logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экология
  4. Geoekologik monitoring

Geoekologik monitoring

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB
Скачать
Geoekologik monitoring Reja : 1. Ekologik monitoringning ma’nosi va qo’llanilishi. 2. Monitoring tizimi va uni guruxlari. 3. Monitoringni tasniflanishi. 4.Geotizimli monitoring va uning bioekologik examda biosferali monitoring bilan bog’liqligi. 5.O’zbekistonda ekologik monitoringni amalga oshirish tartibi. 6. Dala sharoitida landshaftlarda ekologik monitoringni amalga oshirish. Ekologik monitoring – atrof muxitni kuzatish, baxolash va uning xolatini taxlil qilishdir. Bu majmuali tizim bo’lib atrof muxitni exolati to’g’risida axborot.nazorat, baxolash, prognozli ma’lumotlarni yig’adi, u maxalliy., milliy, xududiy va global miqiyosda amalga oshiriladi. Tushuncha 1972 yilda BMT ni YuNEP tashkilotining Stokgolьmdagi konferentsiyasida ilk bor muomalaga kiritilgan. Monitoring tizimi. Bir qancha guruzdagi kuzatishlarni o’z t a r k i b i g a k i r i t a d i . B i r i n c h i g u r u e d a g i k u z a t i s h l a r a t r o f muxitga ta’sir etuvchi manbalar va omillarni aniqlaydi. K u z a t i s h l a r t a b i i y v a a n t r o p o g e n o m i l l a r n i f a o l i y a t l a r i ustida olib boriladi. Ikkinchi guruzdagi kuzatishlar atrof m uxit dagi ob’ekt lar , resurslar, l andshaft lar, m oddalarni a y l a n m a x a r a k a t i , m u x i t n i f i z i k v a k i m y o v i y x o l a t i , biosferaning ifloslanish manbalari va yo’llari bo’yicha amalga oshiriladi. Uchinchi guruxdagi kuzatishlar yirik tizimlarni aks ta’siri bilan bog’liq, masalan, ob-xavo, iqlim, biosfera. Monitoringni tadkikot usullari. Fizik, kimyoviy, biologik, kosmik va boshqalardan iborat. Monitroingni tasniflanshi. Umumiy monitoring uchta asosiy bosqichdan iborat. Biologik monitoring. Uning vazifasi a t r o f m u x i t n i o ’ z g a r i s h i b i l a n i n s o n s o g ’ l i g ’ i n i b u z i l i s h i o’rt asidagi al oqani asoslaydi, atr of muxit ga ta’ si r etuvchi kantserogen va mutagen omillarni xisobga oladi. Bunda genetik m o n i t o r i n g t i r i k o r g a n i z m l a r d a g e n e t i k o ’ z g a r i s h l a r n i m u n t a z a m k u z a t i b b o r a d i . M a x a l l i y v a g l o b a l m i q y o s d a i n t e g r a l m o n i t o r i n g m a v j u d b o ’ l i b , u i n s o n p o p u l y a t s i y a s i d a d e f e k t b i l a n t u g ’ i l g a n l a r n i o ’ s i s h i n i o ’ r g a n a d i . Xozirgi o d a m n i g n e t i k o ’ z g a r i s h i n i n g v a q t d a d i n a m i k a s i n i g l o b a l m i q y o s d a k u z a t i s h x i z m a t i n i t a s h k i l q i l i s h z a r u r l i g i sezilmoqda. U xayvonlar genofondining monitoringi bilan t o ’ l d i r i l i s h i z a r u r . G e n e t i k m o n i t o r i n g x i z m a t i m u t a t s i y a ( o ’ z g a r i s h ) m i q d o r i , u l a r n i o ’ s i s h s u r ’ a t i v a b o s h q a l a r b o ’ y i c h a x a m t a d q i q o l i b b o r i s h i z a r u r . G e o e k o l o g i k ( t a b i i y- x o ’ j a l i k) m o n i t o r i n g i t a b i i y e k o t i z i m l a r , a g r o b i o t a , i n d u s t r i a l e k o t i z i m l a r x a m d a g e o t i z i m l a r n i k u z a t i s h n i t a ’ m i n l a y d i . B u x o l