Geoekologik prognozlashtirish va prognoz - Экология - Рефераты

Geoekologik prognozlashtirish va prognoz

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Geoekologik prognozlashtirish va prognoz Reja : 1. Geoekologik prognozning amaliy axamiyati. 2. Geoekologik prognozlashtirishning ob’ekti, maqsadi va usullarini tushuntirish. 3. Ekologik vaziyatlarni prognozli xususiyatlari 4. Tabiiy va tabiiy-antropogen jarayonlarni o’zgarishyo’nalishlari va ulardan prognoz maqsadida foydalanish. 5. Prognozlashtirishni amalga oshirish va prognoz natijalari. 6. O’zbekistonda ekologik vaziyatlarni o’zgarishining prognozi.

E k o l o g i k v a z i y a t l a r n i p r o g n o z q i l i s h m u x i m a m a l i y axamiyatga molik. Tabiat bilan jamiyat o’rtasida munosabatlarni chigallashib borayotgan xozirgi vaqtda xududlarni istiqbolda qanday xususiyatlarga ega bo’lishliklarini bilish xar bir kishini qiziqtiradi. Bu borada inson xo’jalik faoliyati kuchli sur’atlarda sodir bo’layotgan geotizimlarni ekologik vaziyatlarini prognozlashtirish va prognozlarini, shuningdek geotizimlarni ekologik muvozanat l ari ni prognozl asht i ri sh va prognozl ari ni i shl ab chiqish ayni muddaodir. Pr o g n o z l a s h t i r i s h n i n g o b ’ e k t i . m a q s a d i v a u s u l l a r i . Geoekologik tadqiqotlarda prognozlashtirish ob’ektlari bo’lib l an ds ha f t , u ni n g m or f ol og i k b i r l i k l ar i , ge ot i z i m , t ab i i y jarayon, xodisa va boshqalar xizmat qiladi. Prognozlashtirish maqsadi turlicha bo’lishi mumkin: a) landshaftning dinamik o’ z g a r i s h i n a t i j a s i d a e k o l o g i k v a z i y a t l a r n i e v o l y u t s i y a s i y o k i a s o s i y y o ’ n a l i s h l a r i n i a n i q l a s h , b ) s a n o a t k o r x o n a l a r i chiqindilarini ko’plab chiqarilishi natijasida atrof muxitni i f l o s l a n i s h i v a b u n i n g a s o s i d a v a z i y a t n i j i d d i y l a s h u v i n i p r o g n o z q i l i s h , v ) O r o l d e n g i z i s a t x i n i p a s a y i b b o r i s h i n a t i j a s i d a u n i n g q u r i g a n q i s m i d a e k o l o g i k v a z i y a t n i m u r a k k a b l a s h u v i n i p r o g n o z q i l i s h v a b . P r o g n o z l a s h t i r i s h usullari nixoyatda bisyor, lekin ulardan eng samarali va aniq natijalar ishlab chiqish uchun qulay usullarini tanlab olish m a q s a d g a m u v o f i q d i r . B u b o r a d a l a n d s h a f t v a g e o e k o l o g i k t a x l i l , o ’ x s h a t i s h , e k s p e r t l a r b a x o l a s h i , l a n d s h a f t - indikatsiyasi, strukturali dinamik qatorlar va boshqalar amaliy axamiyatga ega. E k o l o g i k v a z i y a t l a r n i p r o g n o z l i x u s u s i y a t l a r i . H a r qanday vaziyat o’z tarkibida ma’lum prognostik elementlar, xususiyatlar, belgilarga ega bo’ladi. Buning ifodalanishi geotizimning strukturali-dinamik xolati, o’zgarish yo’nalishi va boshqa xususiyatlariga bog’liq. Inson omili muntazam ta’sir etib turgan bir chog’da bir vaziyat negizida keyingi vaziyatning belgilari tarkib topa boshlaydi. Bu to’g’risida ko’proq tabiiy jarayonlar guvoxlik beradi, shuningdek grunt suvlari rejimi, t u p r o q , o ’ s i m l i k x a m y a x s h i d a r a k c h i

