Muhit va ekologik omillar - Экология - Рефераты

Muhit va ekologik omillar

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

197 KB

Muhit va ekologik omillar Reja: 1. Ekologik omillar tushunchasi. 2. Ekologik omillar tasnifi . 3. Abiotik omillar. 4. Rivojlanishni chegaralovchi va davriy ekologik omillar. 5. Nodavriy ekologik omillar. 6. Organizmlar qalinligiga bog'liq va bog'liq bo'lmagan omillar. 7. Organizmlarning ekologik individualligi. 8. Organizmlarning makonda joylashish tamoyillari. 9. Abiotik omillarga organizmlarning moslashishi. 10. Yorug'likning ekologik mohiyati. 11. Hayvonlar hayotida yorug'likning roli. 12. Fotoperiodlik.

Ekologik omillar tushunchasi. Organizmlarning bir ekotizimdan ikkinchisiga tarqalishi va ekotizimning bir qismidan uning boshqa qismiga tarqalishi turli omillar bilan belgilanadi. Ekologiya uchun organizmlarning ekologik omillarga bo'lgan munosabati qiziqish uyg'otadi. Omillarning hayotga ta'siri ba'zi miqdoriy va sifatli qonuniyatlar bilan tavsiflanadi. Minimal yoki maksimal omil bilan organizm yashashi mumkin, ammo gullamaydi (stressli zonalar). Omil qiymatlarining butun oralig'i minimal va maksimal darajada, bu yerda tananing hayotiy faoliyati chimdlilik darajasi deb ataladi. 1840 yilda da mineral o'g'itlarning o'simliklariga ta'sirini ko'rsatadigan Yu. Libix ularning har qanday dozasini cheklash o'sishning sekinlashishiga olib kelishini aniqladi. Bu olimning eng Libixning ―qaytarish qonuni‖ deb ataladigan qoidani shakllantirishga imkon berdi. Ushbu qonunga ko'ra, hayot imkoniyatlari miqdori va sifati zarur bo'lgan tanaga yoki minimal ekotizimga yaqin bo'lgan omillarni cheklaydi. Qonun tanaga ta'sir qiluvchi barcha biotik va abiyotik omillarni nazarda tutadi hamda o'simliklar, hayvonlar va odamlar uchun qo'llaniladi. 1913 yilda amerikalik olim Shelford nafaqat minimal darajada mavjud bo'lgan modda tananing hayotchanligiga ta`sir qilishini, balki ba'zi elementlarning ortiqcha bo'lishi ham organizmning qiynalishiga olib kelishi mumkinligini ko'rsatdi. Misol uchun, tuproqdagi suv yetishmovchiligi bilan, o'simlik mineral moddalar bilan assimilyatsiya qilish qiyin, lekin ortiqcha suv ham o`simlikni qiynab qo`yishi mimkin. Ham ortiqcha, ham yetishmasligi (tananing optimal talablariga nisbatan) mavjud bo'lgan omillar cheklovchi omillar deb ataladi. Muhitni ikkiga bo'lish mumkin: I) Abiotik muhit -tabiatning hamma va kuchi va undagi voqeliklar joyi. Ular o'zlarining kelib chiqishi bilan tirik organizmlar faoliyatiga bog'liq emas; 2) Biotik muhit - tabiatning har xil kuchlari, harakatlari va undagi voqeliklar o'zlarining kelib chiqishi bilan hozir yashayotgan tirik organizmlarning hayot- faoliyatiga bog'liq.

