Geoekolgiya va amaliyot - Экология - Рефераты

Geoekolgiya va amaliyot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Geoekolgiya va amaliyot Reja : 1. G eo t i zi m t ur l a ri ni a so sl as h. 2. Geoekol gi k yondashuv t i zi ml i yondashuvni ng bi r turi s i f a t i d a e k a n l i g i n i t u s h u n t i r i s h . 3. Loyizxalashning geoekolgik asoslari. 4. Tabiiy-texnik geotizimlar xududiy loyixalash va r e j a l a s h t i r i s h n i n g a s o s i y o b ’ e k t i s i f a t i d a . 5 . S a n o a t g e o t e x t i z i m l a r i . 6. T ra ns po rt ge ot ez t i zi ml ar i . 7. SHaxar geot ext i zi ml ari . 8. S uv x o’ j a l i g i g eo t e xt i z i m l a ri .

Geotizim turlari. Geotizim bir necha turda bo’ladi. Tabiiy g e o t i z i m , x a q i q i y t a b i i y x o l d a g i g e o t i z i m t a b i a t d a k a m s a q l a n i b q o l g a n , c h u n k i i n s o n n i n g x o ’ j a l i k f a o l i y a t i t a ’ s i r i d a t a b i i y m u x i t k u c h l i r a v i s h d a o ’ z g a r i b b o r m o q d a . B i r o q g e o t i z i m l a r i n s o n t a ’ s i r i d a b o ’ l s a l a r x a m t a b i i y q o n u n l a r a s o s i d a t a r a q q i y q i l a d i l a r , m o d d a v a e n e r g i y a al m a sh uv i t ab i i y j ar ay on l a r xa r a ka t i ga b o’ y si na di . Integral geotizim — bu murakkab xududiy-vaqtli xosila b o ’ l i b , t a b i a t , a x o l i v a x o ’ j a l i k k i c h i k t i z i m l a r i d a n i b o r a t . B i r t o m o n d a n , t a b i i i x s u s u s i y a t l a r i n i s a q l a b q o l g a n x o l d a tabiiy qonunlar asosida yashaydi, boshqa jixatdan esa – ularda i j t i m o i y v a j a m i y a t s i f a t l a r i g a x a m e g a , u l a r n i b u x u s u s i y a t l a r i j a m i y a t q o n u n l a r i n e g i z i d a r i v o j l a n a d i . I n t e g r a l g e o t i z i m n i n g gl o b a l m i q i y o s d a g i s h a k l i « t a b i a t - j am i yat » super t i zi m i ga m os kel adi . Hududi y yoki m axal l i y m i q y o s d a g i i n t e g r a l g e o t i z i m g a i s h l a b c h i q a r i s h , r e k r e a t s i y a , tabiiy-texnik, tabiiy-xo’jalik geotizimlarini kiritish m u m k i n . K e y i n g i v a q t l a r d a « t a b i i y - a n t r o p o g e n t i z i m , antropogen-texnogen tizim» va boshqalar tarkib topdi, ular i n t e g r a l g e o t i z i m l a r n i s i n o n i m i d e b q a r a l a d i . T a b i i y - t e x n i k g e o t i z i m . B u v a r i a n t d a t a b i a t b i l a n t e x n i k a b i r i n c h i o ’ r i n g a c h i q a d i . G e o t i z i m l a r d a a l o q a a n c h a k u c h l i , l e k i n x a r d o i m x a m b u a l o q a b a r q a r o r e m a s . A v v a l o t e x n i k b l o k t a b i a t g a m o s k e l i s h i d a r k o r , u n d a b o s h q a r u v s a m a r a l i b o ’ l a d i , o ’ z n a v b a t i d a t a b i a t t e x n i k a g a x a m t a ’ s i r etadi, bu xolda aks ta’sir natijasida turli noxush o’zgarishlar tarkib topadi. Geoekologik yondashuv tizimli yondashuvning bir turi sifatida. Tabiiy-texnik geotizim (TTG) - integral g e o t i z i m n i v a r i a n t i ( t u r i ) b o ’ l i b , u n d a b i r i n c h i o ’ r i n d a t a b i a t b i l a n t e x n i k a o ’ r t a s i d a o ’ z a r o t a ’ s i r y u z b e r a d i . T T G yoki geotextizimlar – jixozlar va mexnat vositalarini k o m b i n a t s i y a s i d a n i b o r a t b o ’ l i b , u l a r y a g o n a t e x n o l o g i k t s i k l bilan bog’liq va ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy funktsiyani b a j a r a d i . T e x n o l o g i y a , t e x n i k a v a g e o t e x t i z i m o ’ z i g a x o s m e x a n i z m b o ’ l i b ,

