logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экология
  4. Geoekologik xaritalashtirish

Geoekologik xaritalashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB
Скачать
Geoekologik xaritalashtirish.Reja : 1.Ekologik xaritalashtiri shning mazmuni 2 .E k o l o g i k x a r i t a l a s h t i r i s h n i n g t a s n i f l a n i s h i 3.Ekologik xaritalarni tuzishning metodologik asoslari 4.Amaliy ekologik xaritalashtirish 5.Ekologik monitoring natijalari asosida xaritalashtirish 6.Geoekologik xaritalashtirish usullarini asoslash. G e o e k o l o g i k x a r i t a l a s h t i r i s h m a z m u n i , t u r l a r i v a t a s n i f l a n i s h i . A t r o f m u x i t x o l a t i n i x a r i t a d a t a s v i r l a s h m u x i m m a s a l a , u n i n g i l m i y v a a x a m i y a t i b a r c h a g a m a ’ l u m . E k ol og i k xar i t al as ht i r i s h de ga nd a f a qa t bi r gi na «E ko l o gi k x a r i t a » n i t u z i s h n i n a z a r d a t u t m a s l i k k e r a k . « E k o l o g i y a » t u s h u n c h a s i g a k u r a t i r i k o r g a n i z m l a r n i n g b i r - b i r l a r i v a atrof muxit bilan bo’lgan o’zaro munosabatlarini o’rganish deb qaralsa, u xolda bu yo’nalishda bir necha bir-birlari bilan bog’ li q bo’l gan m avzuli xarit al ar yarati sh mumkinli gi ravshan bo’ladi. Tabiat muxofazasi, tabiatdan foydalanish, ekologik vaziyatlar, inson bilan tabiat munosabatlarining geografik va ekologik aspektlarini kamrab olganliklari tufayli bu borada k o ’ p l a b t u r l i m a v z u l i a n a l i t i k v a s i n t e t i k x a r i t a l a r t u z i s h taqozo etiladi. E k o l o g i k x a r i t a l a r n i m a z m u n i , f u n k t s i o n a l v a z i f a s i (biror maqsadga yo’naltirilganligi), undan foydalanish turiga kura uch tipga: 1) umumekologik, 2) aniq maqsadga yo’naltirilgan, 3 ) a m a l i y x a r i t a l a r g a a j r a t i s h m u m k i n . U m u m e k o l o g i k x a r i t a l a r g a m a z m u n a n k e n g q a m r o v l i , k o ’ p g i n a e k o l o g i k x o d i s a l a r v a j a r a y o n l a r n i m a j m u a l i u m u m l a s h g a n t a r z d a t asvi r l aydi . Bu gur uxdagi xar i t al ar si nt ezl ashgan t oif aga m a n s u b l i g i t u f a y l i k a r t o g r a f i k m a z m u n i a n c h a m u r a k k a b t u z i l m a g a e g a v a s h u n i n g u c h u n x a m b o y m a ’ l u m o t l a r g a e g a l i g i bi l a n aj r al i b t ur a di . «T ab i a t d an f o yd al an i s h» , «E k ol ogi k x a r i t a » , « G e o e k o l o g i k x a r i t a » , « T a b i a t n i m u x o f a z a q i l i s h » v a b o s h q a s h u t o i f a d a g i x a r i t a l a r u m u m e k o l o g i k x a r i t a l a r d e b atash mumkin. Aniq maqsadga yo’naltirilgan ekologik xaritalar maxsus kartografik mazmunga ega bo’lib, biror ekologik yoki tabiat m u xof az as i g a o i d xo di sa l a r n i t a sv i r l a sh ga q ar at i l g an bo’ l a di . B u j i x a t d a n q a r a g a n d a u s h b u t o i f a d a g i x a r i t a l a r m a z m u n i m a ’ l u m m a q s a d g a y o ’ n a l t i r i l g a n l i g i t u f a y l i t a b i a t k o m p o n e n t l a r i y o k i r e s u r s l a r i d a n f o y d a l a n i s h j a r a y o n i d a vu j u dg a k el ga n ek ol og i k va zi ya t n i t av si f l ay di . Bu bor ad a, m a s a l a n , s u v r e s u r s l a r i d a n f o y d a l a n i s h b o r a s i d a x u d u d d a t ar ki b t o pg an e ko l o gi k ax vo l v a u bi l a n bo g’ l i q b os hq a j ar a yo n v a x o d i s a l a r u m u m l a s h g a n x o l d a x a r i t a d a a k s e t t i r i l a d i . Albatta, asosiy xaritada suv resursidan foydalanish va uning e k o l o g i