Ekologik tizimlar - Экология - Рефераты

Ekologik tizimlar

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Ekologik tizimlar Biosenozga xos qonuniyatlarni bilish insonga ma`lum darajada uni «boshqarish» imkoniyatini beradi. Sun`iy biosenozlarni yaratish, o'simliklarni biologik himoyalash usullarini ishlab chiqish ana shunday imkoniyatlardandir. Biosenozdagi organizmlarning bir me`yorda hayot kechirishlari uchun ularga ma`lum ko`rsatkicharga ega bo'lgan abiotik omillar majmui zarur bo'ladi. Ana shu abiotik omillar majmui yoki boshqacha qilib aytganda, biosenozning mavjud bo'lishi uchun zarur bo'lgan muhit (joy) biotope (bios - hayot, topos - joy) deb ataladi. Biologik birlik fitosenoz, zoosenoz va mikrobiosenozning o'zaro ta'siri asosida hosil bo'ladi. Fitoenoz biotsenozning asosini tashkil etadi, u organik moddalarni yaratish va qayta ishlash jarayonlarini o'z ichiga oladi. Fitosenoz o'ziga xos birlikning ko'rinishi, tuzilishi, iqlimi va turlarining xilma-xilligiga bog'liq. Bunday birlikda ijobiy va salbiy ta'sirlar mavjud. Fitosenozning asosiy sifati vaqt davomida barqarorlikdir: tashqi aralashuvisiz o'z mavjudligini saqlab qolishga qodir. Fitosenoz ko'pincha yuksak va tuban o'simliklar bilan ifodalanadi. Turlarning boyligi iqlim sharoitiga bo`liq. Organizmlarning umumiy soni biotsenozning tashqi sharoitlari va yoshiga bog'liq. Fitosenozning barcha ishtirokchilari bir-biriga ta'sir ko'rsatadi, shuning uchun birgalikda hayot birlikning ko'rinishiga iz qoldiradi. Zootsenozdagi hayvonlar har doim bir necha avlod tomonidan taqdim etiladi. Inson o'z harakatlari bilan biotsenozning bu tarkibiy qismini buzishi yoki butunlay yo'q qilishi mumkin. Mikrobiosenoz bakteriyalar, zamburug`lar, tuban yosunlarni birlashtiradi. Agrosenoz-bu inson o'z ehtiyojlari uchun yaratgan tizimdir. Biotsenozdagi organizmlar o'rtasidagi turlar tarkibi va munosabatlari uzoq vaqt davomida shakllanadi. Agrosenozda har doim sun'iy tanlov ustunlik qiladi. Odamlar ekinlarni yoki hayvonlarni etishtirish uchun sun'iy birlikni yaratadilar. Biotsenozlar

tashqaridan faqat quyosh energiyasini oladi, agrosenozning samaradorligi har doim melioratsiya, o'g'itlarni qo'llash orqali oshirilishi mumkin. Har qanday biosenoz o'ziga xos biotop bilan birgalikda faoliyat ko`rsata oladi. Yashash sharoitlari o'xshash, bir-biri bilan uzviy bog'liq holda shakllangan va yashaydigan tirik organizmlar hamda ularning yashashi uchun zarur boladigan abiotik muhit (biotop)dan iborat funksional tizimni ekologik tizim yoki ekotizim deb ataladi. Unga o'rmon, o'tloq, ko`l kabilar misol bo'lishi mumkin. Tirik tabiat qonuniyatlarini to'g'ri tushunib yetishda organizmlar uyushmasini populyatsiya, biosenoz darajasidagina emas, balki ekotizim darajasida o'rganish maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy «ekotizim» tushunchasi (ingliz tili. ecosystem), ekologiyada asosiy tushuncha bo`lib, 1935 da ingliz biologi va geobotanikasi Artur Jorj Tensli tomonidan ixtiro qilingan. Olim unga shunday ta'rif berdi: «faqat organizmlar majmuasini emas, balki ekologik omillarni tashkil etuvchi yagona tizim. Tizim ichida nafaqat organizmlar, balki organik va noorganik dunyolar o'rtasida ham doimiy xilma-xil o'zaro ta'sirlar mavjud». Ekotizim mazmuni bo`yicha quyidagicha tasniflanadi: -fazodagi o`rni; -miqyosi; -kelib chiqishi; -energiya manbai. Joylashishi bo`yicha quruqlikdagilar: arktik tundra; boreal ignabargli o'rmonlar, aralash bargli o'rmonlar, chol, mo`tadil zonaning pampaslari; Alp (baland tog') tundra; qattiq bargli butalar subtropik chakalaklari; tropik chollar, don ekinlari, savannalar, doimiy yashil quruq va yomg'ir o'rmonlari. Suvdagi turlari: dengiz (dengiz, okean, sho'r kollar) va chuchuk suvlarga (chuchuk kollar, daryolar, oqimlar) bolinadi. Miqyosi bo'yicha: mikrosistemalar, mezosistemalar, makrosistemalar. Ularga, masalan, qumtepalar, o'rmonlar yoki butun qit'ani kirinish mumkin. Eng kattasi biosfera bo'lib, u barcha yer va suv turlarining kombinatsiyasini o'z ichiga oladi.