b o ’ l a o l a d i l a r . C H u n o n c h i , g r u n t s u v l a r i n i s a t x i n i 7 m d a n q u y i g a t u s h i b k e t i s h i t e k i s l i k d a e l y u v i a l s h a r o i t n i n g x u k m r o n b o ’ l i s h i d a n d a r a k b e r a d i , b u x o l d a t u p r o q a v t o m o r f r i v o j l a n i s h b o s q i c h i g a o’tishga intiladi, buning oqibati avvalgi mezofitlar ksero- va gal ofi t (psam mofi t) guruqi bi lan alm asha boshlaydi. P r o g n o z l a s h t i r i s h d a d a l a s h a r o i t i d a b u x o d i s a l a r n i c h u q u r taxlil qilish xam yetarli ma’lumotlarni to’plashga imkon beradi. S H u n i e ’ t i b o r g a o l i s h z a r u r k i x a r b i r l a n d s h a f t n i n g e k o l o g i k v a z i y a t i f a q a t o ’ z i d a y a q q o l p r o g n o s t i k x u s u s i y a t l a r g a ega bo’ l adi , t og’ l andshaf t a t eki sl i kdan f ar q qi l adi , t og’ yon bag’rlarida tekislikka qarama- qarshi belgilar tarkib turadi. B u n d a e r o z i y a n i n g t u r l i d a r a j a d a g i b e l g i l a r i n i t o ’ g ’ r i t a n l a b o l a b i l i s h z a r u r , y o n b a g ’ i r l a r n i n g s u r i l i s h i , y a y l o v m a x s u l d o r l i g i n i o ’ z g a r i s h i , j a r e r o z i y a s i n i v u j u d g a k e l i s h i yoki avval gi j ar ni balkaga ayl anishi va b. Tabiiy jarayonlarning o’zgarish yo’nalishlari. Prognozlashtirishning eng sodda lekin to’g’ri yo’naltirilgan usul lari dan biri tabi iy jar ayon va xodi salarni o’zgar ish y o ’ n a l i s h l a r i n i e ’ t i b o r g a o l i b , u l a r d a n t o ’ g ’ r i x u l o s a chiqarishdir. Har bir landshaftda ma’lum jarayonlar guruxi rivojlanadi, ularni ba’zilari dominant xususiyatga ega. Ularni o’ z ga r i sh yo’ na l i sh l a r i ni t a xl i l qi l i s h bi l a n y aq i n k el aj ak da q a n d a y x o d i s a l a r t a r k i b t o p i s h i n i t o ’ g ’ r i b a x o l a s h i m k o n i bo’ladi. Voxalarda tuproqlarning suv-tuz rejimi boshqarilmay t u r g a n b i r p a y t d a g r u n t s u v l a r i s a t h i n i j o y l a s h u v i v a mineralizatsiya darajasiga qarab yaqin vaqt orasida qancha tuz t o ’ p l a n i s h m u m k i n l i g i a n i q l a n a d i . B u b i l a n s u g ’ o r i l a d i g a n y e rning sho’rxokka aylanishi va muomaladan chiqib ketish vaqti aniqlanadi. Qumli cho’lda eol jarayonlar kuchayib borayotgan bir vaqtda xarakatdagi qumlarning maydonini kengayib borishi bo’yicha ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Bunda barxan relьef turlari, do’ ng va but a ol di qum shakl lari ni vuj udga kel ish areal lar i o l d i n d a n a n i q l a b o l i n a d i . O r o l n i n g q u r i g a n q i s m i d a xozirdanoq yaqin 5-10 yil

