Ekologik tizimlar - Экология - Рефераты

Ekologik tizimlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Tizimlar tushunchasi 2. Biologik tizim 3. Ulkan biotizimlar 4. Biotsenoz 5 . Ekologik tizimlar (ekotizimlar) ta‘rifi 6. Biotsenozda o’zaro bog’liklik xususiyati 7. Biogeotsenoz 8. Biomalar 9. Ekologik makon 10. Hayotiy shakl 11. Areal

www.arxiv.uz Tayanch iboralar: atomarli, genetika, diskretli, koralli riflar, morfofiziologik tur, morfotuzilishlar, panmiktsiya, pigment, statik muvozanat, trofik holat, fiziologiya, tsitologiya, ekvivalent, ekstremal, emerjentlik. Ekologik tizimlar yoki qisqacha ekotizimlar ekologiyaning fan sifatida asosiy predmeti hisoblanadi. Ekotizim to’g’risidagi tasavvur garchi ancha ilgari paydo bo’lgan bo’lsa ham, «ekotizim» atamasi birinchi marta 1935 yilda ingliz ekologi A.Tensli tomonidan taklif qilingan. Ekotizim to’g’risidagi ta‘limot tizimlar nazariyasiga asoslanadi. 1 Tizimlar. Tizimlar nazariyasi tadqiqot doirasida umummilliy hisoblanib, uning mavjudligi uchun va mantiq-metodologik apparat va umumlashgan model ishlab chiqildi. Tizimlar nazariyasining asoschisi A.A.Bogdanov (1873-1926) hisoblanib (yunoncha tecton -quruvchi), XX asr boshlarida asosiy printsiplarni ifodalagan va uni tektologiya deb atagan. G’arb adabiyotlarida umumiy tizimlar nazariyasining muallifi sifatida, biolog L. Fon Bertalanfi (1937) tan olingan. Tizimlar nazariyasining hozirgi zamondagi «tizim» tushunchasi quyidagi belgilar bilan ifodalanadi: tizim o’zaro aloqada bo’lgan to’liq elementlarni nazarda tutadi; o’rab turgan muhit bilan alohida birlikni ifoda etadi; har qanday tizimlar elementi juda yuqori darajada o’z navbatida tizimlar elementi kuyi tartibda bo’lishi mumkin; tizim uchun emerjentlik xususiyati xarakterli hisoblanadi. Shunday qilib, o’zaro aloqada bo’lmagan elementlarni (ularning yigindisi) bir butun, yagona tizim sifatida qarab bo’lmaydi. Tizim ierarxik tuzilishiga ega, ya‘ni u yuqori tartibli va quyi tartibli elementlar yig’indisi sifatida qaralishi mumkin (tizim yonida). Tizim mutlaqo bir xil elementlardan tashqil topmaydi. Xullas, tizimlar emerjentligi – bu o’zaro aloqada bo’lgan elementlardan paydo bo’ladigan va aloxida elementda kuzatilmaydigan xossalardir. Buni quyidagicha izohlash mumkin: vodorod va kislorod – gazni tashqil etadigan moddalar, suv esa ushbu elementlardan tashqil topgan – suyuqlik, lekin bu suvni agregat holati bo’lib, vodorod va kislorodning agregat holatidan kelib chiqqan emas.

