Geoekologik bashorat va ekspertiza - Экология - Рефераты

Geoekologik bashorat va ekspertiza

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

Geoekologik bashorat va ekspertiza Reja: 1. Bashorat va ekspertiza tug’risida umumiy tushuncha 2. Geoekologik bashoratlashtirish uning ilmiy asoslari fan hamda amaliyot uchun ahamiyati 3. O’zbekistondagi Ekologik vaziyatlar o’zgarishining bashorati 4. O’zbekistonda ekologik-geografik ekspertiza va uni amalga oshirish hususiyatlari

Insoniyat ijtimoiy va fan – texnika taraqqiyoti yo‘lidan qanchalik jadal rivojlansa, sayyoramiz va koinotning sayyoramiz atrofidagi qismlarining muntazamroq o‘rganilgan sari atrof tabiiy muhit rivojlanishini, aholi sonini o‘sishi va joylashuvini, hududlarni o‘zlashtirishni, ishlab chiqarishni rivojlantirish va joylashtirishni, aholi iste‘moli tuzilmasining kengayishi va o‘zgarishini va boshqa tabiiy hamda ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni uzoq muddatli bashorat qilish ham amaliy jihatdan zarurroq bo‘lib qolmoqda. Geologik, okeanologik, ekologik, antropologik, tibbiy – biologik (jumladan genetik ham), demografik, urbanistik, iqtisodiy, sotsiologik, siyosiy va boshqa bir qator (aholi iste‘molini, transport tarmoqlarini rivojlantirishni, rekreatsiya jabhalarini rivojlanishini bashorati) ishlab chiqilgan va chiqilmoqda. Bashoratlarning turli xillari va mo‘ljaldagilari orasida geografik bashorat ham o‘zining munosib o‘rniga ega. Bashorat deb keng ma’noda muayyan voqealar, hodisalar, jarayonlarning rivojlanishi va tugallanishidagi o‘zgarishlarni olingan ma‘lumotlar asosida oldindan aytib berish tushuniladi. Boshqacharoq qilib aytganda bashorat muayyan ma‘lumotlar asosida biror narsani rivojlanishini oldindan aytib berishidir. Bashorat bashoratlashtirishning yakunlovchi maxsuli, natijasidir. Bashoratlashtirish biror ob‘ektga xos bo‘lgan tashqi va ichki aloqalarni retrospektiv (yunoncha retro – orqaga, spektar – qaramoq) tahlil asosida fikr yuritish usullarining majmuasi va shuningdek, bu aloqalarning qarayotgan hodisa yoki jarayon doirasida ehtimoliy o‘zgarishlarni tahlil qilgan holda ana shu hodisa yoki jarayonning kelgusida rivojlanishini to‘g‘risida muayyan ishonchli mulohaza chiqarishdi. Yer to‘g‘risidagi ko‘pgina fanlarning eng dolzarb muammolaridan biri kelgusida tabiiy muhit holatining bashoratidir. Tabiat jarayonlari, hodisalari va ob’yektlarining har qanday bashorati ularning oldingi holatini(maylini) bilishga asoslanadi va shu sababli bashorat oldidan muayyan ilmiy tadqiqotni taqoza etadi. Geografiya turli larni – tabiiy, ishlab chiqarish ijtimoiy, tabiiy – ijtimoiy tizimlarni o‘rganadi. Shu sababli geografik bashorat – geosistemalarning kelgusidagi holatini oldindan ko‘ra bilish yoki aytib berishdir. Bashorat nafaqat