k x a m d a i j t i m o i y - i q t i s o d i y o q i b a t l a r i , a y r i m xarita-kesmalarda asosiy xaritani mazmunini to’ldirish maqsadida ba’zi xodisalar tasvirlanadi. Bu guruxdagi ekologik x a r i t a l a r m a ’ l u m t a b i a t r e s u r s l a r i d a n f o y d a l a n i s h natijasida tarkib topgan axvol (vaziyat) ni tasvirlashga q a r a t i l g a n l i g i t u f a i l i m u t a x a s s i s l a r u c h u n u i n t e g r a l baxolashga xizmat qiladi. Amaliy ekologik xaritalar mazmunan tegishli ekologik vazi yatl ar ni yaxshi lashga xi zm at qil adi. Kart ogr af ik ji xatdan va o’z oldiga qo’ygan aniq maqsadiga kura bu toifadagi xaritalar sintetik va analitik guruxlarga bo’linadi. Sintetik ekologik xaritalar mazmunan ancha boy, ularda xisob-kitob natijalari olingan ko’rsatkichlar, mezonlar, me’yoriy ma’lumotlar, kuzatish asosida erishilgan jamlama ma’lumotlar, tajribaviy va dala axborotlari maxsus kartografik shartli belgilar asosida tasvirlanadi. SHuni aloxida ta’kidlash lozimki, bu guruxdagi x a r i t a l a r k o ’ p r o q q a y t a i s h l a n g a n , y a ’ n i t a x l i l q i l i n g a n miqdoriy va sifatli ko’rsatkichlarni tasvirlaydi, bu jixatdan ular analitik xaritalardan keskin farq qiladi. Ekologik xaritalarni tuzishning metodologik asoslari. Tabiat murakkab geotizimlardan iborat, binobarin, ularni o’rganishni tizimli yondashuv asosida amalga oshirish samarali e k a n l i g i f a n d a a s o s l a n g a n . T i z i m l i y o n d o s h u v u m u m i l m i y tamoyilga aylandi. Tizimli yondoshuv o’rganilayotgan xududni t i z i m s i f a t i d a q a r a y d i . , u n i o ’ r g a n i s h e s a u s l u b i y o t a s o s i d a amalga oshirishadi. A.G.Isachenko (1981 y) ni ta’killashicha, tizimli tamoyilni kartografiyada qo’llanilishi eng qulay yo’li t u z i l a d i g a n b i r t u r k u m m a v z u l i x a r i t a l a r a s o s i d a geotizimlarni ifodalanishi eng qulay va samarali usul bo’lib xizmat qiladi. Asosiy tadqiqot usullari sifatida landshaft, aerokosmik, landshaft indikatsiyasi, kartografik, miqdoriy, solishtirish va b. qo’llaniladi. Ekologik xaritalar asosini landshaftlar tashkil qiladi. Amaliy ekologik xaritalashtirish. Amaliy ekologik xaritalashtirish xududlarda tabiat muzxofazasi, vujudga kelgan qaltis vaziyatlarni yumshatish, axoli uchun qulay va juda qulay tabiiy muxit yaratish, falokat keltiruvchi tabiat xodisalarini ol di ni ol i sh, t abi i y m uxi t ni opt i m al l asht i r i sh va boshqa yumushlarda kurashning taktika va strategiyasini aniqlash, loyixa ishlarini amalga oshirishda negiz vazifasini o’taydi. Amaliy xaritalar guruxida baxolash, prognoz, chora- tadbirlar majmuasi, inventarlash, tabiatni muxofaza qilish b o ’ y i c h a r a y o n l a s h t i r i s h , e k o l o g i k r a y o n l a s h t i r i s h v a b o s h q a turdagi mavzuli xaritalar tuziladi. Xaritalar amaliy turdagi u s t i v o r l i k k a e g a b o ’ l g a n l i k l a r i u c h u n u l a r n i t a y y o r l a s h d a me’yoriy, taxlil natijasida aniqlangan kursatkichlar, kuzatish, d a l a - t a j r i b a v i y i s h l a r ( e k s p e r i m e n t ) n a t i j a l a r i d a n k e n g fo ydala n iladi. Ekologik monitoring natijalari asosida x a r i t a l a s h t i r i s h . A t r o f m u x i t n i , x u s u s a n s u v v a x a v o x a v z a l a r i , t u p r o q n i i f l o s l a n i s h i , y a y l o v , o ’ r m o n z o r l a r n i buzilishi, yer resurslarini muomaladan chiqib ketayotganligi muntazam faoliyat ko’rsatuvchi ekologik monitoringni joylarda a m a l g a o s h i r i s h n i t a l a b q i l a d i . B u b o r a d a m a m l a k a t i m i z d a ma’lum darajada ekologik kuzatish va