i n s o n g a b i r t o m o n d a n t a b i i y m u x i t g a moslashishga, boshqa tomondan esa tabiatni o’zini talablarini q o n d i r i s h g a x i z m a t q i l a d i . G e o t e x t i z i m d a t e x n i k t u z i l i s h to’g’ridan-to’g’ri asosiy element bo’lish bilan birga u yoki bu t e x n i k v o s i t a l a r d a n f o y d a l a n i s h s h a r o i t l a r i b i l a n x a m aniqlanadi. Geoekologik yondashuv xar bir ob’ektni tabiiy-texnik geot i zi m si f at i da l oyi xal aydi . SHuni t ushuni sh ker akki , bi z yangi ob’ektni yaratish bilan tabiatni o’zgartiramiz. Loyixachi y a n g i t e x n o l o g i k j a r a y o n n i y a r a t i s h b i l a n m u x i t n i x a m o’zgartiradi, yangi muxitni loyixalaydi. Muxitni loyixalash, yangi muxit yaratish deganda tizimni loyixalash, konstruktsiya yaratish, texnologiya vujudga keltirish bilan ular tabiatidagi o’ zar o al oqal ar ga t ushi shi ker ak. Loyixalashning geoekologik asoslari. Loyxalashning geoekologik asosi geoekologik bilim va xududiy loyxalashning xususiyatlarini j a m l a m a s i d a n i b o r a t b o ’ l i b , uni l o y i x a l a s h n i n g g e o e k o l o g i k t a m o y i l i d e b a t a l a d i . L o y i x a c h i u c h u n t a b i a t n i o q i l o n a m u q o f a z a q i l i s h l o y i x a s i n i i s h l a b c h i q i s h d a q a n d a y d i r « g e o e k o l o g i k m i n i m u m » n i b i l i s h t a l a b etiladi. Bu minimumga quydagilar kiradi: a) jamiyat xayotida tabiat va landshaftlarni roli to’g’risida umumiy tushunchalar, landshaftlarni s otsial-iqtisodiy funktsiyalari to’g’risida tasavvurga zga bo’lish; b) tabiiy geotizimlar to’g’risidagi bilimlar, shuningdek ularni antropogen-texnogen ta’sir natijasida o’zgarishi to’grisida bilimga xam egaligini bildiradi Tabiat geotizimlaridagi aloqalar to’grisida bilimlarga ega bo’lishi lozim, bunda bir butunlik, ularni xarakteri, o’zgaruvchanligi va barqarorligi, makon va vaqtdagi xolatlarini bilish darkor; v) integral geotizimlar to’g’risidagi bilimlar «tabiat- jamiyat» supertizimidagi o’zaro munosabatlar xususiyatlari to’g’risidagi bilimlarni qamrab olish kerak, bunda jamiyatni aloxida roli to’g’risida, mavjud yoki loyixalanadigan tabiiy texnik geotizimlarni xususiyatlari xaqida, integral