geosistemalarni kelajakdagi o‘zgarishini avvaldan asoslashgina bo‘lib qolmay, balki ularning asosiy o‘zgarish yo‘nalishlarini, tadrijiy o‘zgarishlarini, murakkablashishini ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli – geografik bashorat – muayyan tabiiy sistemadagi ob’yektlar, hodisalar va jarayonlarning kelajakda gi o‘zgarishlarini, shuningdek shu sistemalarning o‘tmishdagi va hozirgi holatini, boshqa tabiiy sistemalar (atmosfera, litosfera, hidrosfera) bilan aloqalarini tahlil qilish asosida taxminlash va hisob qilishdir. Bashoratlashtirish jarayoni bashoratlashtirish ob‘ektining (hodisa, voqea, jarayonning) o‘tmishda va hozirgi rivojlanish qonuniyatlari va yo‘nalishlari to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lishni, kelajakdagi rivojlanishi va holatini ilmiy jihatdan asoslashni, ob‘ektning o‘zgarishini belgilovchi sabab va omillar hamda uning taraqqiyotini tezlashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi sharoitlar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishni va boshqaruv bo‘yicha bashoratli xulosa va qarorlarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. BASHORAT VA REJA Rejalashtirish bilan bashoratlashtirish, reja bilan bashorat o‘rtasida yaqinlik ham, tafovvut ham mavjud. Reja xaqiqatga ancha yaqin yoki uning o‘zi, odatda u nima bo‘lishi kerak, degan savolga javob beradi. Masalan, Qashqadaryo viloyati 2001 yilda ming t. paxta yetkazib berishi kerak. Bu reja. Bashorat biroz noaniqroq bo‘lib, bir necha variantda tayyorlanadi va shu variantdan biri xaqiqatga yaqinroq bo‘ladi. Rejani tuzish uchun aniq ko‘rsatkich va hisob – kitoblar qilishga to‘g‘ri keladi. Reja 2-2, uzog‘i bilan 5 yilga, bashorat esa undan uzoqroq muddatlarga tuzilishi mumkin. Geografik bashorat kengroq bashoratlarning, eng avvalo ijtimoiy – iqtisodiy bashoratlarning bir qismidir, chunki geografik bashorat ijtimoiy va iqtisodiy bashoratlar bilan chambarchas bog‘liq. Bundan tashqari, geografik bashoratda gidrologik, iqlimshunoslik, ekologik, geokimyoviy va boshqa xususiy bashoratlarga ham jiddiy e‘tibor qaratiladi. Xususiy bashoratlarning qiymati inson

ta‘siri ostidagi kelajakni begilaganda oshadi. Odam omilini e‘tiborga olmasdan turli geografik bashorat ishlab chiqilishi mumkin emas. Geografik bashorat o‘z oldiga integral geotizimlar kelajakda qanday bo‘lishini ilmiy asoslashni, ya‘ni turli mamlakatlar guruhlari, aniq mamlakatlar, viloyatlar, shaharlar, landshaftlarning guruhlari va ayrim landshaftlarning tizimlarida tabiat, aholi, texnika, xo‘jalikning o‘zaro ta‘siri qanday bo‘lishini ilmiy asoslashni vazifa qilib qo‘yadi. Barcha g e ografik bashoratlar sistemalarning bashorat qilinayotgan elementlarining xususiatlari, miqyoslari va aniqlik darajasiga ko‘ra farqlanadi. Geografik bashorat: a) tabiiy – geografik, b) demografik va iqtisodiy – ijtimoiy geografik bashoratlarga bo‘linadi. Bashoratlar bir yilgacha, 5 yilga, 10-15 yilga, bir necha o‘n yilga va undan ko‘proq muddatlarga tuzilishi mumkin. Muddatlariga ko‘ra bashoratlar operativ (1 oyga), juda qisqa muddatli (1 oydan 1 yilgacha), qisqa muddatli (1 yildan 3-5 yilgacha), o‘rtacha muddatli (5 yildan 10-15 yilgacha), uzoq muddatli (kelgusidagi bir necha o‘n yilliklargacha) va juda uzoq muddatli (ming yil va undan ham ko‘proqqa) bo‘ladi. Geografik bashoratlashtirishda juda ko‘p usullar mavjud: 1) retrospektiv usul. Bu usul geotizimlar rivojlanishining asosiy tendentsiyalarini (yo‘nalishlarini) chuqur o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lib, o‘tmishni o‘rgangan holda kelajakda yo‘l tutiladi. Retrospektiv usuldan foydalanib geografik bashoratlashtirishda o‘tmishdagi o‘zgarishlar yo‘nalishi qancha ko‘p vaqtni o‘z ichiga olsa, bashorat ham shuncha aniqroq bo‘ladi. Masalan, 20 yilga mo‘ljallangan bashorat xaqiqatga yaqin bo‘lishi uchun o‘tmish 60-70 yildagi ma‘lumotlarga asoslanish lozim. 2) o‘xshashlik usulida bashoratlashtirilayotganda bashoratlashtirilayotgan ob‘ekt xuddi shunday xususiyatlarga ega bo‘lgan boshqa ob‘ekt bilan solishtiriladi va bashoratlashtirilib bo‘lingan ob‘ektda qanday o‘zgarishlar qutilgan bo‘lsa, yangi ob‘ektda huddi shunday o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligi tushuniladi. Masalan,