Organizmlarni to'g'ridan-to'g'ri o'rab turgan yashash muhiti (sharoiti) - ayrim organizm yoki biotsenozni abiotik va biotik omillar yig'indisining ta'siri natijasida organizmning o'sish, ko`payish joyi. Masalan, o'tloqzorlar, u yerlarda ekologiyadagi 4 ta yashash muhiti farqlanadi: 1) suv; 2) yer-havo; 3) tuproq; 4) tirik organizmlar tanasi. Turli-tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko`rinishi, hidini biz - insonlar va uning ichida uchib yurgan asalarilar har xil qabul qilamiz. Ba'zi hayvonlarning sezish organlarijuda ham o'tkirki, ular insonlar qabul qila olmaydigan hid, tovush va boshqa tabiiy holatlarni qabul qiladi. Tirik organizmlar ham o'zlarining hayot-faoliyatida o'zlari yashab turgan tabiiy muhitga sezilarli darajada ta'sir qiladi va muhit holatining o'zgarishiga sabab bo'ladi. Biz nafas olishda qabul qiladigan kislorod (atmosferada uning miqdori 21%) fotosintez jarayonida yashil o'simliklar tomonidan ajratiladi va u tirik organizmlar uchun zaruriy omil hisoblanadi. Shunday qilib, tirik organizmlar uchun zarur bo'lgan, ularga ijobiy yoki salbiy ta'sir qiladigan muhit elementlariga ekologik omillar deyiladi. Tabiatda ekologik omillar tirik organizmlarga yakka- yakka va bir-birlaridan ajralgan holda emas, balki murakkab majmua holda, birlikda ta'sir qiladi. Majmua omillarsiz organizm yashay olmaydi. Turli organizmlar bir xil ekologik omillarni turlicha sezadi va qabul qiladi. Har bir tur vakili uchun o'ziga xos sharoit kerak. Cho'l hududlarida uchraydigan o'simliklar, yashaydigan hayvonlar yuqori harorat va quruq sharoitga moslashgan. Tundra, Arktika hududlaridagi o'simlik va hayvonlar namlikning fiziologik kamligi, past haroratli sharoitga moslashgan; sho'r suv havzalarida uchraydigan organizmlar esa mineral moddalarning konsentratsiyasining yuqoriligini turlicha qabul qiladi. Tirik organizmning ekologik omillarga moslashishi va ularni turlicha qabul qilishlari ularning evolutsion rivojlanish jarayonida vujudga kelgan.

Ekologik omillar tasnifi . Tabiiy muhitda uchraydigan har xil omillarni 3 ta asosiy ekologik guruhga taqsimlash mumkin: I) abiotik; 2) biotik; 3) antropogen omillar guruhi. I. Abiotik omillar - organizmlarga ta'sir qiladigan neorganik muhitning majmua omillaridir. Bu omillarni kimyoviy (atmosferaning tarkibi, suvning sho'rligi, tuproqning tarkibi, loyqaning kimyoviy tarkibi), flzikaviy yoki iqlim (harorat, bosim, yorug'lik, namlik, shamol) omillariga bo'lish mumkin. Yer yuzasining tuzilishi (relyef), geologik va klimatik, abiotik omillarning xilma-xilligi tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi, muhitga moslashishida katta ahamiyatga ega bo'lgan. Tirik organizmlarning son va sifati, biomassasi, ularning ma'lum areal ichida taqsimlanishi ma'lum chegaralovchi omillarning ta'siriga bog'liq. Masalan, cho'l sharoitida tirik organizm uchun namlik, suv hayvonlari uchun suvda erigan kislorodning yetarli miqdorda bo'lishi yoki bo'lmasligi chegaralovchi omillar hisoblanadi. 2. Biotik omillar - muhitda uchraydigan organizmlarning hayot-faoliyati, bir- birlariga qiladigan ta'siri va ular o'rtasidagi munosabatlaridan iborat. Ya'ni bir tirik organizmga, uni o'rab turgan boshqa tirik jonzotlarning har xil ta'siri tushuniladi. Bu ta'sir turli xarakterda bo'lishi mumkin. Masalan: 1) Tirik organizmlar bir- birlariga ozuqa manbai (o'simliklar turli hayvonlarga ozuqa, yem-xashak; ba'zi hayvonlar yirtqich hayvonlarga ozuqa); 2) Bir tirik organizm tanasi boshqa organizmga (xo'jayin-parazit: sigir, ot, it tanasi kana, bakteriyalarga, katta daraxtlar moxlar, zamburug'lar va boshqa epifit o'simliklariga) yashash muhiti; 3) Bir organizm ikkinchi organizmning ko`payishiga sabab bo'lishi (o'simliklarning hasharotlar yordamida changlanishi); 4) Turli organizmlarning boshqa organizmlar (o'simlik urug'ining hayvonlar, qushlar) yordamida tarqalishi: 5) Bir turning ikkinchi turga fizikaviy va kimyoviy ta'sir qilishi (katta shoxlagan daraxtning tagida o'sayotgan o'tli o'simliklarga fizikaviy ta'siri: piyoz, sarimsoq va qizil qalampirning, ularga yaqin o'sayotgan o'simliklarga kimyoviy ta'siri).