d a g e o f i z i k , geo-biokimyoviy, biologik usullar qo’llaniladi. Muxit o’z- o ’ z i n i t o z a l a s h s i f a t i y q o b i l y a t i n i a n i q l a y d i , e n e r g e t i k modda balansi, ekotizimlarni biomaxsuldorligini aniqlaydi va b . B u n a z o r a t t u r i n a z o r a t p u n k t l a r i v a p o l i g o n l a r n i n g t arm oqlarini funkt si yasi ni t a’m inlaydi. Bir inchi gur uxdagi pol igonlar tr ofi k zanj irl ar ni va ul arni buzi li shini ob’ekt sif at ida kuzatadi , REM lar ni va bi ol ogik m azxsul dorl ikni k u z a t a d i . I k k i n c h i g u r u x d a g i p o l i g o n l a r e k o t i z i m l a r r e su r s l a r i ni ku za t a di . U ch i n ch i gur ux da gi p ol i g on l ar t a bi i y s h a r o i t v a r e s u r s l a r n i b o s h q a r i s h n i n g t i z i m l a r i v a u s u l l a r i n i n g t a ’ s i r c h a n l i g i n i o ’ r g a n a d i . Biosferali monitoring. Inson omili ta’sirida bi os f e r a da y uz be r a yo t g an o’ zg ar i s hl ar ni k uz at i s h b i l an s h u g ’ u l l a n a d i . O ’ z b e k i s t o n d a b u t u r d a g i k u z a t i s h C H o t q o l bi osf er al i qo’r i qxonada am al ga oshi r i l adi . Geosistemali monitoring. Uning vazifasi atrof-muxit. (shuningdek tabiiy ekotizimlar)ni o’zgarishi bo’yicha, shuningdek t a b i i y - t e x n i k t i z i m l a r ( a g r o g e o t i z i m , s h a x a r m u x i t i , i n d u s t r i a l r a y o n l a r v a b . ) n i d i n a m i k o ’ z g a r i s h i b o ’ y i c h a k u z a t a d i . G e o t i z i m l i m o n i t o r i n g b i o e k o l o g i k m o n i t o r i n g uchun zarur, uni negizi sifatida xizmat qiladi: 1) bioekologik m o n i t o r i n g i n d i k a t o r i b o ’ l i b x i z m a t q i l u v c h i x o d i s a l a r n i atrof muxi tdagi genezisi va o’ zaro al oqasini aj rati b olishga i m kon ber adi . Bunda RE M dan or t i q if l osl ant i r uvchi l ar ni a n i q l a y d i . 2 ) b i o e k o l o g i k m o n i t o r i n g m a z m u n i n i c h u q u l a s h t i r a d i , c h u n k i a t r o f m u x i t n i s t i x i y a l i o ’ z g a r i s h i v a i nson yashash shar oi t i ni yom onl ashuvi ( shu bi l an bi r ga um um an b i o t a n i x a m m a s i n i ) g a s a b a b c h i b o ’ l g a n x o d i s a l a r n i o l d i n d a n k o ’ r a o l i s h g a i m k o n b e r a d i . 3 ) b i o e k o l o g i k m o n i t o r i n g chegaralarini kengaytiradi, insonni xo’jalik faoliyatida f oydal anadi gan t abi i i r esur sl ar ni uz pr edm et i ga qo’ shadi . Tabiii muxitni o’z-o’zini tozalashning tabiiy xolatini ani ql ashda RE M ni ko’r satkichl ar i va me’ yor iy m iqdor iy k o’ r s at ki ch l a r i ni ek ol og i k b ax ol as h m ux i m a xa m i ya t g a e ga . Bu q o b i l y a t t a b i i y e k o t i z i m l a r d a m a ’ l u m t r o f i k v a b o s h q a aloqalarni aniqlaydi (komponentlar oralig’ida konsumentlar, produtsentlar, redutsentlarni o’zaro bog’liqligi) tabiiy biologik m o d d a a l m a s h u v i n i n g x a j m i v a i n t e n s i v l i g i n i a n i q l a y d i . S H u n i n g u c h u n x a m g e o e k o l o g i k , g e o t i z i m l i m o n i t o r i n g kuzatishlardagi indikatorlar tarkibiga o’z-o’zini tozalash k o ’ r s a t k i c h l a r i n i k i r i t i s h t a b i i y e k o t i z i m l a r n i