geotizimlarni o’zgaruvchanligi va barqarorligi qobiliyatlari, u l a r d a o ’ z - o ’ z i n i b o s h q a r i s h v a b o s h q a r u v j a r a y o n l a r i n i a l m a s h i b k e l i s h i t o ’ g ’ r i s i d a b i l i m l a r g a e g a b o ’ l i s h (Preobrajenskiy. 1983). Loyixalashning aniq masalalarini xal qilishda, masalan, ma’lum xududga ega bo’lgan geotextizimni loyixasini tuzishda a i i q g e o t i z i m l a r n i x u s u s i y a t l a r i t o ’ g ’ r i s i d a x u d u d i y geoekologik bilimlarga ega bo’lish katta axamiyatga ega bo’ladi, i n s o n f a o l i y a t i b i l a n t a b i a t o ’ r t a s i d a o ’ z a r o a l o q a l a r n i ko’r sati sh xam am al iy axam iyat ga moli k. To’g’ ri, xududi y m a ’ l u m o t l a r n i t o ’ g ’ r i t u s h u n t i r i s h t a b i a t b i l a n j a m i y a t o ’ r t a s i d a g i o ’ z a r o t a ’ s i r x a m d a t a b i i y v a t e x n i k g e o t i z i m o’ r t a si da t a’ si r n i b i l i sh f aq at n az ar i y b i l i m l ar n i as os i d a amalga oshirish mumkin. Xududiy loyixalashning xususiyati – bu uni kup bosqichligi va bi r - bi r l ar i ni i chi ga kir i b bor i shi , geot ext i zi m l ar ni turli funktsiyali turlarini loyixalashning o’ziga xosligi, o’z v aq t i da g eo ek ol og i k ax bo r o t l ar n i z ar ur x aj m d a v a ker ak l i shaklda k e l i b t u s h i s h i , m e ’ y o r v a a n d o z a l a r d a k e n g f oy da l a ni sh da n i b or a t . L o yi xa l a r ni b os qi ch l i gi va b i r - b i r i n i i c h i g a k i r i b b o r i s h i s h u n d a n i b o r a t k i m a y d a masshtabli obzorli bosh sxemalardan loyixalarni (detal) aniq ishlangan yirik masshtabga o’tishni taqozo qiladi. Birinchi bosqichda odatdagidek, xududni umumiy printsipial modelini t a s h k i l q i l i s h v a r i v o j l a n t i r i s h ( m a s a l a n , m a m l a k a t n i n g tabiatini muxofaza qilish tadbirlari) – bosh sxema (masshtab 1 m l n y ok i 1: 5 00 m i n g) , i kk i n ch i bo sq i c hd a - r ay on ( t um an ) planirovkasi (masshtab 1:300 ming, 1:100 ming, fragmentlar - 1 : 2 5 m i n g ) , u c h i n c h i b o s q i c h d a m a ’ l u m g e o t e x t i z i m v a u n i a t r o f i n i l o y i x a s i . X a r b i r b o s q i c h d a l o y i x a l a s h n i geotextizimini zarurligi va vujudga keltirish joyi zarurati sezilib turadi. Masalan, rayon planirovkasi bosqichida ularni joylashuvi, mavjud yoki loyixalanilgan geotextizimlar bilan a l o q a s i a n i q a n a d i . L o y i x a b o s q i c h i d a e s a g e o t e x t i z i m s t r u k t u r a s i v a u n i n g e l e m e n t l a r i o r a s i d a g i a l o q a l a r a n i q l a n a d i .

