Fan va ijod - Экология - Рефераты

Fan va ijod

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Fan va ijod Reja: 1. Ijod tushunchasi 2. Fan va ijod, ularning o‘zaro aloqasi va o‘zaro ta’siri 3. Falsafaning ilmiy ijoddagi vazifalari

Ijod tushunchasi Insonlar olamda yashar ekanlar o‘z faoliyatlarini turmush tarziga moslashtirib boradilar. Moslashtirish esa insonni ijod qilishga chorlaydi. Ma’lumki, insonlar faoliyati ko‘p qirralidir. Bu faoliyat olam sirlarini bilishga, uning ba’zi sohalarini bo‘ysundirishga qaratilgan. Sohalarga esa quyidagilar kiradi: tabiatda yashovchi bir yarim milliondan ortiq hayvonot, besh yuzmingdan ortiq o‘simlik dunyosi, jamiyatlar faoliyati, oila, jamoa, insonning muammolari, o‘ziga xos fazo sirlari va boshqalar mavjud. Inson ana shu sohalarni bilishga intiladi, ulardan xulosalar chiqarishga shoshiladi. Yuqoridagi sohalarning o‘zi esa ming-minglab jarayonlarni o‘zida qamrab olgani, ularni bilish uchun minglab avlodlarning ham faoliyati yetarli emas. Shunday bo‘lsa-da, har bir avlod o‘z zamoni talablaridan kelib chiqib, yangiliklar yaratishga intiladi. Ijod yordamida bu yutuqlarga erishadi ham. Yutuqlar esa moddiy va ma’naviy qadriyatlardan tashkil topadi. «Ilmiy ijod metodologiyasi» o‘quv qo‘llanmasining mualliflari I. Saifnazarov va boshqalar ijodga quyidagicha ta’rif beradilar: “Ijod - deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy olamni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda o‘zgartirish borasidagi bunyodkor faolligi tushuniladi” . Berilgan ta’rif ancha uzoq bo‘lsa-da, unda ijod tushunchasini izohlashga jiddiy e’tibor berilgan. Ta’rif ijod mohiyatini kengroq qamrab olgan. Unda keng qamrovli: tabiiy, ijtimoiy, va ma’naviy olam haqida so‘z boradi. Mualliflar ta’rifda davom etib: «Ijod bu shakllangan stereotiplar, odatlar, an’analar va shartliliklar doirasidan ongli ravishda chiqish demakdir» deydilar. Bu ta’rifda ijod muammosi ancha konkretlashtirilgan va ixchamlashtirilgan. Ijod bu sub’yekt va ob’yekt o‘rtasidagi munosabat sifatida gavdalanadi. Ijod ikki holatda ko‘rinadi, psixologik va falsafiy. Ijodning psixologik ko‘rinishida

faoliyatning mexanik tarzdagi jarayoni namoyon bo‘lsa, falsafiy jihatda esa ijodning mohiyati va mazmuni haqida fikr yuritiladi. Insonning faoliyati keng qamrovli bo‘lganligi sababli ijodning turlari ham ko‘pdir. Ijod turlari qatoriga : badiiy, texnikaviy, ilmiy, siyosiy, huquqiy, ma’naviy, iqtisodiy, arxitektura, haykaltaroshlik va boshqa sohalardagi ijodlarni olish mumkin. Bu nomlari tilga olingan ijod turlari ob’yektiv olamning turli sohalarini qamrab oladi. Insonlar turmush tarzi uchun zarur bo‘lgan ushbu sohalar ijod ob’yektlaridir. Ijodning tarixi antik dunyoga borib taqaladi. Antik dunyoda birinchilar qatorida ijod jarayonining mohiyati ustida to‘xtalganlardan biri Aflotundir. Uning fikricha, ijod bu insonning aqliy faoliyati borliqni oliy darajada his etish nuqtasidir. Keyinroq faoliyat ko‘rsatgan faylasuflardan biri Avgustinning fikricha, ijod Ollohgagina taalluqli bo‘lgan jarayondir. Ijod masalasiga ko‘proq e’tibor O‘rta Osiyo mutafakkirlari (IX-XII asrlarda) tomonidan berilgan. Ular ijod qilgan sohalarning har birida ijod orqali, misli ko‘rinmas kashfiyotlar yaratilgan. Al- Xorazmiy, al-Forobiy, al-Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom ta’limotlari, ijodlari bunga misol bo‘la oladi. Ammo ijod muammosini hal etishda ba’zi faylasuflar notirik tabiatda ham ijod elementlari bor, deb tushuntiradilar. Bularga misol qilib gilozoizm, vulgar (sodda) materialistlar ta’limotlarini olish mumkin. Ularning fikricha, jonsiz tabiatdagi o‘zgarishlar taraqqiyot yoki rivojlanishning natijasi ekanligini tushunmaslikdandir. Umuman, ijodni tor va keng ma’noda tushunmoq lozim. Ijodni tor ma’noda tushunganda, uni nafaqat olimlar faoliyatida, balki har bir inson faoliyatida ham mavjud bo‘lishini unutmaslik kerak. Masalan, dalada faoliyat ko‘rsatadigan dehqon yoki cho‘pon o‘z sohasini mukammal bilish uchun izlanadi. O‘z sohasiga taalluqli yangiliklar yaratishga harakat qiladi, bunga erishadi ham. Demak, ijod oddiy, kundalik, ilmiy, murakkab, ziddiyatli bo‘lishi mumkin.