ko‘riladigan atrof muhitga ta‘sirini bashoratlashtirishda o‘xshash sharoitlarda joylashgan boshqa suv omboriga doir ma‘lumotlardan foydalanish mumkin. 3) ekstrapolyatsiya usuli geografik bashoratlarda, masalan, gidrologiya, meteorologiya, iqlimshunoslikda qo‘llaniladi. Ekstrpolyatsiya uchun nisbatan uzoq davrdagi bir qator ko‘rsatkichlar zarur. Chunki bu ko‘rsatkichlarni tahlil qilish asosida bashorat tuziladi. Geografik bashoratlashtirishda landshaftli indikatsiya usuli dala sharoitida tadqiqot ishlari olib borilayotganda keng qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, landshaftning indikatorlik xususiyatiga ega bo‘lgan komponentlari orqali kuzatib bo‘lmaydigan komponentlarni o‘rganish mumkin bo‘ladi. Masalan, yantoq yoki qamish sizot suvlarining sathini ko‘rsatadi. Geografik bashoratlashtirishda, shuningdek, aerokosmik, kartografik, matematik (modellashtirish, kirim – chiqim) kabi usullarda hamda statistika va boshqa miqdoriy ma‘lumotlardan ham keng foydalaniladi. Geografik bashoratlar hududiy miqyoslariga ko‘ra ham ajratiladi. 6. Global, hududiy va mahalliy miqyosdagi bashoratlar va ularni amalga oshirish. Global miqyosdagi bashoratlashtirish insoniyatning kelajakdagi hayotini saqlab qolishga qaratilgan muammolarni oldindan bashorat qilishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham mutaxassis va olimlarning katta qismi sayyoramiz miqyosida kelajakda kutilayotgan turli noxush hodisalarni bashorat qilish bilan shug‘ullanadi. Atmosfera havosining ifloslanishi, ozon qatlamining yupqalashishi, “issiqxona samarasi” cho‘llashishi kabi jarayonlar shular jumlasidan. Bu muammolarni tezlikda ijobiy ham qilmaslik insoniyat boshiga halokat keltiradi. Binobarin, mazkur hodisalarni to‘g‘ri bashoratlash va uning rivojlanishini oldini olish olamshumul ahamiyatga ega. Hududiy bashoratlashtirish tabiiy jihatdan chegaralangan muayyan tabiat komplekslarining kelajakda o‘zgarishini asoslaydi. O‘z ahamiyati jihatidan global miqyosdagi bashoratlashdan keyin ikkinchi o‘rinda turgan bu bashoratlashtirish ishlab chiqarish kuchaygan rayonlarda tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi ziddiyat