3. Antropogen omillar - insonning hayot-faoliyatining organik dunyoga ta'siridan iborat. Jamiyat rivojlanishi bilan insonlarning tabiatga ta'sir qilishining yangi-yangi xillari kelib chiqib, atrofmuhitda salbiy ekologik o'zgarishlar sezila boshlaydi. Abiotik omillar. Atrof-muhitning kimyoviy va fizikaviy omillari orasida biz uchta omilni ajratamiz: iqlim, tuproq qoplami va suv muhitining omillari. 1. Asosiy iqlim omillari: 1. Quyoshning yorug`lik energiyasi. Hayotning asosiy qiymati infraqizil nurlar (tolqin uzunligi 0,76 mikrondan katta) bo'lib, Quyoshning barcha energiyasining 45 % ni tashkil etadi. Fotosintez jarayonlarida quyosh nurlari energiyasining 0,4% ni tashkil etuvchi ultrabinafsha nurlar (7 mikrongacha bolgan tolqin uzunligi) eng muhim rol o'ynaydi. Energiyaning qolgan qismi 0,4 - 0,76 mm tolqin uzunligi bilan spektrning ko'rinadigan qismiga to'g'ri keladi. 2. Yer yuzasining yoritilishi. Barcha tirik mavjudotlar uchun muhim rol o'ynaydi va organizmlar kun va tunning o'zgarishiga fiziologik jihatdan mos keladi. Deyarli barcha hayvonlar kunduz va kechaning o'zgarishi bilan bogliq kunlik faoliyat ritmlariga ega. 3. Atmosfera havosining namligi. Bu suv buglari bilan havo to'yinganligi bilan bogliq. Atmosferaning pastki qatlamlarida (2 km balandlikda) barcha atmosfera namligining 50% gacha konsentratsiyalanadi. Havoda suv bug'ining miqdori havo haroratiga bogliq. Muayyan harorat uchun maksimal deb ataladigan suv buglari bilan havo to'yinganligining malum bir chegarasi mavjud. Maksimal va bu havoning suv buglari bilan to'yinganligi o'rtasidagi farq namlik yetishmovchiligi (to'yinganlik yetishmasligi) deb ataladi. Namlik yetishmovchiligi muhim ekologik parametrdir, chunki u ikki qiymatni ifodalaydi: harorat va namlik. Malumki, vegetatsiya davrining muayyan segmentlarida namlik yetishmasligining oshishi o'simliklarning mevasini ko'paytirishga yordam beradi va ba'zi hasharotlar ko'payishning «epidemiyasi» ga olib keladi.

4. Yog ' ingarchilik . Suv buglarining kondensatsiyasi va kristallanishi tufayli atmosferaning yuqori qatlamlarida bulutlar va atmosfera yog ' inlari hosil bo ' ladi . Tuproq qatlamida shudring va tumanlar hosil bo ' ladi . Namlik ekosistemalarning o ' rmon , dast va chol hududlariga bo ' linishini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi . 1000 mm dan past bo ' lgan yillik yog ' ingarchilik miqdori ko ' plab daraxt turlari uchun stress mintaqasiga to ' g ' ri keladi . Turli o`simliklarning qurg'oqchilikka chidamliligi ham turlichadir. 5. Atmosferaning gaz tarkibi. Bu nisbatan barqaror, asosan azot va kislorod, karbonat angidrid, inert gazlar aralashmasidan iborat. Atmosfera havosida qattiq va suyuq zarralar ham mavjud. Azot organizmlarning oqsil tuzilmalarini shakllantirishda ishtirok etadi; kislorod oksidlovchi jarayonlarni ta'minlaydi; karbonat angidrid fotosintezda ishtirok etadi ozon ultrabinafsha nurlanishining ekranidir. Qattiq va suyuq zarralar atmosferaning shaffofligiga ta'sir qiladi, quyosh nurlarining yer yuzasiga o'tishiga to'sqinlik qiladi. 6. Yer yuzasining harorati. Bu omil quyosh nurlari bilan chambarchas bog'liq. Yotiq (gorizontal) yuzaga tushadigan issiqlik miqdori quyoshning yuqorisidagi burchagi sinusiga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Shuning uchun, xuddi shu hududlarda haroratning kunlik va mavsumiy o'zgarishi kuzatiladi. Muhit omillari ta'sirini organizmlar malum chegarada qabul qiladi. Ekologik omillarga organizm malum darajada javob reaksiyasini qiladi. Abiotik omillar organizmlarga to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) va bilvosita ta'sir qiladi. Masalan, muhit harorati o'simlik va hayvonlarga bevosita ta'sir qilib, ular tanasidagi issiqlik balansi, fiziologik jarayonlar o'tishini o'zgartiradi. Lekin abiotik omildan yoruglik o'simlikka to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilib, ular tanasida biomassa hosil bolishiga olib keladi, shu biomassa (yem-xashak, ozuqa) orqali hayvonlarning hayot-faoliyatiga ta'sir ham qiladi. Turli organizm ekologik omillarga turlicha moslashgan. Ba'zilari kuchli yoruglik va past haroratga o'rgangan. Shuning uchun ham organizmlar turli muhitda uchraydigan mikroorganizmlar, o'simlik va hayvonlar turli miqdorda ekologik omillarni qabul qiladi. Undan ortiq yoki kam miqdordagi omillaming