www.arxiv.uz Tizim – bu o’zaro aloqada va munosabatda bo’lgan bir qancha elementlardan iborat bo’lib, kamida bitta yangi xususiyati bilan tavsiflanadigan o’ziga xos bir butunlikni ifodalaydi. Tizimli tadqiqot ilmiy va texnik muammolar yig’indisi bo’lib, tadqiqot ob‘ekti o’ziga xos xususiyati va xilma-xilligi bilan tizim sifatida karaladi. Tizimning muhitni tahlil qilish vositasi matematika, kibernetika va axborotlar nazariyasi hisoblanadi. Tizimli yondashish - bu amaliy masalalarni yechish uslubi bo’lib, mavjud sharoitlarda zarur bo’lgan masalalarni yechish operatsiyasini va bu operatsiyalarni o’tkazish vositasini umumiy tizim sifatida qarashni ifoda etadi. Tizimli yondashish tufayli ko’pgina ekologik va tabiatni muhofaza qilish muammolarini har tomonlama yechish ta‘minlanadi. 2 Biologik tizimlar. Tabiatda biotik (jonli) komponentlar (tizimlar nazariyasidagi elementlar) abiotik (jonsiz) komponentlar energiya va moddalar almashinishi yo’li bilan bitta umumiy -biologik tizimni tashqil etib, o’zaro tartibli munosabatda bo’ladi. Bu tizim birmuncha past darajada tizimga yaqin tuzilgan. Biotizimlar o’z-o’zini tashqil etish va o’zining faoliyatini uzluksiz ravishda teskari aloqa signallariga muvofiqlashtiradi. Biologik tizim - bu o’z-o’zini hosil qiladigan (hujayra, organizm, jamoa va b.q.) muhit va boshqa tizimlar bilan bir butun birlik sifatida o’zaro munosabatda bo’lgan biokimyoviy, fiziologik, biotsenotik va boshqa funktsiyalarni bajaradi. Bunda o’z-o’zini hosil qiluvchilar deganda biologik tizimda fizik-kimyoviy va biologik hodisalarning ichki va tashqi ta‘siri tufayli vujudga keladigan yangi organizmlarning paydo bo’lishi tushuniladi. Teskari aloqa - biologik tizimlarning o’z-o’zini boshqarishni tushuntiruvchi kibernetik atama bo’lib, ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. O’z-o’zini boshqarish - tashqi ta‘sir oqibatida tuzilishi va xossalari o’zgargan biotizimning ichki tizimni tiklash qobiliyatidir. Hozirgi zamon tasavvurlarga ko’ra, muhit bilan o’zaro

www.arxiv.uz munosabatda bo’lgan bir-biridan tafovut etadigan 6 ta darajadagi komponentlarga ajratiladi (1 -rasm). 1-rasm. Tirik materiya va uning muhit bilan o’zaro munosabatini anglatadigan ierarxik darajalar Har xil darajadagi biotizimlar turli xil fanlarni: genetika - genetik tizimlarni, tsitologiya - xujayralarni, fiziologiya - organlarni o’rganish predmeti hisoblanadi. Birmuncha yuqori darajada tuzilgan biotizimlar bitta fan doirasida tadqiqot qilish imkoniyatiga ega emas. Shunday qilib, organizmlarni botanika, zoologiya, mikrobiologiya, mikologiya (zamburug’, qo’ziqorinlar to’g’risidagi fan), ixtiologiya (baliqchilik), ornitologiya (qushlar to’g’risidagi fan), antropologiya (insonlarni o’rganish) va boshqalarni o’rganadi. Organizmlarni tur sifatida, muhit bilan o’zaro munosabatini autekologiya (alohida ekologiya) o’rganadi. Ekologiyaning predmeti muhim organizmlar tuzilishidan tashqari populyatsiya, ekotizim, butun biosferani o’zida mujassamlantiradi. 3 Muhim organizmli biotizimlar. Biotizimning quyi bosqichi (darajasi) populyatsiya hisoblanadi.