ayniqsa kuchayadi. Buning natijasida turli ekologik holatlar kelib chiqadi. Bunday ekologik og‘ir ijtimoiy – iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Hududiy bashoratlashtirish sayyoramizdagi ko‘pgina akvatoriyalar (dengizlar, qo‘ltiqlar) va TXK lar uchun xos. Dengizlarning ifloslanishi, quruqlikdagi katta TKlarda turli noxush jarayonlar aholi uchun ham ma‘lum darajada turli xavf – hatarlarning oldini olish choralarini izlaydi, ularni bartaraf qilish tadbirlarini belgilaydi. Mahalliy bashoratlashtirish ko‘proq sanoat korxonasi yoki sanoat korxonalari majmuasi (sanoat tuguni) suv ombori, sug‘orish kanali, xom ashyoni qayta ishlaydigan korxonalar (neft, gaz, paxta tozalash, to‘qimachilik korxonasi va boshq.)ning atrof muhitga ta‘siri va bu ta‘sir tufayli sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni bashoratlashtirishdir. Mahalliy bashoratlashtirish ma‘lum hudud uchun tegishli bo‘lmay, balki bir necha shunday korxonalarning ta‘sirini aniqlash ham zarur bo‘ladi. Bu holda hudud maydoni va ta‘sir kuchi ham ortib boradi, binobarin bashoratlashtirish ham murakkablashadi. 7) Tabiat komponentlari va komplekslarining o‘zgarishini bashoratlash. Tabiiy geografik bashoratlashtirishning xususiyatlaridan biri ba‘zi zaruriy ma‘lumotlarni tabiatning o‘zidan ishlashda ko‘rinadi. Mavjud tabiat komplekslarining barcha xususiyatlari, tadrijiy o‘zgarishlarni chuqur o‘rganish natijasida tabiiy muhitda kelgusida kutilayotgan o‘zgarishlar asoslanadi. Tabiatda relefning turli shakllari mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘zida ma‘lum bashoratli xususiyatlarni mujassamlashtiradi. O‘rta Osoyoning daryo vodiylaridagi allyuvial terrasalarning aksariyat qismi sug‘oriladigan dexqonchilikda foydalaniladi. Sug‘orishda suvdan noto‘g‘ri foydalanish jar eroziyasining rivojlanishiga olib kelgan. Relef shakllarining o‘zgarishini bashorat qilishda bu omillarni albatta hisobga olish zarur. Sug‘oriladigan yerlar, shuningdek, daryolarning qadimiy va hozirgi deltalarida ham katta maydonlarni egallaydi. Odatda daryo deltasining balandroq qismi mexanik tarkibi yengil bo‘lgan yotqiziqlar – qumoq, qum va alevritdan, pastqam qismi esa qumloq, gil va ba‘zi mayda donali qumdan tashkil topganligi

grunt suvlarining yoki harakati relefga qarab turgan bo‘lishligiga olib keladi. Tuproqning tuz tarkibi ham shunga ko‘ra har xil. Deltalarning etak qismlari tabiiy melioratiq sharoitlarini bashoratlashtirishda bu xususiyatlarni albatta e‘tiborga olish zarur. Tuproqning bashoratli xususiyatlari juda ko‘p. Tuproqning turi mexanik tarkibi, 1 m qalinlikda mavjud bo‘lgan chirindi miqdori, tuproq strukturasi, tuproqning fizik va kimyoviy xossalari, tuproq ostidagi ona jinsni o‘rganish bilan sug‘oriladigan yoki lalmi dehqonchilik sohasida, yoxud yaylov o‘simliklarining tabiiy o‘sishida bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlash mumkin. Tog‘ oldi va tog‘ yonbag‘irlarida mavjud bo‘lgan och, tipik va to‘q bo‘z tuproqlar, shuningdek tekislikdagi taqir, taqirli sur – bo‘z, sho‘rxoklarning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘p. Bashoratlashtirish jarayonida ularni albatta o‘rganish va tegishli xulosalar chiqarish kerak. Tuproqning mexanik tarkibi, tuz rejimi, qalinligi ona jinslarning yuzaga yaqinligi, nam va qurg‘oqchil sharoitlarga chidamliligini va boshqalarni chuqur o‘rganish bilan ularning bashoratli xususiyatlarini bilib olish mumkin. O‘simlik dunyosi nihoyat rang – barang. Lekin ularning har biri o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, namsevar (gidrofillar), sho‘rga chidamli (galofitlar), qurg‘oqchilikka chidamli (kserofitlar), faqat sho‘r suvli tuproqda o‘sadigan (gidrogalofitlar), qumda o‘suvchi (psammofilar) va boshqalar. O‘simliklar degradatsiyasi natijasida nafaqat o‘simlik qoplamida, balki tuproqlarda hamda tabiiy jarayonlarning kechishida ham o‘zgarishlar sodir bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Shu sababli bu o‘zgarishlarning xususiyatlarini bashoratlash shu yerlardan dehqonchilik hamda chorvachilikda foydalanish imkoniyatlarini bashoratlashga asos bo‘ladi. Tabiat komplekslarining strukturali – tadrijiy holatini chuqur o‘rganish va tahlil qilish, ularning o‘zgarish yo‘nalishlarini aniqlash, tabiiy jarayonlarni tadqiq qilish va holatlarni o‘rganish asosida, shuningdek yuqorida ko‘rsatilgan tadqiqot usullarini qo‘llash turli tabiat komplekslarining (tekislik, tog‘ oldi va tog‘)