ifloslantiruvchi maxsulotlari bilan to’lib bo’lganligini qayd qilish natijasida geotizimlarni turli maishiy va sanoat c h i q i n d i l a r i b i l a n r u x s a t e t i l g a n nagruzkani prognozlashtirish imkoni vujudga keladi, o’z-o’zini tozalash q o b i l y a t i v a R E N ( n a g r u z k a ) t a b i i i e k o t i z i m l a r n i b o s h tiplaridagi trofik aloqalar va biologik modda almashuvi intensivligini o’rganish bilan aniqlanadi (Gerasimov 1985 y). Ma’lumki, tabiatda tabiiy, dinamik ekologik muvozanat mavjud bo’lib, agarda bu muvozanat buzilsa tabiiy muxit xam degradatsiyaga uchraydi. Aslida bu bilan tabiiy ekotizimlarni t u b d a n b u z i l i s h i r o ’ y b e r i b , m o d d a v a e n e r g i y a n i t a b i i y o q i m l a r i v a u l a r n i b a l a n s l a r i a s o s i d a t i k l a n m a y d i g a n xodisalar vujudga keladi va butun geotizimni ishdan chiqishi kuzatiladi. Ekotizimlarni eng muxim xususiyatlaridan biri ularni maxsuldorligidir. SHuning uchun xam geoekologik monitroingga biomaxsuldorlikni aniqlovchi indikatorlarni kiritish, bunda tabiii va inson tomonidan o’zgartirilgan (agrotizim, o’rmonli joylar va b.) geotizimlarga xam tatbiq qilinishi lozim. SHu ko’rsatkichlarni taqqoslash bilan tabiii resurslardan qanchalik sam ar al i f oydal ani l ayot gani ni ani ql ash i m koni yat i vuj udga k e l a d i . B u x o l o d a t d a g i e m p i r i k t e x n i k t a d b i r l a r v a statistik me’yoriy ko’rsatkichlardan ilmiy jixatdan asoslangan v a f o d a l a n i s h n i f o y d a l i p r o g n o z l i k o e f f i t s e n t i g a o ’ t i s h g a imkon tug’iladi. Yuqoridagilardan ma’lum bo’ldiki bio va geoekologik monitoringni o’tkazish usullari bir-biridan farq qiladi. B i o e k o l o g i k m o n i t o r i n g a t r o f - m u x i t n i b i r n e c h a parametrlari (indikatorlari) bo’yicha geofizik, biokimyoviy va b i o l o g i k s o x a l a r d a m u n t a z a m n a z o r a t x a m d a k u z a t i s h g a asoslanadi. Bunda maxalliy xarakterdagi nazorat punktlarida b i o ek ol gi k a xa m i ya t g a eg a b o’ l ga n ( RE M bo’ yi ch a) k uz at i s hl ar ni amalga oshiradi. Geotizimli monitoring geofizik, geo- va b i o k i m y o v i y x a m d a b i o l o g i k u s u l l a r d a n a f a q a t k o n t r o l punktlaridagina ish olib bormasdan shuningdek aloxida maxsus ( t e s t l i ) m a y d o n l a r d a x a m n a z o r a t x a m k u z a t i s h i s h l a r i n i o ’ t k a z a d i . B u x o l x u d u d i y x a r a k t e r g a e g a . T e s t m a y d o n l a r i n i t a b i i y t e s t p o l i g o n l a r d e b a t a s h m u m k i n . A y n i s h u p o l i g o n l a r d a g e o t i z i m l i t e s t l a r ( i n d i k a t o r l a r ) R E M , b i o l o g i k m a x s u l d o r l i k o ’ z - o ’ z i n i t o z a l a s h , p r o g n o z l i f o y d a l a n i s h k o e f f i t s e n t i n i a t r o f m u x i t b o ’ y i c h a b a r c h a m oni t or i ng uchun i shl ab chi qi l i shi l ozi m . Bunday pol i gonl ar unchalik katta bo’lishi shart emas, lekin tabiat yetarli darajada atrof muxit uchun xos (reprezentativ) yoki barcha xususiyatlarni qamrab ol gan bo’l ishi lozi m. Bi r tabi at zonasiga yoki yiri kroq tabi at- xo’ jali k xududi ga bit ta pol igon yet arl i. Bundan zonal yoki regional geoekologik poligonlar nomi