www.arxiv.uz Populyatsiya - bu o’ziga o’xshashlardan ma‘lum belgilari bilan farqlanadigan, o’zidan keyin nasl qoldirish xususiyatiga ega, ma‘lum makonda tarqalgan bir turga mansub individlar yig’indisidir. Ayrim hollardagina tur yagona panmikatsiyalardan tashkil topgan bo’ladi. Ko’p hollarda esa u yuzlab, hatto minglab mahalliy panmikatsiyalarni o’z ichiga oladi. Panmikatsiyalardagi individlar bir-biridan yoshi, jinsi bilan odatda, o’zaro chatishadigan har xil avlodlarga, hayot bosqichining turli davrlariga, beqaror guruhchalarga (poda, to’da, oila va boshqalar) mansubligi bilan farq qiladi. Populyatsiyalar lokal ma‘lum bir joyga xos, mahalliy ekologik va geografik qismlarga bo’linadi. Lokal populyatsiyalar deganda, biogeotsenozlarning iqlim, tuproq va boshqa sharoitlari bo’yicha alohida yashayotgan bir qancha turlari tushuniladi (biogeotsenoz atamasining mazmuni 6 qismda berilgan). Ekologik populyatsiya - biron bir biogeotsenozda yashaydigan oddiy populyatsiyalar majmuidan iborat bo’lib, qo’shni populyatsiyalardan salgina ajralganligi bilan ham farq qiladi. Shuning uchun ham ular faqat muvaqqat o’ziga xos morfologik alomatlari bilangina farq qiladi. Jo’g’rofiy populyatsiya - jo’g’rofiy sharoiti bir xil bo’lgan kattaroq hududda yashaydigan populyatsiya tushuniladi. Ana shu hudud doirasida organizmlar urchiydi, hayot hodisalarining yagona maromi va boshqa vazifalariga ko’ra xususiyatlari namoyon bo’ladi. Bunday xususiyatlar boshqa jo’g’rofik sharoitda yashaydigan qo’shni hududdagi populyatsiyadan farq qiladigan morfofiziologik tur (tip) hosil qiladi. Populyatsiya chidamliligi, tug’ilishi, o’lishi, o’sishi, yoshiga qarab tuzilishi, fazoda taqsimlanishi va boshqa qator xossalari bilan tavsiflanadi. Populyatsiyaning muhim xususiyatlaridan biri uning yoshiga qarab tuzilishi hisoblanib, o’z navbatida uning tug’ilish va o’lishiga bog’liqdir. Rivojlanadigan, tez o’sadigan populyatsiyalarning katta ulushini yosh tashqil etadi. Barqaror holatdagi populyatsiyalarda yoshiga qarab taqsimlanish nisbatan bir tekis (tug’ilishi va o’lishi ham taxminan teng). Populyatsiyalarda yosh, alohida yashaydigan organizmlar turining halok bo’lish ulushi kamayadi.

www.arxiv.uz Populyatsiyalar ichida genetik ma‘lumotlar (panmiksiya) almashinishi u yoki bu darajada amalga oshiriladi. Populyatsiya ta‘rifidan, shuningdek panmikatsiyaning mavjudligi uning ichida tirik organizmlar uzoq vaqt oralig’ida bir muncha yoki uzoq populyatsiya shaklida mavjud bo’lishi mumkin. Populyatsiyaning barqaror holatga qaytish qobiliyati gomeostaz deb atalib, teskari aloqaning ijobiy va salbiy vositalari orqali boshqariladi. Demak, populyatsiya kibernetik tizim xossasiga – o’z-o’zini boshqarish, o’z-o’zini tashkil etish va o’z-o’zidan ko’payishi qobiliyati ega bo’lishidir. Gomeostaz – organizmning o’z ichki muhiti tarkibi va xossalarini doim bir me‘yorda, nisbiy dinamik turg’unlikda saqlay olish xususiyatidir. Gomeostaz asosida teskari aloqa printsipi yotadi. Gomeostaz kontseptsiyasi F. Kliments tomonidan (1979) ishlab chiqilgan va keyinchalik u ekotizimda qo’llanilgan. Hayvonlar populyatsiyasining gomeostaz mexanizmi 2 rasmda ko’rsatilgan. Rasmdan ko’rinib turibdiki, ijobiy teskari aloqa tufayli alohida yashaydigan organizmlarning soni o’sadi. Keyinchalik esa oziqlanish resurslarining cheklanganligi va teskari, salbiy oqibatlar ta‘sirida bu o’sish to’xtaydi. Shundan so’ng, mayatnik teskari tomonga harakatlanadi. Demak, populyatsiya amaliy jihatdan statik muvozanatga erishmasdan dinamik muvozanat holatida bo’ladi. Tabiatda gomeostazni qo’llab-quvvatlash uchun tashqi aralashishlar (boshqarish) talab etilmaydi. Gomeostatik mexanizm ma‘lum chegarada mavjud bo’ladi. Ularning chegaradan chiqib ketishi populyatsiyalar (ekosistemalar)ning halok bo’lishiga olib kelishi mumkin. Masalan, paxta hosildorligini quyidagicha izohlash mumkin: Markaziy Osiyo davlatlarining yuqori paxta hosildorligini ko’pincha g’o’zaga beriladigan ma‘danli o’g’itlarga bog’lashadi.