nazorat ishlari olib borilmoqda. Ekologik monitoring natijasida jonli va jonsiz tabiat bo’yicha xar yili ko’plab kuzatish va nazorat ma’lumotlarini yig’iladi. Ayniqsa, suv va xavo xavzalarini ifloslanishi, t u p r o q l a r n i q a s h s h o q l a n i s h i , s u g ’ o r i l a d i g a n y e r l a r n i sho’rlanishi, eroziya va b. jarayonlarni xarakati bo’yicha ko’plab ma’lumotlar yig’iladi. Ular asosida ma’lum yo’nalishlar bo’yicha ekologik xaritalr tuzish fond materiallaridan foydalanish s a m a r a d o r l i g i n i b i r n e c h a b a r o b a r o s h i r a d i . X a r i t a k o ’ p l a b t u r l i k o ’ r s a t k i c h , m i q d o r i y m a ’ l u m o t l a r n i o ’ z i d a mujassamlashtirgani tufayli, ulardan amaliy foydlanishni osonlashtiradi, samaradorligini oshiradi. Bunday xaritalar ma’lum yerlar uchun muntazam tuzib borilishi natijasida ularni kup yil lik di nami k o’ zgar ishi dagi qonuniyat lar ni aniqlashga i m kon ber adi . Ekol ogi k xar i t al ar ni t uzi shda aer okosm i k uslubiyotdan foydalanish ancha samarali x;isoblanadi. Koinotdan olingan suratlar asosida tuzilgan xaritalar loyixachilar, turli mutaxassislar, olimlarni tabiat muxofazasi, ekologik vaziyatni yumshatish, tabiiy resurslarni maxsuldorligini oshirishdagi ishlarini tez bajarilishi, sifatli qilib amalga oshirishda va ko’zlangan maqsadga erishishda negiz bo’ladi. G e o e k o l o g i k x a r i t a l a s h t i r i s h u s u l l a r i . G e o g r a f i k ekologiya tadqiqotlari natijalarini xarita asosida ko’rsatish m u x i m a x a m i y a t g a e g a . G e o e k o l o g i k x a r i t a a s o s i d a l a n d s h a f t turi beriladi, chunki u xar bir xudud bo’yicha ma’lum axborot b e r a d i , s h u n i n g d e k l a n d s h a f t k o n t u r l a r i a s o s i y t a b i i y chegaralar xi sobl ai adi, ul ar asosida boshqa ko’r satkichl ar ni ng xa m bi r - bi r l a r i da n f ar qi an i q l a na di . R an gl ar s pe kt r i ekologik vaziyatlar darajalarini bildiradi, shuning uchun xam r a n g l a r n i t a n l a s h d a v a z i y a t d a r a j a s i g a a x a m i y a t b e r i s h lozim.(masalan, qulay vaziyat xavorang, falokatli vaziyat qizil rang bo’lishi mumkin). Ranglar chegaralari landshaft konturlari bo’yicha o’tkaziladi. Har bir vaziyat darajasi landshaftlarni inson xo’jalik f a o l i y a t i n a t i j a s i d a o ’ z g a r g a n l i k s i n f i n i a k s e t t i r a d i , b u n i n g u c h u n r i m r a q a m i b i l a n o ’ z g a r g a n l i k d a r a j a s i ko’rsatiladi, masalan 15 —V, bunda arab raqami landshaftning tartib, rim raqami esa o’zgaruvchanlik darajasini ifodalaydi. (V—qayta o’zgartirilgan daraja). Har bir konturda rivojlanayotgan tabiiy va antropogen j a r a y o n l a r s i m v o l l a r a s o s i d a b e r i l i s h i m a ’ q u l ; s e l , q o r ko’chkisi, surilmalar xududiy xarakterga ega bo’lganliklarini e’tiborga olib maxsus chiziqlar, areallar, nuqtalar bilan ko’rsatilishi mumkin. Tabiiy jarayonlarni shartli belgilarni qalinligi yoki shaklini o’zgartirish yo’li bilan intensivligini ko’rsata olish mumkin. Bu, ayniqsa, eroziya, deflyatsiya, sho’rlanish, j ar e r o zi ya si , ak ku m u l y at si ya ka bi xo di s al ar ni t a sv i r l a sh da asqotadi. L a n d s h a f t k o n t u r l a r i d a , s h u n i n g d e k n o m l a r i « Q i z i l kitob» larga kiritilgan o’simlik va xayvonlarni maxsus belgi b i l a n k o ’ r s a t i s h j o i z , b u n d a a y l a n a y o k i k u p q i r r a l i k a t a k orasiga raqam yoki xayvonning rasmini ko’rsatish yo’li bilan i f o d a l a n i s h i m u m k i n . B u b o r a d a « O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g e k o l o g i k x a