Ilmiy ijod sistemali bo‘lib, unda inson faoliyatining ko‘p qirralari: bilimi, malakasi, tajribasi, asbob-uskunalar bilan qurollanganligi, adabiyotlarga boyligi, ish-joy sharoitlarining maxsusligi va boshqalar bilan ajralib turadi. Xulosa qilish mumkinki, ilmiy ijod bu - izlanuvchining tafakkuri va qobiliyatini ob’yektga nisbatan chuqur va mohiyatan yaqinlashib borishining yuksak darajasidir. Ilmiy ijod izlanuvchining mashaqqati va og‘ir mehnatini talab qiladi. Qiyinchiliklarga bardosh berishini kutadi. Albatta, ilmiy ijod bilan barcha insonlar ham shug‘ullanavermaydi. Ilmiy ijod qilish uchun inson qobiliyatli bo‘lishi va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi zarur. O‘z navbatida, ilmiy ijodda intilish, faoliyat ko‘rsatish katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, ilmiy ijod ma’lum bir sohani tanlab uni o‘rtaga qo‘yishdan boshlanadi. Demak, ilmiy ijod yoki tadqiqot o‘z maqsadiga ega. Maqsadga erishish esa, masalani tushunish, yangilik yaratish bilan bog‘liq. Fan tarixida minglab olimlar borki, ular ana shu maqsadlarni tushunganlar va ularga erishganlar. Bular qatoriga al-Xorazmiy, al-Beruniy, Galiley, N. Kopernik, Mirzo Ulug‘bek, D. I. Mendeleyev, V. I. Vernadskiy, N. I. Vavilov, N. Bor, A. Eynshteyn va boshqa olimlar shular qatoridandir. Bularning ilmiy faoliyati davrlar talabi bilan bog‘liq. Shu bilan birga ularning maqsadi va ilmiy izlanishdagi ilmiy faolligi bilan ham. Ijod natijasi narsa va hodisalarni ma’lum bo‘lmagan tashqi va ichki xususiyatlarini ochib berishnigina emas, balki axborot to‘plash, insonning bilim doirasini kengaytirish, yangicha hissiy qabul qilish, tajribalar o‘tkazish kabilarga yordam beradi. Eng asosiysi yangi muammolarni keltirib chiqishga asos bo‘ladi. Demak, ijod ham bilish kabi cheksizdir. Mazkur savolni yakunlar ekanmiz, bizningcha ijod bu - izlanuvchining ma’lum yangilik yaratish uchun ob’yektga qaratilgan shaxsiy qobiliyatidan kelib chiquvchi hissiy bilim va tuyg‘ularni amalga oshiruvchi jarayondir. Fan va ijod, ularning o‘zaro aloqasi va o‘zaro ta’siri