ta'siri organizmlarning hayot-faoliyatining pasayishiga olib keladi. Agar ekologik omillar maksimum yoki minimum darajada ta'sir qilsa, organizmning hayot- faoliyati to'xtaydi. Organizmlarning yaxshi o'sish, rivojlanish sharoiti optimal abiotik omillar ta'sirida bo'lsa, ularning yomon holati minimal sharoitda, ya'ni, abiotik omillarning salbiy ta'siri natijasida yuzaga keladi (rasm). Ekologik omillarning ta'sir qilish natijalari (Radkevich, 1983) Organizmlarning nobud bo'lish chegara (mintaqa)si, ekologik omillarning haddan ziyod ortiqchaligidan yoki ularning ta'sir qilish kuchlarining kamligidan kelib chiqishi mumkin. Ba'zi mineral moddalarning yetishmasligi, minimum darajada bo'lishi, o'simliklarning rivojlanishini sekinlashtirib, hattoki qurib qolishiga olib kelishi mumkin. Ya'ni, tuproqda kaliy, kalsiy, magniy elementlari juda ham zarur hisoblanadi. Lekin yerning tinimsiz ishlatilishi va qo`shimcha mineral moddalarning vaqtida berilmasligidan, ayrim elementlar miqdori tuproqda kamayib, o'simlik normal rivojlana olmaydi. Lekin ayrim mineral moddalarning ma'lum darajasi ekinlar hosilini oshiradi. Ularning ortiqcha miqdori esa o'simliklarning nobud bo'lishiga olib keladi.

Ayrim mineral moddalarning Libix (1849) ta'rificha, tuproqda «minimum» holda bo'lishi mumkinligi, keyinchalik, 1905-yili F. Bekman tomonidan ekologiyada «chegaralovchi omil» tushunchasi bilan ham almashtirib ishlatiladi. Misol, bir ko`lning suvi kalsiyga boy bo'lib (21,2-22,4 mg/l), ularda o'simlik va hayvonlar son va sifat jihatidan boy bo'lgan. Boshqa ko`l suvida kalsiyning miqdori juda kam (0,7-2,3 mgll) bo'lib, bu ko`llarda organizmlar deyarli kam uchragan. Libixning «minimum qonuni»ga, keyinchalik Yu. Odum (1975) tomonidan tuzatishlar kiritiladi, ya'ni: 1) Libix qonunini faqat statsionar sharoitdagina qo'llash mumkin. Chunki, u yerda energiya va moddalarning kelishi, ularning shu muhitdan chiqib ketishi bilan teng bo'lib turadi; 2) Organizm yashayotgan muhitdagi bir modda miqdorining ko`pligi yoki boshqa moddaning yaxshi o'zlashtirilishidan shu yerdagi minimum miqdordagi moddaning organizm uchun mohiyati o'zgartirib yuborilishi mumkin. Bu holat ekologik omillarning hamjihatlik tamoyillariga kiradi va organizm ba'zi hollarda bir kerakli moddani qisman shunga yaqin ikkinchi modda bilan almashtirishi mumkinligini ko`rsatadi. Masalan, molluskalar o'z chanoqlarini tuzishda yetishmagan kalsiyni stronsiy bilan almashtiradi. Organizmning hayot-faoliyati ekologik omillarning minimal mohiyati ta'siridagina chegaralanmaydi, balki u yoki bu omilning ortiqcha miqdordaligidan ham organizm holati aniqlanadi. Tabiiy muhitda chegaralovchi omillaming maksimal mohiyatini 19l3-yili amerikalik zoolog olim V.Shelford aniqlab, unga ―Tolerantlik qonuni‖ ifodasini bergan, ya'ni bu qonun bo`yicha turning yashashi, qator ekologik omillarning ozligi va ko`pligi, organizmning chidamlilik- moslashish chegarasiga yaqin darajasi bilan aniqlanadi. Ekologik omillarning, organizmlarning chidamlilik chegarasiga yaqinligi yoki undan ortib ketishiga chegaralovchi omillar deyiladi. Shunday qilib, organizm ekologik minimum va ekologik maksimum holati bilan xarakterlanadi, shu ikki ekologik ko`rsatkichni u sezadi, unga moslashish orqali javob qiladi. Organizmning maksimum va minimum ko`rsatkichlari o'rtasidagi ekologik omillarning turga ta'sir qilishi turning tolerantlik chegarasi yoki ekologik amplitudasi deb aytiladi.

