Geosistema va ekosistema, ulardagi o‘xshashliklar va tafovvutlar - Экология - Рефераты

Geosistema va ekosistema, ulardagi o‘xshashliklar va tafovvutlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB

Geosistema va ekosistema, ulardagi o‘xshashliklar va tafovvutlar Ekosistema - jonli mavjudotlarninig har qanday turkumi va uning yashash muhitining ekologik komponentlari orasida mavjud bo‘lgan o‘zaro bog‘liqlik va sabab-oqibat aloqalari negizida vujudga keladigan funktsional bir butunlikni hosil qiladigan tabiiy sistema. “Ekosistema” tushunchasi fanga ingliz biologi A. Tensli tomonidan 1935- yilda kiritilgan. Uning fikricha, ekosistema – “tirik mavjudotlar va ularning mavjudligining abiotik sharoitlarining birlikdagi kompleksidir”. “Landshaftlarni muhofaza qilish” lo‘g‘atida () bu tushuncha organizmlar, ularning guruhlari va majmualari hamda ularning muhiti, yashash omillarining majmuasi elementlar sifatida kiradigan sistema sifatida qaraladi. Ekosistema geosistema, landshaft, tabiiy hududiy kompleks kabi tabiiy – geografik hamda “biogeosenoz” kabi biogeografik tushunchalarga juda o‘xshash. Ilmiy tushuncha sifatida “ geosistema” fanga 1963 yilda V.B. Sochava tomonidan kiritilgan. Uning fikricha ekosistema – “bu sayyoraviy geosistemalar (geografik qobiq yoki bir butun sifatdagi geografik muhit)dan elementar geografik sistemalar (tabiiy-geografik fatsiylar)gacha bo‘lgan barcha toifalardagi tabiiy - geografik birlikdir. Yoki “alohida tabiiy komponentlar boshqa komponentlar bilan sistemali aloqalarda bo‘lgan va muayyan bir butunlik sifatida Koinot sferasi va kishilik jamiyati bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan Yerdagi barcha kattaliklardagi joylardir” (Sochava , 1978). “Geosistema” tushunchasiga berilgan ko‘pgina ta’riflar mavjud. Bu ta’riflarni uchta guruhga birlashtirish mumkin(“Oxrana landshaftov”, 19 ). Keyingi yillarda Yerning tabiiy geografik birliklari to‘g‘risidagi ilmiy tushuncha sifatida geosistema barcha geografik (tabiiy, sotsial-iqtisodiy va sotsial-tabiiy) sistemalar uchun ham qo‘llanilmoqda.

Geosistemalar – “tabiatning ayrim komponentlari bir – biri bilan sistemali aloqada bo‘lgan va muayyan bir butunlik sifatida Koinot sferasi va kishilik jamiyati bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lgan” turli darajadagi tabiiy birliklardir. Tabiiy va antropogen geosistemalar tashqi ta’sirlarga turli darajada reaktsiya beradi, chunki tabiiy geosistemalar asosan tabiiy omillar ta’sirida, antropogen geosistemalar esa ham tabiiy, ham antropogen omillar ta’sirida rivojlanadi. Ammo ta’kidlash lozimki, texnogen omilning hatto intensiv ta’siri sharoitlarida ham tabiiy omillar texnogen omillarga nisbatan ustuvorlik qiladi. Ekologik yondashuvda geosistema (landshaft) ekosistema sifatida o‘rganiladi va tirik organizmlar bu yondashuvning “mag‘zi”ni tashkil etadi. Ba’zi adabiyotlarda “geosistema” va “ekosistema” tushunchalari sinonimlar sifatida qaraladi. Ammo bu fikrga to‘liq qo‘shilib bo‘lmaydi. Ekologik yondashuvda geosistemalarning bir butunligi tirik organimlarning faoliyatiga bog‘liq holda tushuntiriladi. Ammo ekologlar o‘rganilayotgan predmetni “biosentrik”, geograflar esa “polisentrik” (Isachenko, 1972) yoki “geotsentrik” (Milkov,1989) jihatdan qaraydilar.Shuningdek, ekosistema va geosistema orasidag farq ularni tushunish uchun foydalaniladigan turli modellarning tafovvuti sifatida idrok qilinadi.Komponentlarning o‘xshash yig‘indisiga (jamlamasiga) ega bo‘lgan ekosistema va geosistema sistemalar ichidagi aloqalarning turli yo‘nalishi bilan farq qiladi. Landshaftdagi aloqalar teng ahamiyatli hisoblangan holda ekosistemada bu aloqalar “xo‘jayin (biota)” tomonga qaratilgan (Preobrajenskiy, 19). {V.S. Preobrajenskiyning fikricha ekosistema va geosistema orasidagi farq ularni tushunish uchun turli modellardan foydalanishdagi tafovvutlarni idrok etish sifatida qaraladiBu sistemalar garchikomponentlar yig‘indisining o‘xshashligiga ega bo‘lsada, ayni paytdasistemalar ichidagi aloqalarning landshaftlarda teng ahamiyatli, ekosistemada esa “xo‘jayin”gay o‘naltirilgan bo‘ladi. Shu sababli Ekologik yondashuv landshaftshunoslik va biogeografiyaning kontaktning yanada mustahkamlanishigaga hamda nazariyasi va metodlarini o‘zaro boyoyshiga imkoniyat yaratdi.}

