Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar - Экология - Рефераты

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar Reja: 1. Ekologik tizimlar xaqida tushuncha 2. Muhit xaqida tushuncha 3. Ekologik omillar

Tayanch iboralar: biogeotsenoz, biotsenoz, ekotizimlar, geterotrof, konsumetlar, produtsentlar, agroekotizimlar, muhit, ekologik omillar, antropogen omillar, akklimitizatsiya. 1. Ekologik tizimlar xaqida tushuncha Biosferadagi barcha o’simliklar va hayvonlar odatda jamoa holda yashaydi. Bunda ular o’zaro munosabatda bo’ladilar. Muayyan tuproq sharoitida o’simliklar, hayvonlar, ayrim zamburug’lar va mikroorganizmlarning birgalikda yashashiga biogeotsenoz deyiladi. Faqat birnecha tur o’simlik qavm bo’lib yashasa fitotsenoz, bir necha tur hayvonlarning birgalikda qavm bo’lib yashashiga zootsenoz deyiladi. “Biogeotsenoz” atamasi fanga 1941 yilda rus olimi V.N. Sukachyov tomonidan kiritilgan (Bios, lotincha geo-er, senoz - umumiy). Tirik organizmlarning bir-birlariga o’zaro ta’siri muhitning biologik omillari deb qaralsa, ularning atrofini o’rab olgan barcha tirik organizmlar biotsenotik muhitni tashkil etadi. Demak, bir hil muhitga moslashib olgan va bir joyning o’zida birga yashaydigan barcha organizmlar yig’indisi biotsenoz deyiladi. (Bios, lotincha - xayot, senoz - umumiy). “Biotsenoz” atamasini fanga 1877 yilda nemis olimi K. Libius kiritgan. Biotsenoz odatda fitotsenoz, zootsenoz, mikotsenoz va mikrobiotsenozlardan tashkil topgan. Maydon birligiga to’g’ri keladigan turlar soni biotsenozlarning turlariga to’yinganligi deyiladi. Yashash sharoiti, o’xshash va o’zaro munosabati natijasida paydo bo’lgan, bir- biriga ta’sir ko’rsatuvchi har-xil turga mansub bo’lgan birgalikda yashovchi organizmlar yig’indisiga ekologik tizim deyiladi. O’rmon, cho’l, o’tloq (yaylov, suv xavzasi va boshqalar ekotizimga misol bo’la oladi. “Ekotizimlar” tushunchasi fanga 1935 yil ingliz ekologi A. Tensli tomonidan kiritilgan. A. Tensli ta’rifiga ko’ra ekotizim ichki va tashqi doiralarda moddalar va energiya almashinuviga ega bo’lgan tirik va jonsiz komponentlarning cheksiz barqaror tizimidir. SHunday qilib, ekotizim mikroorganizmlarga ega bo’lgan bir tomchi suv, o’rmon, tuvakdagi

o’simlik, kosmik kema va x.k. Ko’pincha ekotizm va biogeotsenoz tushunchalari bir-birini sinonimi sifatida qo’llanildi va deyarli birxil ma’noni bildiradi. Ammo, ba’zi tomonlari bilan ular farq qiladi. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushunchadir. Biogeotsenoz ekotizm bo’la oladi, ammo har qanday ekotizimni biogeotsenoz deb bo’lmaydi. Ekotizimlardagi organizmlar hayot faoliyati va moddalarning aylanish uchun energiya talab etiladi. Yashil o’simliklar hayot uchun zarur bo’lgan kimyoviy moddalarni olib, fotosintez jarayonlarida organik birikmalar to’playdi va quyosh energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Bunday organizmlar avtotroflar yoki produtsentlar deb ataladi. Demak produtsentlar – o’simliklar bo’lib ular harqanday biotsenozning asosiy tarkibi va energiya manbai sifatida xizmat qiladi. Ular assimilyatsiya jarayonida to’plangan energiyasini boshqa organizmlarga beruvchilardir, ya’ni hosil qiluvchilardir. O’simliklar va boshqa jonivorlar bilan oziqlanib yashovchi geterotrof organizmlar, ya’ni xayvonlar esa oziqlanish jarayonida organik moddalarni karbonat angidrid, suv va mineral tuzlarga aylantiradi. Ammo bu organizmlarning biron turi ham o’simliklar, xayvonlardagi organik moddalarni oxirigacha parchalay olmaydi. O’simliklar tomonidan to’plangan organik moddani ist’emol qiluvchilar bo’lib hisoblanadi va ularni konsumetlar deb ataladi. Birinchi tartibdagi konsumentlarga produtsentlar bilan oziqlanuvchi o’txo’r hayvonlar kiradi. Quruqlikda keng tarqalgan birinchi tartibdagi konsumentlar hashoratlarning ko’pchilik vakillari sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilardir. Eng muhim birinchi tartibdagi konsumentlar sut emizuvchilarning o’txo’r guruhlari, kemiruvchilar va tuyoqliklar hisoblanadi. Ularga ot, tuya, qo’y, echki va qoramollar kiradi. Geterofillarning ikkinchi guruhi yemiruvchilar yoki rudutsentlar (zamburug’ va bakteriyalar) dir. Zamburug’ning ba’zilari biotsenozda o’simlik va hayvonlarda tekinxo’r holda yashab, ko’pchiligi organik moddalarni mineral moddalarga parchalovchilardir. Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar hisoblanib, ular

