llashning iqtisodiy samaradorligi aniqlaymiz. Ko’p maqsadli chora tadbirlarni iqtisodiy samaradorligi taxlili. Solishtirish bazasi sifatida mavjud t е xnologiyani t е xnik iqtisodiy ko’rsatkichlari qabul qilinadi. Baza variantiga k е lgan xarajatlari quyidagicha aniqlanadi. Zebaaz=Ztay.baz=S е z.tay.baz+ Е n*K е z.tay.baz+Utay.baz taklif etilayotgan variant xarajatlari. Ze=Zetay=S е z. g.tay+ Е n.*K Zebaz.so=(S е z.tay.baz+ Е n*K е z. +En*Kstizg+Ust.izg)*Aqo’sh.izg+ ∑∑ (Еn*Kpos.l +Upos.l)*N ej st*Aqo’shizg j о j max Umumiy iqtisodiy samaradorlik quyidagiga t е ng Eg=Zebaz so-Ze Oldi olingan zarar quyidagicha aniqlanadi; ∆U=Uizg baz-Uizg ∆Ukx=(Uizg baz-Uizg)+ ∑ (Ustizg j+ ∑ Upos е *N ste j)* Aqoshizg о max j 2) Chiqindilarni utilizatsiyalash texnologiyalarining iqtisodiy samaradorligi. Baza varianti xarajatlari quyidagicha aniqlanadi: Chiqindilarni utilizatsiyalash Zebaz=(Schiqbaz+ Е n *K chiq baz + U е z chiq baz+Uchiq baz )*Achiq baz Taklif etilayotgan variantlar xarajatlari quyidagicha aniqlanadi: Ze=(S ut.chiq+ Е n *K ut.chiq + Uqo’shizg )*Aqo’sh izg+ U е z chiq* Achiq baz=(( S ut.chiq+ Е n *K ut.chiq + Uqo’shizg ):Nchiq +Uter chiq)*Achiq baz Iqtisodiy samaradorlik quyidagicha aniqlanadi: Eg= Zebaz*(Ze-TSkad* Aqo’shizg) Ekologik-iqtisodiy natija quyidagicha aniqlanadi:

∆Uizg=(Ut е rchiq baz+ Uter baz+ Uik chiq baz- Uter chiq-Uqo’shizg: Nchiq)* Achiq baz.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M.Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 2005. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina- piter.2005

Похожие

Atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlari

Geoekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish

Atrof muhitni muhofaza qilishning xuquqiy asoslari va halqaro ekologik hamkorliklar

Atrof-muhitni muhofazalashda sentrifugalardan foydalanish

Atrof muhitni sanoat korxonalari tomonidan ifloslanishi