Mashhur amerikalik ekolog Yu.Odum (1975) tolerantlik qonunini to'ldiruvchi fikr bildiradi, ya'ni: 1) Organizmlar bir ekologik omilga nisbatan keng tolerantlik doirasida bo'lsa, boshqa omilga nisbatan tor, past doirada bo'lishi mumkin; 2) Hamma ekologik omillarga nisbatan keng tolerantlik doirasida bo'lgan organizmlar keng tarqalish imkoniyatlariga egadir; 3) Agar tur uchun bir ekologik omilning ta'siri optimal bo'lsa, shu turning tolerantlik doirasi boshqa omillar bo`yicha chegaralanib, torayib boradi; 4) Organizmning hayot faoliyatining kritik davrida ko`pchilik muhit omillari, ayniqsa, turlarning ko`payish vaqtida, chegaralovchi bo'lib qoladi, chunki ko`payayotgan tur vakillarining sezuvchan, nozik bo'lganliklari (unayotgan urug', jo'ja chiqishi oldidagi tuxum, embrion, o'sayotgan yosh nihol va lichinkalar) uchun ularning tolerantlik doirasi juda ham chegaralangan bo'ladi. Ko`p yillik o'simliklar va hayvonlar uchun tolerantlik doirasi kengdir. Har bir organizmning turli ekologik omillarga nisbatan chidash chegarasi bo'lib, shu chidash chegarasi ichida (minimum va maksimum) turning ekologik optimum rivojlanish mintaqasi bor. Ko'pgina tajribalarda madaniy o'simliklarning hayotiy faoliyati, albatta, nisbatan past bo'lgan hayot omillariga bog'liq ekanligi aniqlangan, lekin ba'zi hollarda hayotning ayrim omillarining yetishmasligi hayotning boshqa omillari bilan yaxshi ta'minlanishi bilan biroz yumshatilishi mumkin. Misol uchun, agar fotosintez jarayonida cheklovchi omil karbonat angidrid bo'lsa, unda bu cheklov bir necha usulda olib tashlanishi mumkin: birinchi navbatda atrof-muhit havosidagi karbonat angidrid kontsentratsiyasining ortishi; ikkinchidan, atrof-muhit havosining optimal haroratini yaratish orqali. Hayot omillarining bir-biri bilan, shuningdek, ular bilan o'simliklar o'rtasidagi munosabatlarining murakkabligi minimal qonun yoki cheklovchi omillarning ta'sirini soddalashtirishga imkon bermaydi. Suv havzalarida temir, azot yoki fosfor birikmalari yetarli bo'lmasa, fitoplanktonni hosil qiluvchi suvo'tlarning rivojlanishi chegaralanadi, bu holat o'z navbatida baliqlarning asosiy ozuqasi bo'lmish zooplanktonning kamayib ketishiga olib keladi.

O'rta Osiyo daryolari suvi haroratining pastligi, ko`llar va suv omborlari suv haroratining 20-30°C gacha ko`tarilishi, suvni «gullashdan» saqlaydi (Muzaffarov, 1958: Ergashev, 1976). Har bir organizm va turning o'ziga xos optimal sharoiti bor. Bu optimal sharoit har xil joydagi turli organizmlarda turlicha, hattoki ularning rivojlanish davrlarida ham bir xil emas. Masalan, o'simlik urug'ining unib chiqishi, gullashi, meva hosil qilishi yoki baliqning ikra tashlashi (+6+8°C), ikradan baliqchalarning chiqishi (+ 12+ 16°C) turli harorat va yorug'likda o'tadi. Turning yaxshi rivojlanishi uchun haroratning qaysi darajasi foydali ekanligiga qarab, turlar ichida issiq yoki sovuqni sevuvchi; namlikka qarab, quruqlik yoki namlikni sevuvchi; yorug'likka qarab, yorug'likni sevuvchi yoki soya-salqinni sevuvchi; suvning mineral tuzlar miqdoriga qarab, chuchuk suv yoki sho'r suvga moslashgan ekologik guruhlar farqlanadi. Har bir tur va uning vakili uchun chidamlilik darajasi har xil. Masalan, cho'l, dasht va mo'tadil mintaqalarning o'simlik va hayvonlari haroratning keng o'zgarib turishiga moslashgan, tropik mintaqadagi organizmlar haroratning (+5-6°C) o'zgarishiga bardosh bera olmaydi. Turlarning u yoki bu muhit omillarining o'zgarib turadigan doirasiga moslashish xususiyati ekologik valentlik (yoki mutanosiblik), deb aytiladi. Ya'ni, turning muhitning har xil sharoiti, undagi omillarning o'zgaruvchanligiga moslashishi tirik organizmning eng yuksak ko`rsatkichi hisoblanadi. Ekologik omillarning o'zgaruvchanlik doirasi qancha keng bo'lsa, turning ham ekologik valentligi (mutanosibligi) shuncha katta bo'ladi. Tur omillari o'zgarayotgan chegara ichida o'z hayot-faoliyatini o'taydi (rasm).