O ’ z v a q t i d a ( l o y i x a n i t u z i s h g a q a d a r ) g e o e k o l o g i k a x b o r o t l a r n i k e l i s h i l o y i x a q a r o r l a r i n i t o ’ g r i a s o s l a s h m u x i m , u n i o p t i m a l v a r i a n t i n i t a n l a s h u c h u n z a r u r . B i r o q tabiat to’g’risidagi xozirgi xolat ma’lumotlarigina emas balki "tabiat-jamiyat" tizimidagi aloqalar va o’zaro ta’sirlar, i j o b i y v a s a l b i y o q i b a t l a r n i a n i q l o v c h i p r o g n o z l i ma’lumotlar xam zarur. Loyixaning geoekologii tamoyillari – bu qoida, geot exti zi ml ar va ul arni element lari ni loyixal ashda amal qilinishi lszim, bu xol ularni tabiiy xususiyatlarini saqlab q o l i s h d a f o y d a l a n i l a d i . L o y i x a l a s h n i n g geoekologik tamoyi ll ari tabi iy va integr al geot izim lar ni xususi yatl ar iga tabiiy asoslanadi. Bu tamoyillarga amal qilish faqat integral g e o t i z i m l a r n i x a m d a t a b i i y g e o t i z i m l a r n i l o y i x a l a r i d a t u zi l i sh xu su si ya t l ar i , f un kt si on al m a vj ud b o’ l i s h, di na m i ka si v a t a r a q q i y o t i n i a n i q x i s o b g a o l i s h d a m u m k i n b o ’ l a d i . Geoekologi k t am oyi ll ar ga ri oya qi li sh tabi at ni saqlab qol ish p u x t a o ’ y l a b k o ’ r i l g a n l o y i x a s i v a q u r i l i s h i , g e o t e x t i z i m n i u z o q m u d d a t d d i s h l a b t ur i s h i , m u xi t n i i n s o n u c h u n o p t i m a l bo’lishligi saqlanishini ta’minlaydi. (Preobrajenskiy 1989 y). Tabiiy-texnik geotizimlar – xududiy loyixalash va r e j a l a s h t i r i s h n i n g a s o s i y o b ’ e k t i . G e o t e x t i z i m l a r n i b i r necha turlari mavjud bo’lib, ular o’rtasida tuzilish qiyofasi va f u n k t s i o n a l m a v j u d b o ’ l i s h i x a m d a o ’ x s h a s h l i k l a r i b o r . Birinchi guruxga sanoat, transport va shaxar geotextizimlarini k i r i t i s h i u m k i n . B u g u r u x d a t e x n i k e l e m e n t l a r b i l a n ta’minlanishi yuqori, asfalьt, beton yoki texnik inshootlar m a y d o n l a r i n i k o ’ p l i g i b i l a n t a v s i f l a n a d i . Sanoat yo’nalishidagi geotextizimlarni texnik elementlari eng yuqori d a r a j a d a ( i n t e n s i v l i g i , k o n t s e n t r a t s i y a s i , u z o q l i g i ) t a ’ s i r i mavjud, ular geotizimlar o’zgarishida asosiy omil.

Transport yo’nalishidagi geotextizimni texnik elementlari avtomobilь, t e m i r y o ’ l , t r u b o p r o v o d l a r u n c h a l i k k a t t a b o ’ l m a g a n m a y d o n l a r d a t a b i a t d a i n t e n s i v o ’ z g a r a d i . U l a r n i o ’ z i g a x o s ta’sir yo’nalish to’g’ri liniyali xarakterda bo’ladi: bir tomondan to’siq rolini o’ynab, xayvon va o’simlik turlarini o’tkazmasligi mumkin, boshqa tomondan biologik koridor-yo’lak vazifasini o ’ t a y d i , u n d a n x a s h o r a t l a r , b e g o n a o ’ t l a r n i k i r i b b o r i s h i y u z be r a di . SH ax ar m a j m ua l i i nt eg r a l g eo t e xt i z i m . A xo l i ni ng mavjudligi ularni ijtimoiy-tabiiy-texnik geotizim deb atashga imkon beradi. SHaxarlar, ayniqsa yirik shaxarlar, geotextizimi o’ziga xos, chunki ularda geotextizimlarning funktsional tiplari mavjud b o ’ l a d i v a b i r - b i r l a r i b i l a n o ’ z a r o t a ’ s i r d a b o ’ l a d i l a r . S H a x a r — b u o ’ z i g a x o s i n t e g r a l m a j m u a l i g e o t e x t i z i m . SHaxarlartsing farqi ularning teng xuquqli elementi – axoli, inson xisoblanadi. Boshqa geotextizimlardan farqli shaxar ge ot ez t i zi m l ar i f aq at t ab i i y va t e xn i k om i l l ar da n t as hq ar i s o t s i a l o m i l l a r b i l a n x a m b o g ’ l i q . D e m a k , s h a x a r n i a n i q r o q qi li b sot si al - tabii y- texnik geot izim deb atash l ozim . N i s b a t a n k i c h i k r o q x u d u d l a r d a k o ’ p i n c h a b i r - b i r l a r i b i l a n t u r l i f u n k t s i o n a l v a z i f a l a r d a g i g e o t e x t i z i m l a r : s a n o a t v a s u v x o ’ j a l i g i , q i s h l o q x o ’ j a l i g i , t r a n s p o r t , r e k r e a t s i y a , t a b i a t n i m u q o f a z a q i l i s h v a b o s h q a l a r b i r - birlari bilan o’zaro ta’sirda bo’ladilar. Xududiy loyixalash j a r a y o n i d a t a b i i i y - t e x n i k g e o t i z i m l a r n i m a j m u a s i b i l a n i s h k o’ r i l a di . Bu xo l d a xu du dn i f un kt si on al m i nt a qa l a ni sh i , u l a r n i m a v j u d b o ’ l i s h i j a r a e n i d a v u j u d g a k e l i s h i m u m k i n b o ’ l g a n n i z o l a r n i o l d i n i o l i s h u c h u n u l a r n i o q i l o n a j oylashti ri sh yo’l lar ini i zl ashga di qqat bil an qar ash kerak. S a n o a t g e o t e x t i z i m l a r i . S a n o a t g e o t e x t i z i m l a r i d e b s a n o a t o b ’ e k t l a r i n i m a j m u a l i x o l d a m a ’ l u m x u d u d d a joylashishi tushuniladi, bunda tabiat komplekslari ularni funktsiyasida qatnashadi. Bunday geotextizimlarda uchta kichik t i z i m l a r a j r a t i s h m u m k i n : 1 ) t e x n i k : s a n o a t