o’lgan organizmlardagi murakkab organik moddalarni parchalab, oddiy mineral moddalarga aylantira oladi. SHunday qilib, uzoq evolyutsiya jarayonida vujudga kelgan bir-biriga bog’liq turlardan barqaror zanjirlar paydo bo’ladiki, bular boshlang’ich ozuqa moddalardan birin-ketin olib, turli yo’llar bilan tabiatda moddalarning davriy harakatini ta’minlaydi. Organizmlar quyosh energiyasini kimyoviy, mexanik va issiqlik energiyalarga aylantiradi. Jamoalardagi ozuqa zanjirlari juda murakkab bo’lib, ular aslida yashil o’simliklar tomonidan hosil qilingan energiyani 4-6 bo’g’im orqali o’tkazadi. Bunday qatorlar boshlang’ich energiyaning sarflanish yo’li hisoblanib, ozuqa zanjiri deyiladi. Masalan: o’simlik – kiyik – bo’ri; Tirik xashorat qurbaqa – ilon – burgut. Ozuqa zanjiridagi har bir bug’inning o’rni tropik darajani tashkil etadi. Taxminiy hisoblarga ko’ra, tropik zanjirlarda energiyaning bir organizmdan ikkinchi organizmga o’tishida 30% yo’qolib ketadi. Agar o’simlik organizmining energiyasi 1000 j kaloriyaga teng bo’lsa, o’txo’r hayvon tomonidan o’zlashtirilgandan so’ng 100 joul qoladi. Biror bir biotsenozni bir yil davomida kuzatish orqali o’zgarishining guvoxi bo’lishimiz mumkin. Ekotizimlarning ma’lum vaqt o’tishi bilan birining ikkinchisi bilan almashinish hodisasi suktsessiya (izidan borish) degan nom olgan. Bundan tashqari agroekotizimlar ham mavjud bo’lib, ular qishloq xo’jaligida foydalaniladigan ekin maydonlari, yem-xashak olinadigan yaylovlar hamda tuyoqli uy hayvonlarini o’z ichiga oluvchi xududlar majmuidir. Agrofitotsenozlar sun’iy fitotsenoz deb qaraladi va uning tabiiy fitotsenozlarga o’xshash tomonlari va farqlari bor: O’xshashligi: 1. Ikkala jamoada ham quyosh energiyasini avtotraf organizmlar tomonidan o’zlashtirildi. 2. Tabiiy va sun’iy jamoalarning o’zaro aloqalari mavjud. Begona o’tlar tarkibi ikkalasida ham tashqi muhit sharoiti bilan belgilanadi. 4. Ikkala jamoa uchun fenologik fazalar xarakterlidir.