istiqboldagi o‘zgarishini bashoratlashtirish va bashorat natijalarini ishlab chiqish mumkin. O‘zbekistonning tekislik mintaqasi xo‘jalik nuqtai – nazaridan turlicha foydalaniladi. O‘lkada katta hudud yaylov va sug‘oriladigan yerlar – vohalar bilan band. Yaylovlar ham foydalanish darajasiga ko‘ra bir – biridan keskin farq qiladi. Qizilqum, Forish, Karnob, Surxondaryo yaylovlari yuqori darajada, Ustyurt platosi yaylovlari, Qizilqumning shimoli – g‘arbi, Orol dengizining qurigan qismidagi yaylovlar deyarli foydalanilmaydi. Shuning uchun mazkur yaylovlar va vohalar tabiat komplekslarini bashoratlashtirishda ushbu xususiyatlarga e‘tibor berish zarur. Tog‘ oldi va tog‘ balandlik mintaqasidagi tabiat komplekslari ham tekislik mintaqasidagi kabi turlicha foydalaniladi. Tog‘ oldi yerlaridan ko‘proq foydalaniladi, binobarin, uning tabiati kuchliroq o‘zgargan. Adirlar va past tog‘lar kamroq, o‘rtacha balandlikdagi va baland tog‘li hududlardan xo‘jalikda juda kam foydalaniladi. Tabiiy muhitning o‘zgarish darajalari ham turlicha. Bu xildagi tabiat komplekslarini bashoratlashtirish usullari ham bir – biridan farq qiladi. Tekislikdagi sug‘oriladigan dehqonchilikda foydalanilayotgan tabiat komplekslarining o‘zgarishini bashoratlash ayniqsa muhim amaliy ahamiyatga ega. Bunday bashoratlar yerlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun qo‘llaniladigan turli tadbirlar tizimini ishlab chiqish imkonini beradi. Tegishli chora – tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish natijasida yerlarning meliorativ holati yaxshilanadi, ekinlardan yuqori hosil olishga erishiladi. Shunday qilib, tabiiy geografik bashoratlashtirish murakkab jarayon bo‘lib, uni amalga oshirish uchun e‘tiborni ko‘pgina omillarga qaratish talab qilinadi. Tabiat komplekslarining strukturali – tadrijiy holati, o‘zgarish yo‘nalishlarini to‘g‘ri hisobga olish va tabiiy komponentlarni o‘ziga xos bashoratli xususiyatlarini aniq ko‘ra bilish bilan hududdagi o‘zgarishlarni ilmiy jihatdan to‘g‘ri asoslashga erishiladi.

Похожие

Geoekologik ekspertiza

Ekologik ekspertiza

Geoekologik prognozlashtirish va prognoz

Geoekologik kartalar

Geoekologik muammolar