www.arxiv.uz Agar unga beriladigan ma‘danli o’g’itlar va sug’orish me‘yoridan ortiqcha berilsa, ko’pgina paxta maydonlarining eroziyaga uchrashi, sho’rlanishi va foydalanish samaradorligi pasayishi mumkin. Biotizimning eng yuqori darajasi jamoa hisoblanadi. 2-rasm. Oziqlanish imkoniyatiga qarab tartibga solib turadigan hayvonlar populyatsiyasi gomeostazligi (I.I. Dedyu bo’yicha, 1990). Jamoa – bir muhit va ob-havo sharoitiga ega bo’lgan maydonda hayot kechiruvchi organizmlar – o’simlik, hayvonot va mikroorganizmlar majmuidir. Jamoa beo’lchov biotizim hisoblanadi. Demak, planetamizda joylashgan barcha organizmlar yig’indisi kichik guruhli organizmlar ham bo’lishi mumkin. 4 Biotsenoz . Jamoaga nisbatan biotsenoz biotizimda chegaralanmaganligi bilan farq qiladi. Boshqacha aytganda, biotsenoz-bu sodda (elementar) tabiiy turkumdir. Biotsenozni turli ko’rinishdagi organizmlar (o’simlik, hayvonot, mikroorganizmlar) yig’indisining yashash sharoitlari ma‘lum darajada bir xil

www.arxiv.uz bo’lgan biotop sifatida aniqlash mumkin (yunoncha «bios»-hayot, «tsenoz» - jamoa, «tapos»-joy). L.B.Ruxin (1962) bo’yicha «biotsenoz» - bu uzoq davr mobaynida oziqlanish, o’sish va ko’payish maqsadlarida birgalikda ma‘lum hududda (joyda) yashash uchun (biotip) tashkil topgan tizim. O’lik organizm qoldiqlaridan tashqil topgan «qabriston» (yunoncha «tanatos» - o’lik) tanatotsenoz deb ataladi. «Biotsenoz» atamasini 1877 yil G.K.Mebius tomonidan ilmiy amaliyotga tadbiq etilib, uni hayotning ma‘lum bir maydonida organizmlar majmui sifatida qaraladi. L.B.Ruxin biotsenozlarni jo’g’rofik tumanlarga, provintsiya, viloyat va mintaqalarga guruhlash mumkin deb hisoblaydi. Maydon bo’yicha biogeografik mintaqa eng yirik hisoblanib, ularning paydo bo’lishida iqlim hal qiluvchi ahamiyatga ega. 5 Ekologik tizim (ekotizim) ta‘rifi . Ekotizimlarning biotizimlardan farqini organizmlar va muhitning birgalikda yig’indisi holatida tasavvur qilish mumkin. Ekologik tizim - bu birgalikda yashovchi har xil turdagi organizmlar va ular yashashining shart-sharoitlaridir, o’zlarini o’rab turgan tabiiy muhit bilan aloqada bo’ladilar. Yuqorida qayd etilganidek, ekotizimning alohida yashovchi organizmlarini – muhitni «populyatsiya» - muhiti, «tur-muhit» kabi turlarini autekologiya, ekotizimning turini esa sinekologiya o’rganadi. Ekotizim xuddi biotizim singari ierarxik, shaklda mavjuddir. Biroq ularning barchasi shartli, ya‘ni yonma-yon darajalar bilan funktsional o’zaro bog’langan. Shunday ekan, tabiatda genlar xo’jayradan tashqari ko’p xo’jayrali organizm tarkibidagi organlar, organdagi xo’jayralardan tashqari yashay olmaydi (moddalarning aylanish va energiyaning paydo bo’lishi bundan istisno). Shu