Farqlar: 1. Miqdoriy ko’rsatgichi bilan. 2. Dominontlar inson tomonidan boshqariladi. Tabiiy jamoadagi turlarni turli strategik tiplarga ajratish mumkin. 4. Agrofitotsenozlardagi begona o’tlar kostopolib organizmlardir. 5. Agrofitotsozdagi madaniy o’simlik populyatsiyasi ma’lum bir navga tegishli bo’lgani uchun yaxshi differentsiyalashmagan. 2. Muhit xaqida tushuncha Organizmlarning muhiti deb ularni o’rab turgan barcha omillar yig’indisiga aytiladi. Yashash sharoiti hayot uchun kerakli omillar yig’indisidan iborat bo’lib, bularsiz tirik organizmlar yashay olmaydi. Ularning ayrimlari organizm uchun zarur, ayrimlari befarq, uchinchi birlari esa zararli ta’sir qiladi. Organizmlar murakkab va o’zgaruvchan dunyoda yashab, ular o’z xayotini asta- sekin shunga moslashtirib boradi. Evalyutsion taraqqiyot davomida organizmlar to’rtta asosiy yashash muhitini o’zlashtirishgan. 1. suvli muhit. 2. 2. Yer muhiti. 3. Havo muhiti. 4. 4. Tirik mavjudotlar muhiti. Organizmlarning muhitga moslashuviga adaptatsiya deyiladi (lotincha “adabtasio” - moslashuv) Moslashuv tiriklikning yoki hayotning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, organizmlarning yashab qolish va ko’payishini ta’minlaydi. Ekologik omillar deb, muhitning organizmlarga ta’sir qiluvchi ayrim elementlariga aytiladi. Omillar odatda uch guruhga bo’lib o’rganiladi. Organizmlar uchun zarur bo’lgan yoki unga teskari ta’sir qiladigan muhit elementlariga ekologik omillar deyiladi. Tabiatda bu omillar bir-biridan ajralgan holda ta’sir qilmaydi, balki murakkab kompleks ko’rinishda ta’sir qiladi. Turli

organizmlar biror-bir omillarni turlicha qabul qiladi hamda shu omillarga bir xilda ta’sir qilmaydi. Undan tashqari organizmlarning har bir turi uchun o’zining alohida sharoiti xarakterlidir. Masalan: cho’l va yarim cho’lda yashovchi o’simlik va hayvon turlari yuqori harorat va past namlikda yashaydi. Demak, organizmlarning normal o’sishi va rivojlanish uchun ekologik omillar bevosita va bilvosita ta’sir etish mumkin. Ular haddan tashqari kuchli yoki kuchsiz ta’sir etishi o’simliklarning normal, jadal yoki sust rivojlanishiga olib keladi. SHunga ko’ra omillarning optimal, minimal va maksimal ko’rsatkichlari organizmlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Ekologik omillar Ekologik omillar uch guruhga bo’linadi: 1. Abiotik, grekcha, a-inkor, bios – hayot demakdir (yoki jonsiz omil); 2. Biotik, grekcha bios – hayot (yoki jonsiz omil); Antropogen yoki inson omili. Abiotik omillar uch guruhga bo’linadi: a) iqlim, yorug’lik, issiqlik, havo, namlik, havoning radioaktivligi, gravitatsiya, tuproq namligi va boshqalar; b) edafik – tuproq, tuproqning fizik va kimyoviy tarkibi hamda xossalari; v) topografik – relьef shart – sharoitlari. Abiotik omillar asosan yerda o’sadigan o’simliklar uchun zarurdir. Masalan: yorug’lik tirik organizmlar uchun eng zaruriy ekologik omillardan biri bo’lib, hisoblanadi. Planetamizning turli mintaqalarida yorug’lik sharoiti juda xilma- xildir. Masalan: Yorug’lik bilan kuchli darajada ta’minlangan baland tog’, dasht, cho’lu – biyobonlardan tortib yorug’lik bilan juda kam ta’minlangan g’orlar va

xavzalargacha mavjud. O’simliklar tarqalgan turli zonalarda yorug’lik intensivligi turlicha bo’lishidan tashqari, yorug’lik spektrining tarkibi, o’simliklarning yoritilish davomiyligi ham xar-xil bo’ladi. O’simliklar yorug’lik energiyasidan foydalanib noorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu jarayonni fotosintez deyiladi. Fotosintez jarayonida o’simliklar yer sharida har yili 140 mlrd. t. organik modda hosil qiladi., 200 mlrd, t. karbonat angidrid yutib 145 mlrd. t. kislorod ajaratadi. Fotosintezni birinchi marta 1771 yild ingliz olimi D. Pristli kashf etgan. Edafik yoki tuproq ekologik omili. Tuproq eng birinchi yerda yashaydigan barcha tirik jonivorlar uchun yashash muhiti, tayanchi bo’lib xizmat qiladi. Tuproq o’simliklarga ozuqa, suv, namlik va fotosintez mahsulotlarini yaratadi. Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning jarayonida bir-biriga ta’sir ko’rsatishi tushuniladi. Biotik omillar quyidagi xollarda namoyon bo’ladi: a) fitogen omillar – jomoadagi o’simliklarning bir-biriga ta’siri, simbioz, parazitizm xolatlari; b) zoogen omillar – hayvonlarning oziqlanishi, payxon qilishi, yanchib tashlash, mexanik ta’siri, changlatish, meva va urug’larning tarqatilishi; v) mikogen omillar – zamburug’lar olamining ta’siri; g) mikrogen – mikroorganizmlarning ta’siri. Biotik yoki biologik omillarning o’zaro ta’siri quyidagicha kechadi: 1. O’simliklarni o’simliklarga; 2. O’simliklarning hayvonlarga; Hayvonlarning hayvonlarga; 4. Mikroorganizmlarning o’simliklar va hayvonlarga; 5. O’simlik hayvon va mikroorganizmlarning o’zaro munosabati.