Tabiat xilma-xil moddalardan tuzilgan b o‘ lsa - da, ular materiyadir. U elementar zarralar, antizarralar, q um, tupro q , suv, h avo, jonli va jonsiz mavjudot, planetalar, yulduzlar, galaktikalar va bosh q a fazoviy jismlar, fizik maydonlar yi g‘ indisidan iborat. H ozirgi zamon fan ma’lumotlariga q araganda materiya bundan 20 million yillar avval bosh qa k o‘ rinishlarda b o‘ lgan. Keyingi million yillar davomida esa o‘ zgarib boradi. Inson h a yo ti tabiatning tozaligi va biosferaning no r mal sharoitiga bo g‘ li q . Mazkur sharoitlar nomuvofiq bo‘lsa, insonning yashash sharoiti buziladi. Yashashga putur yetkazadi. Ekologik muammolar kelib chiqadi. Ilmiy-texnika afzalliklaridan noto‘g‘ri foydalanish biosfera va neosferaning buzilishiga olib keladi. Demak, tabiat sirlarini mukammal bilish fan taraqqiyoti va ijodning rivojlanishiga bog‘liq. Jamiyat tabiatning bir qirrasidir. Unda oila, mahalla, jamoa, jamiyat a’zolari harakat qiladi. Bu harakat jarayonida turli voqealar sodir bo‘ladi. Voqealar esa inson faoliyati bilan bog‘langan. Bular: iqtisodiy o‘zgarishlar, diniy jarayonlar, demokratik qurilish, siyosiy-huquqiy faoliyatlar, ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlar, urf-odatlar kabilardir. Mazkur jarayonlar ba’zida salbiy, ba’zida ijobiy yo‘nalishlarni tashkil qiladi. Binobarin, mana shu yo‘nalishlarni tartibga solishda ham fanlarga murojat qilinadi. Tabiat, jamiyatdagi hodisalarni o‘zaro munosabatini tushunish va xulosalar qilish fan rivoji bilan belgilanadi. Fanlar turlichadir. U o‘zining klassifikatsiya shajarasiga ega. Fan tarixida fanlar shajarasini birinchilardan bo‘lib Arastu ishlab chiqqan. Hozirgi zamon olimlari fanlarni ko‘proq uchta katta guruhga bo‘ladilar: tabiat haqidagi, texnika haqidagi va ijtimoiy-gumanitar fanlar. Bu guru h larni ng h ar biri o‘ zlarining shajarasiga egadir. Ammo shu fanlar ichida falsafa, ani q ro g‘ i dialektika barcha fanlarning metodologiyasidir. U ba r cha fanlarda mavjud, barcha fanlar esa unda mavjuddir. H ar bir jismning, h odisaning o‘ zagi b o‘ lganidek, fanlarning h am o‘ zagi b o‘ lib, bu o‘ zakni dialektika tashkil q iladi. Yu q orida ta’kidlaganimizdek, h ar bir fan o‘ zining shajarasiga ega. Masalan,

falsafa ga - falsafa tarixi , global va regional falsafa (shar q , g‘ arb va b.) , si yo sat falsafasi – milliy g‘ oya va mafkura falsafasi, h u q u q falsafasi, din falsafasi, manti q falsafasi, madaniyatshunoslik falsafasi, estetika falsafasi, texnologiya falsafasi, texnika falsafasi, tabiat falsafasi, ijtimoiy falsafa, antologiya, genoseologiya, inson falsafasi, jamiyat falsafasi, fan falsafasi, q adriyatlar falsafasi, ma’naviyat, i q tisodi yo t falsafasi va bosh q alar kiradi . Hozirgi zamonda dunyoda 2000 dan ortiq fanlar o‘qitiladi, bu fanlarning barchasi ijod bilan bog‘langan. Demak, inson faoliyatini fan taraqqiyotisiz tasavvur qilish qiyin. Odamlar fan yordamida maqsadlariga erishadilar. Bilim fan orqali olinadi. Bilim kuch va ma’rifatdir. Fan bor ekan nodonlik va bid’at, toqatsizlik va tartibsizlik va turli to‘siqlar rivojlanish yo‘lidan olib tashlanadi. Ularga barham berish fan va ijodning vazifasidir. Inson qancha ma’rifatli bo‘lsa, u jiddiylashib boradi, axloqliroq, madaniyatliroq bo‘ladi. Zero insonlarning ma’rifatli bo‘lishi, olg‘a qarab harakat qilishi demakdir. Ma’rifatli kishi o‘z manfaatiga axloqiy jihatdan yondashadi. Ijod qilishda turli uslub va nazariyalardan foydalanadi. Shu jarayonning o‘zida yangi fanlar ham paydo bo‘ladi. Fanlarni ham uquvli, talantli, buyuk shaxslar yaratadi. Fanning yana bir xususiyati shundaki, u tabiatning rivojlanishi va jamiyatning moslashishi, yashab turmush tarzini o‘tkazishning himoya vositasi hamdir. Himoya esa turli metodlardan foydalanish asosida boradi. Bunday metodlarga abstraktlashtirish, tajriba o‘tkazish, kuzatish, shakllantirish, (modellashtirish) matematiklashtirish, tahlil va sintez qilish, tarixiylik-mantiqiylikdan foydalanish, induksiyalash- deduksiyalash va boshqalar kiradi. Fan inson va jamiyat faoliyatining muhim mahsuli bo‘lib, narsa va hodisalarning xossalari, munosabatlari hamda qonuniyatlarini o‘rganishga qaratilgan tizimlar yig‘indisidir. Shu bilan bir qatorda fan ijtimoiy ong shakllarining biridir. Aytish lozimki, fan so‘zining aynan ma’nosi – bilim demakdir. Lekin har qanday bilim ilmiy bo‘la olmaydi. Odatdagi yoki turmush tajribasi deb atalgan har qanday soha, aniqrog‘i, oddiy kuzatish va amaliy faoliyat