www.arxiv.uz sababli kishilik jamiyati jahon tabiati bilan uzviy bog’langan. Shunday qilib, bio- va ekotizim bir vaqtda ham diskretli, ham uzluksiz hisoblanadi. Mualliflar ekotizimning muhim belgilaridan biri uning beo’lchovligi deb hisoblaydilar. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ekotizimga misol tariqasida (mikroblari bilan tomchi suv ham) suv tomchisini ko’l, o’tloq, cho’l, o’rmon, sabzavotlar juyaklari bilan, biofiltr, kosmik kema kabinasi va boshqalarni keltirish mumkin. Shunday ekotizimlar tabiiy va sun‘iy (inson tomonidan o’zgartirilgan) bo’lishi mumkin. Ekotizimlarda ichki ham tashqi modda va energiya almashinuvi sodir bo’ladi. Ularga aniq oziq zanjiri hamda oziq (trofik) darajasi xosdir. Oziq zanjirining umumiy qonuniyatlar ozuqa sifatida, ikkinchisi uchinchisiga va b.q. xizmat qiladi. Tashqi muhit ta‘sirida o’zgarish, ekotizim tomonidan javob ta‘sirini paydo qilib, bu o’zgarishlarni yoki yo’qotadi yoki ekotizimning o’zini qayta qurishga olib keladi. Yuqorida qayd qilinganidek, ekotizimlar ierarxik shaklda tuzilgan. Biz ekotizimlarni tashqil etish darajasiga qarab uchta asosiy qismga bo’lamiz: biogeotsenotik, (biogeotsenoz), biom va biosfera tizimi. 6 Biogeotsenoz. Ekotizimga nisbatan biogeotsenoz o’lchamli tushunchaga ega, uning o’lchamligi organizmlarning muayyan majmuali va muhit sharoitlari bilan ta‘riflanadi. Ekotizim uchun keng doirada muayyan majmua tushunchasi mavjud emas. Biogeotsenoz - modda va energiya almashinuvi jihatidan bir-biriga bog’liq bo’lgan jonli va jonsiz tabiat tarkibiy qismlari majmuidir. Bu tabiatdagi eng murakkab tizimlardan biri hisoblanib, avtotrof, xemotrof va geterotrof organizmlarga bo’linadi. Biogeotsenozning tirik tarkibiy qismlariga, atmosferaning yerga yaqin qatlami, undagi gaz va issiqlik vositalari, quyosh quvvati, tuproq va uning suv mineral vositalari esa jonsiz tarkibiy qismlariga

www.arxiv.uz kiradi. Har bir biogeotsenozda yerning geologik tuzilishi, tuproq, iqlim sharoitlari, suv rejimi, o’sha joyda o’sib unadigan o’simlik hamda hayvonlar bir-biriga monand va o’zaro bog’langan bo’ladi. Biogeotsenoz tarkibiga odamdan boshqa barcha tirik mavjudotlar kiradi. Biogeotsenoz o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar kishilar, muhit, hatto uzoq Koinotning ta‘siri ostida ham ro’y beradi.Biogeotsenozni o’rganish qishloq xo’jaligini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Ushbu atama ekologiyaga 1940 yilda V.N. Sukachyov tomonidan kiritilgan. U biogeotsenozga quyidagicha ta‘rif bergan (biogeotsenologik tadqiqotlarning uslubi va dasturi, 1966 yil 14 betda shunday keltirilgan): «Biogeotsenoz - bu Yer yuzasining ma‘lum masofasidagi bir-biriga o’xshash tabiiy hodisalar (atmosfera, tog’ jinslari, o’simliklar, hayvonot olami va mikroorganizm hodisalari)» majmuidir. Bu majmua uni tashqil etuvchi tarkibiy qismlari o’zaro ta‘sirining o’ziga xos alohida xususiyatiga hamda tarkibiy qismlari o’rtasida va ichki dialektik birlikda, doimiy harakatda va rivojlanishda bo’lgan boshqa tabiat hodisalari bilan modda va energiya almashinuvining muayyan xiliga egadir. Bu har bir biogeotsenoz turining o’ziga xos alohida va issiqlik energiya hamda noorganiq va organiq moddalar muvozanatiga olib keladi. Shu bilan birgalikda biogeotsenoz doimiy harakatda, rivojlanishda va o’zgarishda bo’lgan ichki qarama-qarshi dialektik birlik to’g’risida tasavvurga ega. Bunday ta‘riflashga biz xam umuman qo’shilgan holda, biogeotsenoz doimiy ravishda aniqlik kiritishni talab etadi. Birinchidan-biogeotsenoz -bu nafaqat ikki o’lchamli yuza (er yuzasi), u muayyan bir «chuqurlikka», uchinchidan fazoviy koordinataga (tirik organizmlar Yerning o’nlab va yuzlab metr chuqurligiga kirib boradi), mikroorganizmlarning strotosferani ozonli qatlamida hattoki, undan ham yuqorida uchraydi. Ikkinchidan, ta‘riflashda o’ziga xos xususiyat mutlaqo ortiqcha so’z. Uchinchidan, atmosfera, tog’ jinslari va boshqalar ob‘ektlarini «tabiat hodisalari» emas, balki organizmlarni o’rab turuvchi muhit deb atash maqsadga muvofiqdir. N.V.Timofeev - Resovskiy, N.N.Vorontsov va A.V.Yablokov (1977) biogeotsenozga birmuncha ixcham ta‘rif berishgan: «Biogeotsenoz yopiq