bilan kelib chiqadi. Bunday pol i gonl ar da shu mi nt aqaga xos bo’ l gan kuzat i shl ar va nazorat olib boriladi. Bunda eng muxim geotizimlar guruxlari m a v j u d b o ’ l i s h i l o z i m : 1 ) t a b i i y ( q o ’ r i q x o n a ) x o l d a , 2 ) b o s h tabiiy — texnik (qishloq xo’jalik ekosistemasi), 3) antropogen «yuqori toifali» geotizim (shaxar xududi)(Gerasimov 1985 y.) O ’ z b e k i s t o n d a e k o l o g i k m o n i t o r i n g n i a m a l g a o s h i r i s h . O’zbekistonda atrof-muxitning ekologik monitoringi ayrim muassasalar tomonidan amalga oshirib kelinmoqda. Masalan, B o s h g i d r o m e t , Q i s h l o q v a s u v x o ’ j a l i g i v a z i r l i g i . G e o l o g i y a davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi (SES) va Tabiatni m uxof aza qi l i sh davl at qo’ m i t asi . Tabiatni muxofaza qilish davlat qo’mitasi O’zbekiston R e s p u b l i k a s i b o ’ y i c h a “ a t m o s f e r a x a v o s i , t u p r o q v a o c h i q xavzalarning yagona monitoring sxemasi” ni tayyorlash bo’yicha ishlarni davom etirmoqda. Bu borada 1990-yillarning ikkinchi y a r m i d a t u p r o q v a g r u n t s u v l a r i n i i f l o s l a n i s h m a n b a l a r i n i o’rganish davom etirildi. Masalan, kuplab turli ob’ektlarda p e s t i t s i d , o g ’ i r m e t a l l a r , f e n o l l a r k a b i m o d d a l a r n i l a b o r a t o r i y a a n a l i z i d a n o ’ t k a z i l d i . E n d i l i k d a q o ’ m i t a n i n g anal i t i k bazasi at m osf er a xavosi if l osl ani shi ni 30, suv o b ’ e k t l a r i n i 4 0 , t u p r o q n i 2 2 i n g r e d i e n t l a r b i l a n b u l g ’ a l a n i s h i n i n a z o r a t q i l a o l a d i . Respublikaning atrof muxitini ifloslanish manbalarini y a g o n a m o n i t o r i n g t i z i m i q u y d a g i l a r n i n a z a r d a t u t a d i : 1 ) n a z o r a t g a t e g i s h l i b o ’ l g a n k o r x o n a l a r v a u s t i v o r m a n b a l a r n i x a m d a i n v e n t a r i z a t s i y a q i l i s h n i b o s q i c h m a - b o s q i c h o’t kazi sh; 2) boshqa muassasal ar ni ng (Boshgidromet, Qi shloq va suv xo’jaligi, Geologiya qo’mitasi, Komunal xizmat ko’rsatish v az i r l i k l a r i v a b.) a xb or ot l ar i d an f oy da l a ni sh ; 3 ) t e st ob’ ek t l ar i da ( xa vo , su v v a t u pr o q xo l a t i b o’ i i c ha ) ku za t i sh l a r olib borish, 4) ifloslanish manbalari monitoringi tizimida m a ’ l u m o t l a r n i a n a l i z q i l i s h , u m u m l a s h t i r i s h v a t a r t i b g a solish, 5) qo’mita bazasida respublika va viloyatlar bo’iicha m a ’ l u m o t l a r b a n k i n i v u j u d g a k e l t i r i s h ; 6 ) t a n l a n g a n o b ’ e k t l a r b o ’ i i c h a a t r o f m u x i t x o l a t i t o ’ g ’ r i s i d a a x b o r o t tayyorlash. Ishlab chiqilgan ish uslubiyotini aprobatsiya qilish uchun turli texnogenez sharoitlarga ega bo’lgan ikki testli ob’ekt t a n l a b o l i n g a n : F a r g ’ o n a v i l o y a t i ( s a n o a t y o ’ n a l i s h i d a ) v a Xorazm viloyati (agrar yo’nalishda). Ushbu viloyatlar uchun xavo, tuproq, yer usti va yer osti suvlarini ifloslanish xaritalari, vaqt mobaynida muxit sifatini o’zgarish grafiklari, nazoratga tegishli bo’lgan manbalarni ustivorligi aniqlangan, kuzatish nuqt al ar i xam da davr l ar i