Ekosistema va geosistema tushunchalarini taqqoslash bu tushunchalar orasidagi ayrim farqlarning mavjud ekanligini ko‘rsatadi. Ekosistema, yuqorida qayd qilinganidek, biosentrik tushuncha bo‘lib, tirik mavjudotlar va ularning yashash muhiti bilan o‘zaro munosabati va o‘zaro ta’sirini ifodalaydi, ya’ni u sub’yekt - ob’yekt munosabatlarini hosil qiladi. Bu munosabatlarda sistema markazida Geosistema kabi ekosistema ham tabiatning biotik va abiotik komponentlarini o‘z ichiga oladi, ammo ekosistemani o‘rganishda asosiy e’tibor jonli organizmlarga qaratiladi, ya’ni biota sistemaning “xo‘jayini” sifatida o‘rganiladi. Ekologik tadqiqotlarda asosiy e’tibor tirik organizmlar va ularning turkumlariga qaratlgan holda abiotik muhit uning organizmlar hayotiga bevosita ta’siri nuqtai nazaridan qaraladi.Geosistemada esa barcha komponentlar baravar bahoga ega bo‘lganligi sababli komponentlarni o‘rganishda ular orasidagi o‘zaro aloqalar tahlil qiliniladi. Geosistemalarni o‘rganishda, shuningdek, qo‘shni geosistemalar orasidagi gorizontal aloqalarga ham jiddiy e’tibor qaratiladi. Binobarin, geosistema ekosistemaga nisbatan ancha ko‘proq aloqalarni va munosabatlarni qamrab oladi. Shuningdek, geosistema ekosistemadan aniq hajm (kattalik)ga va chegaralarga ega bo‘lishi bilan ham farq qiladi. Chunki, hajmi (kattaligi) va chegaralariga ko‘ra ekosistema geosistemaga barcha hollarda ham mos tushavermaydi. Geografik – ekologik jihatdan “biogeotsenoz” tushunchasi ham muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, fitosenoz, zoosenoz va mikrobiosenoz birgalikda biosenozni vujudga keltiradi. Biosenoz va u bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan ekologik sistemani yoki ekosistemani hosil qiladi. Biosenozning o‘zi ham muayyan kattalikdagi ekosistemadir. Biosferaning o‘zi ham umumsayyoraviy kattalikdagi ekosistemadir.O‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning Yer yuzasining ozmi – ko‘pmi bir xil sharoitlarga ega bo‘lgan joylarda yashaydigan nisbatan barqaror turkumlari biotsenozlar deyiladi. Muayyan joy uchun xos bo‘lgan tabiiy muhitni jonsiz, abiotik komponentining majmuasi biotop deyiladi. Biotsenoz biotop bilan birgalikda biogeotsenoz ni hosil qiladi.

“Biogeosenoz” termini dastlab 1948-yilda V.N. Sukachyev tomonidan ilmiy muomilaga kiritilgan. V.N. Sukachyev biogetsenozga shunday ta’rif bergan: “Biogeotsenoz – Yer yuzasining muayyan masofasidagi bir xil tabiiu hodisalar (atmosfera, tog‘ jinslari, o‘simliklar, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar dunyosi, tuproqlar va gidrologik sharoitlar)ning majmuasidir. Bu majmua uni tashkil etuvchi komponentlar orasida hamda tabiatning boshqa hodisalari bilan modda va energiya almashinuvining muayyan tipiga ega” (1964). V.N. Sukachyevning biogetsenozga bergan ta’rifida unda modda va energiya almashinuvini o‘ziga xos tipining, komponenlar dialektik birligining hamda uzluksiz rvojlanishining mavjudligi ta’kidlanadi. Biogeotsenozning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u band etgan hudud (yoki akvatoriya) bo‘ylab biror – bir muhim biotsenotik, tuproq – geokimyoviy, geomorfologik yoki mikroiqlimiy chegara o‘tmaydi. Bu xususiyat tufayli biogeotsenozning yaxlitligi, bir xilligi ta’minlanadi. N.B. Timofeyev – Resovskiy va A.N. Tyuryukanov (1966) biogeotsenozni biosferaning eng kichik (elementar) birligi, deb hisoblaydilar. Ylarning fikricha biosferaning eng kichik biligi bo‘lgan biogeotsenozda biosferaning biokimyoviy ishi va moddiy – energetik aylanma harakati sodir bo‘ladi. Biogeotsenozning birorta qismi ham bunday aylanma harakatni amalga oshira olmaydi. K. Troll (1972) fikricha biogeosenologiya geografik – landshaft va biologik – ekologik yondashuvlarning yaqinlashuviga imkon berdi.

Похожие

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari

Geografiya va ekologianing o‘zaro integratsiyasi

Geografiyaning ekologiya bilan hamkorligi

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Biotsenozlarning ekologiyasi ekosistemalarning xarakteristikasi, ekosistemalarning tuzilishi