mobaynida vujudga keladigan relьef shakllari va ular asosida shakllanadigan geotizimlar prognoz qi l i ni s hi m um ki n. CH un ki b u i sh l a m a l a r n i t ay yor l a sh u ch un un i aniq guvoxlari yoki darakchilari qozirdanoq mavjud. Bu borada grunt tarkibi va grunt suvlari satxini tushib borish tezligi to’g’risida miqdoriy ko’rsatkichlarga ega bo’lish lozim bo’ladi. Prognozlashtirish mexanizmi va prognoz natijalari. P r o g n o z l a s h t i r i s h n i a m a l g a o s h i r i s h u c h u n r e t r o s p e k t i v v a xozirgi sharoit uchun barcha ma’lumotlar yig’ilishi xamda chuqur taxlil qilinishi lozim. Bu borada landshaft va geoekologik taxlillar natijalari samarali, ular asosda prognoz sxemalari i s h l a b c h i q i l a d i . O l m a l i q - A n g r e n - O x a n g a r o n s a n o a t s h a x a r l a r i m a j m u a s i z o n a s i d a t a b i i y m u x i t n i n g i f l o s l a n i s h i n i p r o g n o z q i l i s h a n c h a m u r a k k a b . B u n i n g u c h u n avvalgi yillarda sanoat korxonalaridan atrof muxitga qancha c h i q i n d i c h i q a r i l g a n x a m d a u l a r n i t a r k i b i t o ’ g ’ r i s i d a m a ’ l u m o t l ar g a e g a b o’ l i s h i k er a k . X a r b i r s h a x a r a t r of i d a m a ’ l u m r a d i u s d a c h i q i n d i l a r n i a k k u m i l y a t s i y a s i n i o ’ r g a n i s h , bunda shamollarni yo’nalishini e’tiborga olinadi. S’emka nati jasi da og’ir m et al lar ni korxonal ar chekkasidan boshl ab tartib bilan joylashuvi o’rganiladi, qanday metall undan qancha masofada miqdoriy ko’rsatkichlarda akkumulyatsiyasi xisob- kitob qilinadi. SHuningdek boshqa modddlar, chunonchi, chang, kimyoviy ashyolar, pestitsidlarni joylashuvidagi qonuniyatlar a s o s i d a y a q i n 5 y i l m o b a y n i d a a t r o f m u x i t d a b o ’ l a d i g a n uzgarishlar xisob-kitob qilinadi. Bunda korxonalarni samaradorlik bilan ishlashi, chiqindilarni tutib qoluvchi m os l a m a l a r ef f e kt i e ’ t i bo r d a b o’ l ad i . Ya ng i k or xo na l ar , tsexlarning ta’siri umuman korxonalarni to’lig’i bilan ishlashi y o k i i s h l a m a y o t g a n l i g a , b u n i n a t i j a s i d a a t r o f m u x i t g a c h i q a r i l a y o t g a n c h i q i n d i l a r n i m i q d o r i y x a m d a s i f a t l i ko’rsatkichlarini kuchayishi yoxud kamayishi xaqida tugallangan bir fikrga kelinadi.