m a q s a d i d a g i i n j e n e r l i i n s h o o t l a r n i m a j m u a s i , u l a r y a g o n a i s h l a b c h i q a r i s h — t e x n o l o g i k j a r a y o n l a r v a i s h l a b c h i q a r i s h infr at uzil masi bi lan bir lashgan bo’ ladi ; 2) tabi iy: tabi iy k o m p l e k s y o k i k o m p o n e n t l a r ( t a b i i y s h a r o i t v a x o m a s h y o sifatida foydalanish), ulardan foydalanish ishlab chiqarish j a r a y o n l a r i n i v u j u d g a k e l t i r i s h u c h u n z a r u r ; 3 ) b o s h q a r i s h b l o k i : t e x n i k v a t a b i a t k i c h i k t i z i m l a r i o r a s i d a o ’ z a r o ta’sirni amalga oshiradi. Uc ht a k i c hi k t i z i m l a r n i o’ z ar o t a’ si r i b i r yo’ na l i sh da yu z beradi: t e x n i k o b ’ e k t l a r n i t a b i a t g a t a ’ s i r i , t a b i i y resurslarni olish, texnogen chiqindilarni to’planishi, tabiiy kompleks va komponentlarning xususiyatlarini o’zgarishi-axoli s o g ’ l i g ’ i n i y o m o n l a s h u v i v a b . T e x n i k o b ’ e k t l a r n i t a b i a t g a t a ’ s i r i m i q y o s i j i x a t i d a n j u d a x a m k u c h l i , b u n i n g n a t i j a s i d a t a b i i y k o m p l e k s l a r t u b d a n u z g a r i s h i m u m k i n . S a n o a t g e o t e x t i z i m l a r i n i x u s u s i y a t l a r i d a n b i r i u l a r n i x u d u d i y j i x a t d a n j u d a x a m z i c h k o n t s e n t r a t s i y a d a m a v j u d b o ’ l i s h i v a a t r o f m u x i t g a k u c h l i t a ’ s i r e t i s h i d i r . A y n i q s a , ko’plab sanoat korxonalarini bir joyda tuplanishi muxitni i f l os l a ni sh i n i ku ch ay t i r ad i , m as al an : nef t n i qa yt a i s hl as h, r a n g l i m e t a l l u r g i y a v a k i m y o s a n o a t i i s h l a b c h i q a r i s h k o r x o n a l a r i n i y a q i n j o y l a s h i s h i x a v o , s u v , t u p r o q v a o ’ s i m l i k n i k u c h l i d a r a j a d a i f l o s l a n i s h i g a o l i b k e l a d i . (Olmaliq va Farg’ona sanoat tugunlari). T r a ns po r t g eo t e xs i s t e m a l a r i . T r an sp or t va t r an sp or t geotextizimlari tabiatga jiddyay ta’sir etadi. Ko’proq yer usti t r a n s p o r t i j i d d i y t a ’ s i r e t a d i . A s o s i y t a ’ s i r t u r l a r g a s h o v q u n , a t m o s f e r a n i i f l o s l a n i s h i , e l e k t r om a n g n i t n u r l a n i s h geografiyada asosiy xududiy birlik sifatida foydalanishni taqozo etadi. Suv transportini ta’siri (neftь m a x s u l o t l a r i b i l a n i f l o s l a n i s h i , k e m a l a r n i x o ’ j a l i k - maishiy chiqindilari bilan ifloslanishi, portda yuk tushirish va yuk ortish jarayonida suvni ifloslanishi) kuzatiladi.