www.arxiv.uz bo’lmagan tizim to’g’risida tasavvurga ega bo’lib, fazo va vaqt bo’yicha barqaror tuzilishi, moddiy-energetik «kirish» va «chiqish»lari bo’lgan, o’zaro bir-biriga bog’liq zanjirdagi biogeotsenozlar to’g’risidagi keng tushunchalar bilan tavsiflanadi» (22 bet). Biogeotsenoz komponentlari va ularning bir-biri bilan o’zaro aloqadorligi 3 rasmda ko’rsatilgan. 3-rasm. Biogeotsenozning tuzilmali-funktsional sxemasi. Biogeotsenoz ta‘rifidan kelib chiqqan holda, uni ikkita bosh tuzuvchilarga ajratish mumkin: tirik organizmlar jamoasi (biotsenoz) va abiotik omillar-muhit yig’indisi (biotop yoki ekotop). O’z navbatida, biotsenoz o’simliklar jamoasi (fitotsenoz), hayvonot dunyosi (zootsenoz) va mikroorganizmlar (mikrobotsenoz), ekotop esa iqlimiy (klimatop), suvli (gidrotop) va tuproq-gruntli (edafotop) komponentlardan tuzilgan. Shuni ta‘kidlash lozimki, ba‘zi olimlar biogeotsenozlarning mavjudligini umuman tan olishmaydi yoki ularni ekotizimlar tushunchasi bilan o’xshatishadi.

www.arxiv.uz Shuning uchun mualliflar «biogeotsenoz» va «ekotizim» tushunchasiga yana bir marta qaytishni lozim deb topishdi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin. Biroq ular bir-biriga o’xshash so’zlargina emas. Ekotizim tushunchasi o’zining beo’lchovligi bilan biogeotsenozdan kengdir, ya‘ni istalgan biogeotsenoz ekologik tizimdir, har qanday biogeotsenoz ekotizim hisoblanib, tizimning «atomar» tuzuvchisi sifatida qatnashadi. Ekotizim biogeotsenozning bir qismi bo’lishi mumkin, lekin shunday ekotizimlar mavjudki, ular biogeotsenoz tarkibiga kirmaydi. 7 Biogeotsenozda o’zaro bog’liqlik xususiyatlari. Ekotop, biotsenoz va ularning komponentlari moddiy ham energiya jihatidan o’zaro bog’liqligi 3 rasmda ko’rsatilgan. Bu o’zaro bog’liqlik ba‘zi bir xossalar bilan tavsiflanib, ularni N.F.Reymers (1990) printsiplar deb atagan. U A.Tineman, G.Rants va Y.Illieslarning ilmiy ishlariga tayangan holda, ularni to’rt printsipga ajratadi. Birinchi printsip - xilma-xillik: biotop sharoitlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, shunchalik biotsenoz turlari ko’p bo’ladi. Birinchi printsipning paydo bo’lishiga yomg’irli tropik o’rmonlardagi katta turlarni o’z ichiga olgan biotsenozlar va muhit sharoitlarining g’oyatda xilma-xilligi kiradi. Ikkinchi printsip - chetga chiqish sharoitlari: biotop me‘yoridan qanchalik chetga chiqsa, shuncha biotsenoz qashshoqlashib boradi, shunga qaramasdan ayrim turlarning alohida yashaydigan organizmlarning miqdori birinchi holatdagiga nisbatan ko’p bo’ladi. Bu birinchi navbatda ekstremal biotoplarga taalluqli, masalan, muhitning o’ta ifloslanishi bilan izohlanadi. Uchinchi printsip - muhitning bir tekis o’zgarishi: muhit sharoitlari qanchalik bir tekis o’zgarsa va shuncha uzoq payt biotop o’zgarmay qolsa, biotsenoz tobora turlarga boy, vazmin va barqaror bo’ladi. Bu evolyutsion - dinamik printsip. Demak, biotopda qanchalik tez o’zgarish sodir bo’lsa, turlarning bu o’zgarishlarga moslashishi qiyin kechadi va turlar tarkiblarining qashshoqlashishiga olib keladi.