Ushbu shaxar lar xam da qishl oq joyl ar dagi ti bbi y muassasalarning ma’lumotlarini o’rganish asosida qanday kasalliklar tarqalganligi, ularni ustivorlari aniqlanadi, ularni avvalgi yillarga nisbatan solishtirib ko’rish bilan kasallik turlarini ortib borayotgani yoki kamayib borishi, bar qar or l i k ( st abi l i zat si ya) bo’ l ganl i gi xaqi da st at i st i k ma’lumotlar taxlil qilinadi. Kasalliklarni korxonalardan uzoqlashgan sari miqdoriy o’zgarishlarini aniqlanishi amaliy axamiyatga ega. Bu borada Olmaliqdan 10-20-30-45 km masofada axolining sog’ligi to’g’risida ma’lumotlarni yig’ish va taxlil qilish bilan kelajakda bo’ladigan uzgarishlar to’g’risida p r o g n o z n a t i j a l a r g a e g a b o ’ l i n a d i . M a ’ l u m o t l a r a s o s i d a prognoz xaritasi ishlanadi. O ’ z b e k i s t o n d a e k o l o g i k v a z i y a t l a r n i o ’ z g a r i s h n i n g p r o g n o z i . Mamlakatimizda ishlab chiqarishning tezlashishi tufayli inson bilan tabiat orasida munosabatlar murakkablashmoqda, ekologik va sotsial—iqtisodiy oqibatlar miqiyosi ortmoqda. Bu borada Orlbo’yi, Orol dengizi, Qizilqum, Qarshi cho’li, CHirchiq —Oxangaron vodiysi, sanoat shaxarlari va u l a r n i n g a t r o f i d a a n c h a j i d d i y , j o y l a r d a f a l o k a t l i . B u sharoitda istiqbolda ekologik vaziyatning qanday bo’lishligini ko’z oldiga keltira bilish muxim amaliy axamiyat kasb etadi. B u t u n r e s p u b l i k a x u d u d i b o ’ y i c h a t a b i i y m u x i t n i n g k e l a j a k d a ( a y t a y l i k , y a q i n 5 - 1 0 y i l d a v o m i d a ) o ’ z g a r i s h i n i bashorat qil ish lozi m, leki n bu vazif a o’ ta mur akkab va qiyinligini e’tiborga olib uning ayrim xududlari bo’yicha prognoz ishlarini amalga oshirish xam katta axamiyatga ega. Bu j i x a t d a n T u r k i s t o n d a x o z i r d a e n g d o l z a r b m u a m m o b o ’ l i b turgan Orol dengizi muammosini keyingi yillarda rivojini bilish muximdir. Orol dengizining kelajakdagi xol at i eng avvalo unga q u y i l a d i g a n A m u d a r y o s u v i m i q d o r i g a b o g ’ l i q . 1 9 9 5 y i l d a n boshlab Orol xavzasida nisbatan kam suvlik davri boshlanadi, natijada keyingi vaqtlarda dengizga juda xam kam suv kelib quyilmoqda (1995 yilda Sirdaryo bilan birgalikda 10,3, 1996 yilda-7,5, 1997 yilda-6,7 km 3 ). Bu dengiz satxini keskin tushib ketishiga ta’sir etdi (xozirgi vaqtda dengiz satxi 34,7 m mutlaq balandlikda,