Transport geotextizimida texnik sharoitlarga kura ikki t u r d a g i i f l o s l a n i s h k u z a t i l a d i : 1 ) m a y d o n l i ( a e r o p o r t , v o k z a l l a r , p or t l a r ) v a 2) y o ’ l l i ( a v t o m o b i l , t e m i r y o’ l , t r u b p r o v o d l a r , L E P v a b o s h q . ) . B u l a r o r a s i d a a y n i q s a avtomobil yo’llari ko’proq ta’sir etadi. Bu avtomobilni ko’proq chiqindi chiqarishi bilan bog’liq. SHuningdek shovqin, grunt vibratsiyasi xam mavjud. Magistral yo’llari, truboprovodlar, t e m i r y o ’ l l a r q u r i s h i a t r o f - m u x i t g a t a ’ s i r e t a d i . I k k i t o m o nl i av t o m o bi l y o’ l i en g xa vf l i , ch un ki t ur l i c hi qi nd i l ar kup to’planadi. SHaxar geotextizimlari. SHaxarda odatda sanoat, transport, r e k r e a t s i y a v a b o s h q a t a b i i y - t e x n i k g e o s i s t e m a l a r m a v j u d b o ’ l a d i . S H a x a r g a s u v , o z i q - o v q a t , y o q i l g ’ i k i r i b u n d a n o q a v a suv, qat t i q chi qi ndi l ar , at m osf er aga chi qi ndi l ar chi qar i l adi . Xar bir shaxarlikka o’rtacha sutkada 1,5 kg qattiq qoldiq – chiqindi to’g’ri keladi. Uni bir qismi axlatxonada va bir qismi esa ikilamchi resurs sifatida ishlatiladi. SHaxar xavosini ifloslanishi, havo xarorati 1-2° S yuqori xisoblanadi. Suv xujaligi geotextizimlari. Energetika (gidrotexnika), sanoat va kommunal suv bilan ta’minlash (suv-meliorativ va b a l i q x u j a l i g i ) , s u v t r a n s p o r t i v a b o s h q a x o’ j a l i k l a r s u v x u j a l i g i b i l a n b o g ’ l i q . B u l a r t a b i a t m u x o f a z a s i , a x o l i n i dam olishi va sog’liqni saqlashda axamiyati kattadir. Tabiiy-texnik geosistemalarni loyixalashning geoekologik tamoyillari. Ushbu printsiplar tabiiy va integral geosistemalar to’g’risidagi xususiyatlari bilan xolda loyixalash olib boriladi. Makon-vaqtli tabiiy~texnik geosistemalarni loyixalash . Loyixalashni geoekologik printsipi - «metaprintsip» - geoekologik loyixalash – bu makon – vaqtli TTG n i l o y i x a l a s h b o ’ l i b , t a b i a t d a m a ’ l u m t e x n o l o g i y a n i q o ’ l l a s h emas.

Похожие

Malakaviy pedagogik amaliyot va uni o’tkazishga qo’yiladigan talablar

Seminar va amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’tkazish

Geosistema va ekosistema, ulardagi o‘xshashliklar va tafovvutlar

Geografiya va ekologiyaning o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi

Fan va ijod