Ekologik omillarning ta'sir qilish nuqtalari (Kultiasov, 1982) Ekologik omillaming optimal ko`rsatkichdan ozroq o'zgarib turishiga moslashgan turlar tor doiraga moslashgan turlar, muhit omillarining keng doirada o'zgarishiga moslashganlari esa keng moslashgan turlar, deb aytiladi. Bu yerda birlamchi holatga misol qilib dengizlarni, yuqori sho'rligiga (30-370/00) yoki tog' daryolari suvining chuchukligiga (150-240 mg/l) moslashadigan organizmlarni olish mumkin. Ekologik mutanosibligi bo`lmagan yoki kam chidamli turlar stenobiont (stenos - tor doirali), keng chidamli turlar esa evribiont (eyros - keng) turlari deb aytiladi. Turlarning stenobiont yoki evribiontligi, ularning u yoki bu muhitga turli yo'llar bilan moslashishidan kelib chiqqan. Bir xil sharoitda yashagan turlar asta- sekin ekologik omillarga keng moslashish qobiliyati yo'qolib, ularda tor muhitga xos stenobiontlik xususiyatlari kelib chiqadi. Ekologik omillar keng doirada o'zgarib turadigan muhitda uchraydigan turlar evribiontlik xislatlariga ega bo'lib, ular ekologik keng valent (mutanosib)li turlar qatoriga kiritiladi. Tabiiy muhitda organizmning evribiont yoki stenobiontlik xislati bir ekologik omilga nisbatan kelib chiqadi va evribiontlik turlarning keng tarqalishiga sabab bo'ladi. Masalan, ko`pchilik sodda tuzilgan umurtqasiz hayvonlar, mikroorganizmlar, suvo'tlar, zamburug'lar haqiqiy evribiontlar guruhiga kirib, hamma joyda keng tarqalgan yoki kosmopolitlar hisoblanadi. Stenobiont turlarning tarqalish areallari

tor, chegaralangan, faqat ayrim hollardagina yuqori darajada takomillashadigan ayrim turlargina katta maydonlarni egallashi mumkin. Masalan, baliq bilan ovqatlanadigan kopa nomli qush (Pandion nalinetus) boshqa omillarga nisbatan haqiqiy stenofag hisoblansa ham, tarqalish bo`yicha evribiontdir. Chunki ozuqa qidirib juda ham uzoq joylarni aylanadi. Evribiont organizmlarga misol qilib hayvonlar - qo'ng'ir ayiq, chumchuq, qarg'a, bo'ri; o'simliklar - qamish, qo'g'a, g'umay, ajriq kabilarni olish mumkin. Stenobiont organizmlarga baliqlardan - forel, tog' echkisi, burgut, saygak, dengizlarning chuqur joylariga moslashgan baliqlar; o'simliklardan - chinni gullar, orxideyalar, issiq buloqlarga (80-90°C) moslashgan ko`k yashil suvo't1arni kiritish mumkin. Ma'lum ekologik omillarga nisbatan organizmlar quyidagicha klassifikatsiya qilinadi: haroratning keng ko`lamda o'zgarib turishi, yuqori va pastligiga qarab, organizmlar evriterm va stenoterm kabi turlarga bo'linadi. Suvdagi tuzlar konsentratsiyasiga nisbatan evri galin va stenogalin; yorug'likka qarab evrifot va stenofot; namlikning o'zgarishiga nisbatan evrigidrid va stenogidrid; tarqalishiga qarab evritop va senotop organizmlarga bo'linadi. Ekologik evribiontlik yoki stenobiontlik turning to'g'ri kelgan ekologik omilga o'ziga xos moslashishini ifodalamaydi. Chunki tur har bir ekologik omilga hech narsaga bog'liq bo'lmagan holda moslashadi. Bir ekologik omilga nisbatan tur tor ekologik valentlikda bo'lsa, boshqa omilga keng moslashgan bo'lishi mumkin. Masalan, ba'zi qisqichbaqasimonlar, ko`kyashil suvo't1ar tor harorat doirasiga moslashgan bo'lib, ular stenoterm organizmlar guruhiga kiradi. Lekin shu organizmlar keng doiradagi tuzlar, konsentratsiyali suvlarga ham xos bo'lib, evrigalin organizmlar qatorida turadi. Sho'rroq suv havzalarida, ayniqsa, ko`llarda tuz miqdorining keng doirada o'zgarib turganligi tufayli, evrigalin turlar ko`proq uchraydi. Bunday ko`llarda, dengiz yoki chuchuk suvlarga moslashgan turlar uchramaydi, suvda tuz miqdorining o'zgarib turganligi sababli ular tezda nobud bo'ladi. Qorin oyoqli molluskalar (Littorina neritoides) yetilgan davrida dengiz qirg'oqlari atrofida yashaydi. To'lqinlar bilan