bel gil angan, t ekshi r i l adi gan ingredientlar ro’yxati aniqlangan. B i r o q t a b i a t n i m u x o f a z a q i l i s h d a v l a t q o ’ m i t a s i d a g i ilmiy potentsial va jixozlar ifloslanish manbalarining monitoringini o’tkazish uchun yetarli emas. Atrof muxitni xloroorganik pestitsidlar, neftь maxsulotlari, og’ir metallar bilan ifloslanish manbalarini asboblar bilan nazorat qilish u c h u n F a r g ’ o n a , B u x o r o , S a m a r q a n d , X o r a z m v a T o s h k e n t viloyatlarida xududiy markazlar tuzilgan. Dala sharoitida landshaftlar ifloslanishini o’rganish va m a n b a l a r i n i a n i q l a s h m a q s a d i d a t a d q i q o t o ’ t k a z a y o t g a n ekspeditsiya ma’lum dastur asosida xavo, suv, tuprq, usimlikni ifloslanishi bo’iicha monitoring ishlarini utkazishi maqsadga m u v o f i q . B u n i n g u c h u n x a v o n i i f l o s l a n i s h i n i o ’ r g a n i s h m aqsadi da ser qat nov avt om obi l yo’ l i chekkasi da o’ si b t ur gan d a r a x t b a r g l a r i d a n m a ’ l u m m a s o f a d a y i g ’ i s h , b u n d a d a r a x t t u r i n i y o z i b o l i s h l o z i m , s o ’ n g r a m a r k a z i y s h a x a r d a m a v j u d b o ’ l g a n l a b o r a t o r i y a d a b a r g l a r n i i f l o s l i g i n i a n i q l a s h ( b u o g ’ i r m e t a l l a r u c h u n ) , t u p r o q t a r k i b i d a g i o g ’ i r m e t a l l a r , pestitsidli ulardan namuna olish bilan laboratoriyaga elitish k e r a k , s u v i i f l o s l i g i x a m n a m u n a o l i s h y o ’ l i b i l a n laboratoriyada aniqlanadi. Bunda 3 shishi idishda (0,5 l dan ) suv olinsa, sho’rligi, sifati va boshqa moddalarni aniqlashga imkon b e r a d i . B u n d a b a r c h a o l i n g a n n a m u n a l a r n i x a r b i r i a n i q m a n z i l i , d a t a s i , o l i n g a n c h u q u r l i k , x a v o x o l a t i v a b o s h q a zaruriy ma’lumotlar yozib olinishi kerak. D a l a s h a r o i t i d a m o n i t o r i n g m u n t a z a m b o ’ l m a s a q a m b i r m a r t a l i k m a ’ l u m o t g a e g a b o ’ l i s h g a i m k o n b e r a d i , k e y i n c h a l i k xuddi shu xududda yana qayt adan dal a i shl ar i am al ga oshi r i l sa o l d i n g i m a ’ l u m o t l a r b i l a n s o l i s h t i r i s h u c h u n a s o s b o ’ l a d i , x a r i t a l a r i s h l a s h d a z a r u r b o ’ l a d i . E n g m u x i m i e k o l o g i k m o n i t o r i n g n i t a r t i b l i , b e l g i l a n g a n q o i d a l a r b i l a n a m a l g a o s h i r i s h k o ’ z l a n g a n m a k s a d g a e r i s h i s h g a i m k o n b e r a d i . E k s p e d i t s i y a i s h l a b t u r g a n x u d u d d a m o n i t o r i n g k u z a t i s h l a r i n i i l o j i b o r i c h a m a j m u a l i o l i b b o r i s h y a x s h i s a m a r a b e r a d i , c h u n k i f a q a t s h u s h a r o i t d a g i n a m a j m u a l i m o n i t o r i n g l i k u z a t i s h n i a m a l g a o s h i r i s h m u m k i n , y a k k a t a d q i q o t c h i l a r b u n d a y m u r a k k a b i s h l a r n i t a r t i b l i q i l a ol m a yd i l ar , y ok i f i z i k j i x at da n ul da si da n c hi qa ol m a yd i l ar .

Похожие

Geoekologik kartalar
Geoekologik muammolar
Geoekologik xaritalashtirish
Geoekologik ekspertiza
Geoekologik bashorat va ekspertiza