www.arxiv.uz Nihoyat, to’rtinchisi - jins tur namoyondalari printsipi: jinslarning boy turi, odatda biogeotsenozlarda o’zining birdan-bir namoyondasi mavjud (G.F.Gauze nazariyasi, keyingi bobga qarang). Tabiiy biogeotsenozlarga (butun ekotizim) kiruvchi turlarning faoliyati, muhitda o’zining mavjudligini saqlashga yo’naltiriltirilgan. Turlar muhitni yo’q qilmaydi, vaholanki bu o’z-o’zini yo’q qilishga olib kelgan bo’lardi. Uzoq vaqt oralig’ida jamoalarning ajralganlik darajasi kamayishi mumkin, ekotizimda begona turlar tarqaladi. Natijada bitta biogeotsenoz asta-sekin qonuniy ravishda boshqasiga almashadi. Buni insonning tabiatga nisbatan keng miqyosidagi ta‘sirida ham ko’rish mumkin. 8 Biomalar. Biogeotsenozlar birmuncha yirikroq ekotizimlar jamoasiga birlashishi mumkin. Bu jamoa biom yoki formatsiya deb ataladi. Biom - bu mikrotizim bo’lib, iqlim sharoitlari, energiya oqimlari, moddalar almashinuvi, o’simliklar turi va hayvonlar migratsiyasi bilan uzviy bog’langan biogeotsenozlar yoki birmuncha past darajadagi ekotizimlar to’g’risidagi tushunchani bildiradi. Biomalar - yer, dengiz chuchuk suvli muhitlarga bo’linadi. Masalan tayga, dasht, tropik o’rmon, marjonli qoyalar majmuasi va boshqalar yer biomlari hisoblanadilar. Biomlarning global yig’indisi - Yer kurrasi biosferasini tashkil etadi. 9 Ekologik makon. Ekotizimlarda o’simliklar, hayvonlar va boshqa organizmlarning turi, ahamiyati va holati ekologik makon deb ataladi. Bu atamani fanga birinchi bo’lib, 1917 yili amerikalik olim I. Grinell taklif etgan. Yu. Odum (1986) ekologik makonning uchta asosiy jihatlarini ajratadi: organizmlar joylashgan fizik fazo, ularning funktsional ahamiyati (masalan: jamoaning trofik holati) va tabiiy muhit gradientlariga nisbatan holati (harorat, yorug’lik, namlik va tashqi omillar).

www.arxiv.uz Ekologik makon - fazoda qandaydir bir turning joylashgan o’rni bo’lib, muhit ko’rsatkichlarining yig’indisi, jamoadagi organizmlarning funktsional ahamiyati, ularning morfotuzilishli moslashuvi, fiziologik va hatti-harakatini ifoda etadi. Bir tur ekologik makon doirasida boshqa tur bilan ozuqa va energiya manbalaridan foydalanishda raqobatlashmaydi. Har xil turlar turli geografik hududlarda bir xil ekologik makonni egallashi mumkin. Bunday turlar ekologik ekvivalent deb ataladi, masalan Avstraliyaning katta kengrusi Shimoliy Amerikaning antelopa va bezonlari shu o’lka faunasining ekvivalentidir. 10 Hayotiy shakl. Yu. Odum quruqlikdagi biomalarni bog’lovchi va bog’lanishiga yo’l qo’yuvchi chegaralarni va yer ustidagi biomlarning tavsiflarini hayotiy shakl deb ta‘kidlaydi. Muhitga turli o’xshash jihatlari bilan moslashuvi natijasida kelib chiqqan turlar guruhi, asosiy morfogenetik chegarasi va fe‘l-atvori belgilari bilan bir-biriga yaqin bo’lishini hayotiy shakl deb atash qabul qilingan. Bunda har xil turlar muntazam munosabatdan uzoq bo’lishi mumkin, biroq bir xil adaptatsiyaga ega bo’ladi. Adaptatsiya - organizmlar, populyatsiyalar, turlar va jamoalarning tashqi muhit sharoitlariga moslashuvidir. Adaptatsiyalar morfologik (masalan, organizmlar shaklini qayta qurish ahloqiy (boshpana qurish), fiziologik, iqlimiy va xromatik (chuqur qismida pigment tarkibning o’zgarishi) jihatdan farq qiladi. O’simliklar uchun ayniqsa, morfofiziologik adaptatsiya xos bo’lib, u iqlimning noqulay harorati ta‘sirlaridan himoyalanish uchun shakllanadi. Ular