chetga chiqib, uzoq vaqt suvsiz ham yashashi mumkin. Lekin uning lichinkasi (qurtchasi) faqat suvning ichida plankton holda hayot kechiradi. Yorug'likning keng o'zgarishiga moslashgan organizmlar hech vaqt namlik va tuz miqdoriga keng doirada moslashmaydi, chunki ularning ekologik ehtiyojlari o'zlari yashab turgan muhitdan kelib chiqadi. Ekologik valentlik muhitning ayrim ekologik omillariga nisbati turning ekologik spektri (ko`rinishi) ni tashkil etadi. 1924-yili botanik L.G. Ramenskiy har bir tur o'zining ekologik imkoniyati bo`yicha o'ziga xosdir, deb aytadi. Muhitga moslashgan ko`pchilik bir-biriga yaqin turlarning ham ayrim ekologik omillarga nisbatan moslashishida farq bo'ladi. Bu holat «Turlarning ekologik individuallik qoidasi», deb aytiladi. Agar muhit omillarining organizmlarga ta'siri ular uchun foydali chegaraga yetmasa, tirik organizmlar bunday holatni sezadi va o'zlarining umumiy holatlarini o'zgartiradi, natijada bunday o'zgarishlar turning saqlanib qolishiga imkon beradi. Turlar noqulay sharoitda shu muhitdan ketish bilan (ko`pchilik hayvonlar, qushlar, baliqlar) yoki shu sharoitga chidash xislatlarini hosil qilish bilan (asosan o'simlik vakillari) moslashadi. Noqulay sharoitdan ketadigan hayvonlar qulay sharoitga o'tib, yashash va ko`payish joylarini, yirtqichlardan saqlanish kabi moslashish yo'llarini yaratadi. Noqulay sharoitga o'simliklarning moslashishi, ularning tuzilishi va funksiyasi, hayot-faoliyatida muhit ta'siriga qarab tuzilishining o'zgarib borishi, yangi moslashish belgilarining kelib chiqishidan darak beradi. Bu holat keng tarqalgan morfologik moslashish bo'lib hujayra, to'qima, organlar ko`rinishi, morfologiyasining o'zgarishlari orqali kuzatiladi. O'simliklar tanasida fiziologik- biologik-kimyoviy jarayonlarning tezligi va yo`nalishining o'zgarishi bilan ularda ham fiziologik o'zgarishlar yuzaga keladi. Doim o'zgarib qaytarilib turadigan iqlim omillari sharoitida o'simlik va hayvonlarning moslashishi uchun ularning hayot jarayonlarining doimiy harakatchanligi katta ahamiyatga ega. Tabiiy muhitda hamma ekologik omillarning bir-biri bilan doimo bog'liqligi tufayli, tirik organizmlar uchun ularning birortasi