asosida olingan dalillar va jarayonlarni oddiygina tavsiflanishdan, ularning oddiy tomonlarini aniqlashdan nariga o‘tmaydigan bilim fanni ifodalamaydi. Shu sababli fanning vazifalarini ham to‘g‘ri tushunish talab etiladi. Bu vazifalar quyidagilar: 1. Fan inson faolligini oshirishga xizmat qiladi. Tevarak-atrofni mukammalroq bilishga yordam beradi. 2. Insonlar faoliyati bilan ob’yektlarning o‘zaro aloqasini ifodalaydi va moslashtiradi. 3. Narsa va hodisalarning rivojlanish qonuniyatlarini ochishga ko‘maklashadi. 4. Fan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ma’naviy - axloqiy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi va avloddan-avlodga yetkazishga xizmat qiladi. 5. Fan monitoring vazifani bajaradi. Tabiat va jamiyat hodisalarining global holatlarini nazorat qilishga hamda turli yangi sohalarni barpo qilishga o‘z hissasini qo‘shadi. 6. Axborotlar to‘playdi va axborotlar bilan insonlarni ta’minlaydi. Fan oddiy dalillar va turli qonunlar haqidagi bilimlarning oddiy yig‘indisidan iborat emas, balki tizimlarga solingan ilmiy bilimlar yig‘indisidan iboratdir. Har bir fanda aks ettiriladigan muammolar o‘zaro bog‘langandir. Ularni ajratish mumkin emas. Ammo har bir fan ma’lum bir me’yorga yetib borganda o‘zidan ma’lum bir sohalarini ajratib mustaqil fan bo‘lishga asos bo‘ladi. Buni biz yuqorida fan shajarasida ko‘rdik. Fanning rivojlanishi dalillarni oddiy to‘plashdan, dalillar orqali maxsus qonuniyatlarni o‘rganish va ochib berishgacha bo‘lgan qiyin, lekin sharafli vazifani ham zimmasiga oladiki, bu jamiyat vakillarini har biriga taalluqli bo‘ladi. Shu yo‘sinda nazariyalar yaratildi. Fan nazariyalarni amaliyotga tatbiq etish yo‘llarini ham ko‘rsatib beradi. Fan insonga tabiat va jamiyatning haqiqiy manzarasini yorqin ifodalab beradi. Ushbu manzara esa fan taraqqiy qilgan sari tobora to‘laroq inson ongida aks etaveradi. Fan san’atdan tubdan farq qiladi. San’atda fantaziya, badiiy siymolar, biror hodisani o‘ylab chiqish kabilar mavjud. Fanda esa bunday holatlarga o‘rin yo‘q. Chunki fan borliqni qonuniyatlar asosida aniq tizimlarga asoslangan holda ifodalaydi.

Fan ishlab chiqarishni rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘z navbatida ishlab chiqarishning rivojlanishi fan taraqqiyotiga turtki beradi. Ishlab chiqarishda va jamiyat hayotida fanning rolini oshib borishi tabiiy hol bo‘lib, u to‘xtovsiz rivojlanish xususiyatiga ega. Demak, fan bo‘lmasa, dehqonchilik va chorvachilik, sanoat, transport va energetika, informatsion jarayonlar va madaniy vositalar bo‘lmas edi. Bundan tashqari fanning rivojlanishi analiz sohalarini boyitadi, kengaytiradi. Falsafaning ilmiy ijoddagi vazifalari Falsafa fani fanlar ichida eng qadimiydir. Qolgan fanlar nisbatan yangidir. Ana shu fanlarning ham o‘zlarining metodologiyasi bor. Masalan, biologiya fani hozirgi paytda juda ko‘p tarmoqlarga ega. Shu tarmoqlar uchun darvinizm fani metodologiya deb hisoblansa, geometriya fanlari uchun Yevklid, fizika fanlari uchun Eynshteyn ta’limoti, mexanika fanlari uchun Nyuton ta’limoti, algebra uchun al - Xorazmiy ta’limotlari metodologiyadir. Bu metodologiyalar ma’lum davrlarda paydo bo‘lib, rivojlanib o‘zgarib borgan. Fanlar tarixida shunday bir metodologiya borki, u o‘zgarmasdir. Bu falsafadir. Falsafa barcha fanlar uchun umumiy metodologiyadir. Demak, ilmiy ijod ham falsafaga suyanadi. Zero, falsafa, ijod uchun metodologiyadir. Falsafaning gnoseologik vazifasi bu – ilmiy bilish jarayonini asoslab berishdir. Gnoseologiya ijod jarayonini sub’yektning faol, mutlaq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati, deb e’tirof etadi. Ana shu faoliyat orqali sub’yekt ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan yangi yutuqlarni keltirib chiqaradi. Shaxsni talant va qobiliyatini, ilmiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi. Demak, ijodni falsafa bilan bog‘lab tushuntirsak, ijod deganda, avvalo, ilmiy falsafiy yondashilgan jiddiy va muhim, inson faoliyati uchun zarur bo‘lgan ob’yekt sirlarini ochish tushuniladi .