maydoni 28 ming km 2 , suv xajmi 231 km 3 , q ur i g a n m a y d o n 3 8 m i n g k m 2 , o’ r t a c h a m i n e r a l i z a t s i y a x a r l i t r suvda 50-60 g). O r o l n i n g g i d r o r e j i m x o l a t i n i b a s h o r a t i A m u d a r y o oqimining xajmiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq, agarda Amudaryo o r q a l i y i l i g a m u n t a z a m r a v i s h d a 2 0 d a n 3 0 k m 3 g a c h a s u v dengizga quyilsa, uning satxi 33 m dan 36 m mutlaq balandlik orasida bo’ladi, agarda oqim 20 km 3 dan kam bo’lsa, (bunda suv satxidan bo’ladigan bug’lanish miqdori yiliga 0,86 m ni tashkil qiladi) u xolda (satxi 24 m ga pasayganda Katta dengiz ikki q i s m g a a j r a l a d i ) . B u n d a g ’ a r b i y ( e n g c h u q u r ) q i s m i a n c h a vaqtgacha mavjud bo’ladi, sharqiy (eng sayoz qismi borgan sari s h o ’ r l a n i b b o r a d i ( 1 b o s q i c h d a 6 0 - 7 0 g g a c h a ) , k e y i n c h a l i k s h o ’ r l a n i s h s e k i n l a s h a d i . S H a r q i y k o ’ l n i n g a t r o f i o p p o q x a y o t s i z t u z m i n t a q a s i bi l a n q o p l a n a d i , a v v a l i g a s u l ь f a t , kelajakda (2005 yi ldan so’ng) xlorid tar ki bi dagi sho’r xoklar ustun bo’ladi. D a r e s u v i n i n g b o r g a n s a r i b a r q a r o r k a m a y i b b o r i s h i natijasida sharqiy ko’lning markazida ulkan sho’r ko’l tarkib topadi, uning atrofi xalqasimon mintaqalardan iborat bo’lib, u l a r t u r l i s h o ’ r x o k l a r b i l a n b a n d b o ’ l a d i , . O r o l s h o ’ r k o ’ l K a t t a d e n g i z n i g’ a r b i y b o ’ l a g i n i e g g a l a y d i , b u n d a u o r o l l a r b o ’ y i c h a o ’ t g a n s u b m e r d i o n a l o ’ q ( M o ’ y n o q y a r i m O r o l i n i n g Uzunquyruq burnidan to Qulanda yarim oroligacha)ni sharqida joylashadi, xozirda bu mintaqa dengiz suvidan ozod bo’lmoqda. D e n g i z s u v i n i n g s h o ’ r l i g i x a r l i t r d a 1 2 0 g d a n o r t g a n d a (I.V.Rubanov bo’yicha) qishda mirabilit tarkib topa boshlaydi, bu 5 xol Orlbo’yi tabiiy muxiti uchun eng xavfli xisoblanadi. Suvning sho’rligi xar litrda 320 - 425 g bo’lganda astraxanit osh tuzi bilan aaralash xolda vujudga kela boshlaydi. D e n g i z n i n g q u r i g a n q i s m i d a g i s h o ’ r x o k l i t e k i s l i k l a r ni k a t t a q i s m i d e y a r l i y a l a n g ’ o c h b o ’ l a d i , c h u n k i t u p r o q l a r n i n g t a r k i b i d a ( i l d i z o ’ s a d i g a n q i s m i ) j u d a k a t t a m i q d o r d a t u z l a r n i m a v j u d b o ’ l i s h i x a t t o s u p e r g a l o f i t l a r n i x a m v e g e t a t s i y a s i g a t a ’ s i r e t a d i . F a o l s h o ’ r x o k l a r m i n t a q a s i d a n so’ng qoldiq, ulardan keyin taqirli sho’rxoklar joylashadi.

SHu tariqa O’zbekistonning boshqa xududlarining tabiiy muxitini o’zgarishini bashort qilish mumkin. Qizilqum cho’li landshaftlari xozirda mol boqish, texnogen, dov-daraxtlarni q i r q i s h n a t i j a s i d a i n s o n i y o m i l l a r t a ’ s i r i d a o ’ z g a r i b bormoqda. Bularni oqibatida yalang qumlik-xarakatdagi qumlar areallari maydoni kengaiib bormoqda. Mol iste’mol qiladigan giyoxlarni maydoni kamaiib, begona o’tlarning xududi kengaiib bormoqda. Texnogen omillar (og’ir avtomobillar, traktorlar, burg’ulash mashinalarining faoliyati, shuningdek karьerlar), p o r t l a s h l a r n a t i j a s i d a c h o ’ l e k o t i z i m i b u z i l i b b o r m o q d a . Voxal ar bi l an ul ar at r of i dagi cho’ l l andshaf t l ar i or asi da murakkab o’zaro ta’sir natijasida nomatlub xodisalarning rivojlanishi kuzatilmoqda. Bekix. botiqlarga .kollektor- zovur va tashlama suvlarning yuborilishi tufayli subakval va akvatorial komplekslarning maydoni keskin tarzda kengaiib bormoqda. (Arnasoy-Aydar kul tizimi, Katta SHurkul, Qora x o t i n k u l i v a b . ) . B u x o l d a Q i z i l q u m g e o t i z i m l a r i y a q i n kelajakda (2006-2008) yillar jiddiy o’zgarishlarga uchrashi bashorat qilinadi.

Похожие

Geoekologik bashorat va ekspertiza

Geoekologik kartalar

Geoekologik muammolar

Geoekologik xaritalashtirish

Geoekologik monitoring