Kelib chiqishi turiga qarab tabiiy va sun'iy yoki antropogen (inson tomonidan yaratilgan) ekotizim turlari mavjud. Tabiiy ekotizim barqarorlik, o'zini o'zi boshqarish va tiklash qobiliyati bilan ajralib turadi. Inson modda va energiya almashinuviga ta'sir qilmaydi. Ekologiyada ekotizimga yaqin bo`lgan biogeosenoz (bios - hayot, geo - yer, senoz - jamoa) tushunchasi ham qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda biogeosenoz deganda uzoq evolutsiya jarayonida shakllangan, fazoviy chegaraga ega bo`lgan, funksional jihatdan tirik organizmlar va abiotik muhit bilan o`zaro munosabatdagi, ma`lum energetik holati hamda moddalar almashinuviga ega bo`lgan tabiiy tizim tushuniladi. Ko`pincha ekotizim va biogeosenoz tushunchalari bir-birining sinonimi sifatida qo`llaniladi va deyarli bir xil ma`noni bildiradi. Ekotizimlar biogeosenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Har qanday biogeosenoz o`z navbatida ekotizim bo`la oladi, ammo har qanday ekotizimni biogeosenoz deb bo`lmaydi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta`minlash uchun ma`lum miqdorda kerak bo`ladigan anorganik moddalar zaxirasi bo`lishi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar bo`lishi zarur. Birinchi guruhga yashil o`simliklar kiradi. Ular quruqlikdagi har qanday biosenozning asosiy tarkibi va energiya manbaini tashkil qiladi. Bunday aftotrof organizmla produtsentlar deb aladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida tolplangan energiyasini boshqa organizmlarga beruvchilardir. Fotosintez qiluvchi organizmlar quyosh energiyasi ishtirokida organik moddalarni sintez qilib, yorug`lik energiyasi bog`langan kimyoviy energiyani to`playdi. Suv havzalaridagi ekotizimlarda, ya`ni dengiz, okeanlar va ko` llarning yuqori qatlamlarida yashovchi fitoplanktonlar (mayda bir hujayrali organizmlar va suv o`tlari) produtsentlar sifatida faoliyat ko`rsatadi. Quruqlikda katta ormonlar va yaylovlarni tashkil etuvchi o`simliklar ochiq urug`lilar va gulli o`simliklar dastlabki organik modda to`plashda katta o`rin egallaydi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular o`simliklar tomonidan to`plangan organik moddani iste'mol qiluvchilar hisoblanadi va konsumentlar deb ataladi. Ular