www.arxiv.uz asosan, har xil joylashgan kurtaklarning tiklanishi yoki yilning noqulay paytlarida yosh novdalarning joylashishida namoyon bo’ladi. D.N. Qashqarov (1945) hayvonlarni suzib yuruvchi (suvli yoki yarim suvli), qazuvchi (absolyut va nisbiy yer qaziydigan), quruqlikdagi (uya qilmaydigan, uya qiladigan va qoyalarda yashaydigan) havoda va yog’ochga o’rmalab chiquvchi hayotiy shakllarga ajratadi. 11 Areal . Bu hududiy tushuncha. Areal – o’simlik va hayvonlarning ma‘lum turi, turkum yoki oilasi tarqalgan cheklangan hudud bo’lib, bir-biri bilan uzviy bog’liq organizmlar yig’indisi. Areal chegarasi tabiiy to’siqlar (tog’lar, dengizlar, daryolar), hamda iqlim, tuproq, ozuqa resurslari va boshqa tabiiy omillar bilan belgilanadi. Keng arealga ega bo’lgan organizmlar kosmopolit, uncha katta bo’lmagan maydonlarda yashovchilar esa endemiklar deb ataladi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Karimov I . A . O ’ zbekiston XXI asr bo ’ sag ’ asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . - T .: « O ’ zbekiston », 1997.-110 b . 2. Alekseev G . N . Energoentropika .- M .: Znanie , 1983.-192 b . 3. Andersen Dj . M Ekologiya i nauki ob okrujayushey srede : biosfera , ekosistema , chelovek .- L .: Gidrometeoizdat , 1985.-166 b . 4. Burgin V . A ., Martsinkovskaya M . I . Selskoe xozyaystvo i ekologiya .- T .: Mehnat , 1990. - 168 b . 5. Bauer E . S . Teoriticheskaya biologiya .- M .- L .: izd - vo Vsesoyuzn . in - ta eksperim . medits ., 1935.-206 b 6. Beus A . A . Geoximiya litosfer . - M .: Nedra , 1972.-296 b . 7. Bruno D . Dialogi . - M .: Gospolitizdat . 1949. -552 b . 8. Barabanov V . F . Geoximiya – L .: Nedra , 1985.-423 b . 9. Valukonis G . Yu ., Muradov Sh . O . Osnovi ekologii - T . Obshaya ekologiya. Kn.1-T.: ”Mehnat”, 200-328 b. 10. Vernadskiy V.I. Jivoe veshestvo i biosfera. Bibiliog. trudov akad. V.I.Vernadskogo. –M.: Nauka, 1994.-672 b. 1 Vernadskiy V.I. Ocherki geoximii.-M.-L.: Gosizdat, 1927.-368 b. 12. Gorelov A.A. Ekologiya. Kurs lektsiy. -M.:izd-vo “Tsentr”, 1998.-240 b. 13. Dedyu I.I Ekologicheskiy entsiklopedicheskiy slovar-Kishinyov:izd- vo.MSE,1990 -406 b 14. Darvin Ch. Proisxojdenie vidov – M .: Gos. Izd-vo selxoz. lit., 1952.-333- 340 b 15. Ivlev A.M. biogeoximiya. Uchebn.-M.: Vsshaya shkola, 1986.-127 b.

Похожие

Ekologik tizimlar

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring

Ekologik omillar