Antropogen omillar deganda – inson xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ta’sirini tushunamiz. Antropogen omillar hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi. Insonning tabiatta ta’siri, ya’ni inson o’z faoliyati davomida atrof-muhitga ta’sir etadi, tabiatni o’zgartiradi. Inson tirik organizmlarga to’g’ridan – to’g’ri ta’sir etib yoki yashash sharoitini o’zgartirib, tarqalishiga yoki qirilib yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. Insonning tabiatga ko’rsatadigan ikki turdagi ta’sirini bir-biridan yaxshi ajratish lozim. Ularning biri tirik organizmlarga yoki ularning ayrim vakillariga ko’rsatadigan to’g’ridan – to’g’ri ta’siriga antropogen omillar deb qarash lozim. Antropogen omillarni o’z navbatidagi to’rt turga bo’lish mumkin: 1. Ozuqa va boshqa extiyojlarni qondirish uchun (baliqchilik, o’rmonlarni kesish, o’tlarni o’rish va x.) tirik organizmlardan foydalanish. 2. O’simliklarni ko’paytirish (madaniylashtirish) va hayvonlarni qo’lga o’rgatish. Akklimatizatsiya va introduktsiya, ya’ni organizmlarning tabiiy areallaridan boshqa joylarga ko’chirib olib borish va moslashtirish. 4. Yangi madaniy o’simlik navlari va hayvon zotlarini yaratish. Biz hozirgi vaqtda har tomondan keskin o’zgartirib yuborilgan sayyorada yashamoqdamiz, yildan yilga tabiiy holdagi landshaftlar va jamoalar egallagan maydonlar qisqarib kelmoqda va ularning o’rnini inson ta’siridagi landshaftlar va jamoalar egallamoqda. Antropogen ta’sirni sanoat, qishloq sanoat xo’jaligi, transport kabi toifalarga bo’lish mumkin. Sanoatning ta’siri . Keyingi yillar mobaynida O’zbekiston Respublikasida sanoat rivojlanishi oshdi. Ishlab chiqarish o’sgan sayin atmosfera zararli chiqindilar tashish ham ancha oshadi. Transportning ta’siri. Eng yirik ifloslantiruvchi manba – bu avtomobil transportidir.

Avtomobillar sonining ortishi atmosferaning yerga yaqin qatlamlarida azot gazoari, qo’rg’oshin birikmalari, oltingugurt gazlari, uglerod gazlari va boshqa moddalar miqdorining oshishiga olib keladi. Qishloq xo’jaligining ta’siri . Bu biogeotsenoz, ekotizimlarga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi ekologik omillar majmuidir. Inson tabiatni jadal o’zlashtirmoqda, ular tomonidan xo’jaliklarda foydalanilayotgan kimyoviy vositalar tirik organizmlarga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Noorganik o’g’itlar, zaharli ximikatlarning keng qo’llanilishi keyinchalik o’simliklar va hayvonlardan olinadigan mahsulotlarda qo’rg’oshin, simob, ftor, kaltsiylar miqdorini oshishiga olib kelmoqda (tuproqda ham). Antropogen omillarning ta’sirini ikki turga bo’lish mumkin: 1. Mo’ljallangan; 2. Mo’ljallanmagan. Mo’ljallangan antropogen omillar ta’siriga insoniyatning ehtiyojini qondirish uchun, qishloq xo’jalik ekinlariga intensiv ishlov berish natijasida tuproq unumdorligini pasayishi, yerni melioratsiyasi, shaharlar yirik sanoat korxonalarini qurish natijasida atrof muhitni ifloslanishi kiradi. Mo’ljallanmagan antropogen omillar ta’sirida katta maydonlardagi yerlarning qashshoqqlanish, strukturasining buzilishi, ekotizimlarni dekloratsiyalanishi, katta qo’l va dengizni (masalan, Orol dengizi)ni qurishi, dunyo okeanlarini neft mahsulotlari bilan bulg’anishi va boshqalar.

Похожие

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Muhit va ekologik omillar

Ekologik tizimlar

Ekologik tizimlar

Ekologik omillar