Ijodni to‘g‘ri yo‘lga boshqaruvchi metodologiyaning o‘zi ilmiy bo‘lishi kerak. Bu falsafaga oid. Masalan, markscha-lenincha falsafaning ba’zi tomonlari noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Sababi, bu falsafa fanni dinga qarshi qo‘ydi. Fanni sinfiylashtirib uni sotsialistik va kapitalistik yo‘nalishlarga bo‘lib tashladi. Fanni bir yoqlamalikka olib bordi, ya’ni fan faqat ishchilar va dehonlar foydasiga, aniqrog‘i kommunizm g‘oyasiga bo‘ysundirmoqchi bo‘ldi. Haqiqatda esa falsafa tabiat, jamiyat, inson tafakkuri uchun nazariy va amaliy jihatdan xizmat qilishi lozim. Demak, falsafani ijod uchun eng umumiy, maxsus tomonlarini hisobga olgan holda, uni hayotga tatbiq eta bilish kerak. Falsafa barcha ijod turlari uchun, asosan to‘rtta vazifani bajaradi: 1. Ijod turlarini nazariya bilan qurollantiradi, ya’ni ijod turi qaratilgan ob’yekt haqida oldindan ma’lum mazmun va mohiyatga ega bo‘lgan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Ijodkorni izlanishga chorlaydi. 2. Eng umumiy metodologiya sifatida ijod turlariga xizmat qiladi. Ijodning xususiy metodlarini boyitib boradi. Xulosalarni yanada ilmiy bo‘lishini ta’minlashga harakat qiladi. 3. Ijod jarayonida izlanuvchini u yoki bu dunyoqarash bilan shakllantiradi. Ijod qiluvchining tafakkur darajasini kengaytirishga yordam beradi. 4. Ijodning milliy va umum insoniy qadriyatlarga e’tiborini kuchaytirishga yo‘naltiradi va boshqalar. Bu sohalarning barchasi falsafiy bilish jarayoni bilan bog‘langan. Falsafaning bilish sohasidagi vazifasi ham diqqat e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Sababi, bilish jarayonisiz ijod amalga oshmasligi bizga ma’lum. Bilish orqali inson haqiqatga erishadi. Demak, falsafa, falsafa predmetining o‘zini ham to‘g‘ri yo‘lga boshlay olish lozim. Tekshirilayotgan yoki mulohaza yuritilayotgan ob’yektning turli tomonlari xususiyatlarini, mazmun mohiyatini to‘liq, ongli, har tomonlama bilish ijodning hayotiyligini ta’minlaydi. Falsafa ijodkorni ijod orqali tubdan, yangi bilimga ega bo‘lishga chorlaydi. Mutlaqo noan’naviy tafakkur usuli

bilan qurollanishga, ob’yektga nisbatan o‘ta ongli sub’yekt sifatida e’tiborni qaratishga majbur qiladi. Bu esa ijodkorning faoliyatini yangi bosqichga ko‘taradi. Xulosa qilib aytganda, falsafa ijod jarayonida o‘zining qonun va kategoriyalari orqali ilmiy tadqiqotlarning tuzilishi, uslublari vositalari va barcha jarayonlarini anglashda yordam berish bilan birga ijodkorning faolligini oshiradi. Ob’yekt mazmuniga qarab fikrlashni maqsad qilib qo‘yadi. Tayanch tushuncha va iboralar: Ijod turlari, ijod, gilozoizm, ilmiy ijod, inson faoliyati, fanlar klassifikatsiyasi.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

Похожие

Fan va mavzularning xususiytlariga ko`ra metodlarni moslashtirish

Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga ta’siri

Geografik ekologiya – tabiat komplekslari ekologiyasi to’grisidagi fan

Ekologiya fanining tarixi

Ijtimoiy ekologiyaning predmeti va vazifalari. Fanning boshqa fanlar bilan o`zaro munosabati va uning ahamiyati