birinchi, ikkinchi va uchinchi tartiblardagi konsumentlarga ajratiladi. I tartibdagi konsumentlarga produtsentlar bilan oziqlanuvchi o`txo`r hayvonlar kiradi. Quruqlikda keng tarqalgan II tartibdagi konsumentlarga hasharotlarning ko`pchilik vakillari, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Eng muhim III tartibdagi konsumentlarga sutemizuvchilarning o`txo`r guruhlari, kemiruvchilar va tuyoqlilar xosdir. Tuyoqlilar yaylov hayvonlari deb atalishi mumkin. Ularga ot, tuya, qo`y, echki va qoramollar kiradi. Suv havzalari ekotizimlariga o`txo`r suv hayvonlari, odatda molluskalar va mayda qisqichbaqasimonlar kiradi. Ularning vakillari suvdagi mayda suv o`tlarini filtlash usuli bilan oziqlanadi. I tartibdagi konsumentlarga o`simliklarda parazit holda hayot kechiruvchi organizmlar ham kiradi. II va III tartibdagi konsumentlar. II tartibdagi konsumentlar o`txo`r hayvonlar bilan oziqlanadi. Bular III tartibdagi hayvonlar bilan birga etxo`r hayvonlar deb qaraladi . II va III tartibdagi konsumentlar yirtqichlar yoki parazit hayvonlarbo`lishi mumkin. O`simlik qoldig`i va hayvon jasadi o`zida energiya saqlaydi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvonlardagi organik moddalar mikroorganizmlar, saprofit holda yashovchi bakteriyalar va zamburug`lar ta`sirida parchalanadi. Bunday organizmlar redutsentlar deb ataladi. Shu bilan birga ko`pchilik zamburug`larning meva va tanalari jamoadagi hayvonlar uchun sevimli ozuqa bo`lishi ham mumkin. Bunda ular konsumentlar hisoblanadi. Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar hisoblanib, ular organik moddalarni mineral moddalarga parchalab beradi. Demak. yuqorida sanab o`tilgan organizmlar guruhi o`rtasiga keskin chegara qo`yib bo`lmaydi, chunki konsumentlar ayni vaqtda redutsentlar vazifasini ham bajarishi mumkin. Epifitlar, asosan, produtsentlar hisoblansa ham oziqlanish vaqtida daraxt tanasi po`stlog`idagi parchalangan o`simlik qoldiqlaridan foydalanadi, ya`ni bir vaqtda redutsentlar vazifasini ham bajaradi. Ekotizimdagi tirik organizmlarning bir-biri bilan oziqlanishi orqali bog`lanishini trofik yoki ozuqa zanjiri deb ataladi. Bu ekotizimda modda va energiyani qay tarzda aylanishini ifoda etadi. Ozuqa zanjirida ishtirok etuvchi

organizmlar guruhi zveno yoki bo`g`inlar hisoblanadi. Zanjirda asosan produtsentlar, konsumentlar va redutsentlardan iborat zvenolar farqlanadi. Trofik zanjir bo`g`inlarida hosil etiladigan biomassaning vaqt birligidagi miqdori har xil bo`ladi. Bu yerda quyidagi doimiy qonuniyatni ko`rish mumkin, ya`ni muayyan bo`g`inda vaqt birligida hosil bo`ladigan biomassa o`zidan avvalgi bo`g`lndagiga nisbatan kam bo`ladi. Ekotizimdagi produtsentlar va konsumentlarni trofik zanjir tartibida massa yoki unga ekvivalent birliklarda pog`onama-pog`ona joylashtirilsa piramida shaklini oladi - bu ekologik piramida yoki piramida qoidasi deb ataladi. Bundan kelib chiqib, ekologik piramida ekotizimdagi produtsentlar, konsumentlar va redutsentlarning massa, son yoki energiya birliklaridagi nisbatlarini grafik tarzdagi ifodasidir, deyish mumkin. rasm . Ekologik piramida sxemasi . Bu qoida orqali ekotizimda modda va energiyaning jamlanishi , sarflanishi , taqsimlanishi yoki boshqacha aytganda , modda va energiya aylanishi qonuniyatlarini inson tahlil etishi mumkin . Shunday qilib , inson uchinchi ekologik guruhni tashkil qiladi . Inson ekotizimlarga xos qonuniyatlarni to ` g ` ri tushunish , ularga antropogen ta ` sirning ilmiy asoslangan yo ` llarini topish va ularni boshqarishda muhim ahamiyatga ega . Yuqorida asosan tabiiy ekotizimlar haqida fikr yuritildi. Hozirgi paytda, inson omili kuchayishi oqibatida turli sun`iy yoki antropogen ekotizimlar ham vujudga

keldi. Bunga qishloq xo`jaligi sohasida barpoetilgan madaniy ekin dalalari, o`tloqlar, o`rmonlar, baliqchilik xo`jaliklari, bog`- rog`larni misol qilib ko`rsatish mumkin. Bunday ekotizimlarda inson tabiatning tarkibiy qismi sifatida ishtirok etadi va uni boshqarishda yetakchi rol o`ynaydi.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Ekologik tizimlar

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring

Ekologik omillar