r i t a s i » ( 1 9 9 1 ) d a b e r i l g a n shartli belgilar ancha ob’ektiv chiqqan. SHartli belgilarni j o y l a s h t i r i s h d a a l b a a t a , t a s v i r l a n a y o t g a n o ’ s i m l i k y o k i xayvonni ayni shu konturda xozirda tarqalganligini xisobga olish zlrur. Tog’lik va tog’ oldi tekisliklarida ushbu shartli b el gi l ar ni j o yl as ht i r i s hd a s i y r a kl i k ka a m a l q i l i sh za r ur bo’ladi, respublikada tog’ landshaft konturlari kichikroq b o ’ l g a n l i k l a r i u c h u n b o s h q a b e l g i l a r b i l a n m u r a k k a b l a s h i b k e t a d i , natijada xaritani o’qish og’irlashadi. S a n o a t s h a x a r l a r i n i n g a t m o s f e r a x a v o s i n i ifl oslant ir adigan toifalari ( xavoni ifl oslani sh indeksi ) b o ’ y i c h a b e r i l i s h i v a s h a x a r p u n s o n i n i u s h b u d a r a j a g a m u l j a l l a b ( q i z i l r a n g d a ) k o ’ r s a t i s h m a ’ q u l . D a r e , k u l , s u v o m b o r i , k a n a l , k o l l e k t o r l a r n i n g m i n e r a l a s h u v d a r a j a s i ma’ lum postl ar (stvor) da kar togramm a usul i bil an bir necha y i l l a r u c h u n b e r i l a d i . S H u n i n g d e k u l a r n i n g c h e t l a r i x o s h i y a (rang) usuli bilan ma’lum postlar oralig’ida ko’rsatiladi. Bu b i l a n d a r y o l a r d a m a n b a d a n m a n s a b g a t o m o n m i n e r a l l a s h u v d a r a j a s i n i o r t i b b o r i s h i y a x s h i i f o d a l a n a d i . M a s a l a n , Amudaryoda Termiz-CHorjo’y-Tuyamo’yin- Nukus-Qiziljar- Orol dengizi postlari bo’yicha beriladi. K a r t a d a b u z i l g a n v a r e k u l ь t i v a t s i y a q i l i n g a n y e r l a r ko’rsatilishi lozim (masalan, Navoiy, Toshkent, Qashqadaryo, Samarqand va boshka viloyatlar). Kartadan tashqari bush joylardan tug’ri foydalanishni r e j a l a s h t i r i s h k e r a k : b i z n i n g c h a , b u j o y l a r d a x a r i t a - k e s m a l a r , j a d v a l , g r a f i k , m a t n l a r b e r i l i s h i m a q s a d g a muvofik, ular asosiy xaritani mazmunini boyitadi. Yer osti suvlarining ifloslanishi, tuproqlarni og’ir metallar bilan if l osl ani shi , t upr oqda qol di q pest i t si dl ar ni ng m i qdor i , atmosfera xavosini ifloslanishiga oid ma’lumotlar berilishi m a ’ k u l . S a n o a t s h a x a r l a r i d a c h a n g v a g a z l a r n i m a x s u s m o s l a m a l a r b i l a n u s h l a n i b q o l a y o t g a n k i s m l a r i , x a v o g a c h i k a r i l a y o t g a n q i s m i t u r l i s h a r t l i b e l g i l a r b i l a n i f o d a l a n i s h i y a x s h i s a m a r a b e r a d i . Q o ’ r i q x o n a l a r , m i l l i y b o g ’ l a r , z a k a z n i k l a r a l o x i d a x a r i t a - k e s m a d a b e r i l i s h i , y a n g i t d a n v u j u d g a k e l t i r i l i s h i l o z i m b o ’ l g a n a l o x i d a q o ’ r i k l a n a d i g a n x u d u d l i a r e a l l a r b i l a n b e r i l i s h i mutaxassislar uchun yaxshi yordam beradi. O r o l d e n g i z i n i n g x o z i r g i q o l a t i , q u r i y o t g a n j a r a y o n l a r , s u v v a t u z b a l a n s l a r i , t a b i i y j a r a y o n l a r , d e n g i z n i n g 1 9 6 1 yildan boshlab o’zgarish dinamikasi, istikbolda kutilayotgan u z g a r i s h l a r n i x a r i t a l a r a s o s i d a k u r s a t i s h m u x i m a x a m i y a t g a ega. Atrof-muxitni ifloslanishi munosabati bilan axoli or as i d a t i b bi y uz ga r i sh l a r n i xar i t al ar a so si da t av si f l as h amaliy axamiyat kasb etadi.

Похожие

Geoekologik kartalar
Geoekologik muammolar
Geoekologik monitoring
Geoekologik ekspertiza
Geoekologik bashorat va ekspertiza