ham befarq emas. Muhitdagi tur vakillari, ularning populyatsiyalari, turlar ta'sirini har bir tur o'ziga qabul qiladi. Organizmlarning tarqalishi turli omillarga bog'liq, ya'ni vaqtga, ularning kelib chiqqan joyiga va shu yerning ekologik omillariga bog'liq; ma'lum bir joyda ayrim ekologik omillar bir turning tarqalishiga salbiy ta'sir qilsa, arealini chegaralab qo'ysa, shu yerda va shu vaqtda ikkinchi turning tarqalishiga ijobiy ta'sir qiladi. Jumladan, chuchuk suv havzalariga moslashgan o'simlik va hayvonlarni dengiz va okeanlarda tarqalishiga shu yerdagi suvning yuqori tuzli konsentratsiyasi imkon bermaydi. Aksincha, dengiz va okeanlarga moslashgan organizmlar chuchuk suv havzalarida yashay olmaydi. Turli organizmlar tuproq xillari, harorat, namlik, yorug'likka bir xilda moslashmaydi va bir xil darajada talab qilmaydi. Shuning uchun ham turli tuproq xillari, iqlim mintaqalarida har xil o'simlik turlari, ularning katta va kichik senozlari rivojlanadi. O'simliklar assotsiatsiyalariga, ularning formatsiyalari va tiplariga qarab hayvonlar uchun har xil sharoitlar vujudga keladi. Rivojlanishni chegaralovchi va davriy ekologik omillar. Tabiatdagi hamma ekologik omillar birlikda, murakkab hamjihatlikda, bir vaqtda tirik organizmlarga ta'sir qiladi. Shunday ekologik omillar yig'indisi konstellyatsiya deyiladi. Organizmning ma'lum bir omilga nisbatan optimal chidash chegarasi boshqa omillar ta'siriga ham bog'liqdir. Masalan, optimal haroratli muhitda namlikning kamligi, organizmda ozuqa moddalarining yetishmasligi ortib boradi. Ozuqa moddalarning yetarli bo'lishi bilan esa organizmning bir necha ekologik omillarning O'zgarishiga chidamliligi ortadi. Tabiatdagi biror-bir ekologik omilning o'rnini ikkinchi omil bosa olmaydi. Iqlimning bir omilini ikkinchi omil bilan almashtirib bo'lmaydi. Shuning uchun u yoki bu sharoitning o'zgarishida organizmlarning hayot-faoliyati uchun shu muhitda bor omillardan ko`proq yuzaga kelib turgani hisobiga turlarning optimal talab imkoniyatlari qondiriladi.

Ma'lum organizmlarning ekologik chidamlilik chegarasiga ta'sir qiluvchi omilning yetishmasligi yoki uning kuchi ko`pligi, chidamlilik chegarasiga yaqinligi shu ekologik omilning chegaralovchi darajasi, deb ataladi. Chegaralovchi ekologik omil sifatida haroratni ko`rib chiqamiz. Shoxli Los hayvoni Sibirga qaraganda harorat uncha past bo'lmagan Skandinaviyaning shimolida tarqalgan. Shu hayvonning Sibirning shimoliy hududlarida tarqalmasligi bu yerda qishning harorati ancha past (-45-55°C) bo'lishi sababdir. Yevropada qoraqayin daraxtining keng tarqalmasligi yanvarning past harorati tufayli bo'lsa, Qizilqum saksovulining boshqa joyda yo'qligi kam namlik, yozning yuqori haroratiga moslashishi sabab bo'ladi. Tur vakillari, populyatsiya va turlarga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladigan ekologik omillarni analiz qilish natijasida ma'lum vaqtda va ma'lum joyda organizmlarning hayot-faoliyatini chegaralovchi omillar xislatlarini aniqlash mumkin. Ayrim turlarning qaysidir bir ekologik omilga nisbatan chidamlilik chegarasining o'zgara boshlashi o'rganilayotgan biotopda bir omilning kuchliroq o'zgarishiga bog'liq bo'lib, shu omilni muhitdagi organizmlarga nisbatan chegaralovchi omil, deb hisoblash mumkin. Muhitdagi doimiy bo'lgan ekologik omilga moslashgan tur uchun shu omil chegaralovchi bo'la olmaydi. Masalan, Qizilqumning namligi kamligiga moslashgan oq va qora saksovullar uchun namlik, harorat chegaralovchi ekologik omil bo'la olmaydi. Yana bir misol, tuproqda kislorod chegaralovchi omil hisoblanmaydi (bundan yer tagida yashovchi hayvonlar istisno, albatta), lekin kislorod suv sharoitida chegaralovchi ekologik omil hisoblanadi. Ya'ni suvda erigan kislorodning yetishmasligidan baliqlar o'lat (zamor) kasalligiga chalinib qirilib ketadi. Tabiiy muhitda ekologik holat o'zgarsa, albatta, shu yerning ekologik omillarining o'zaro nisbati ham o'zgaradi. Shuning uchun turli hududlarning chegaralovchi omillari bir xil emas. Masalan, shimolda ma'lum turlarning ko`payishi, tarqalishini chegaralovchi omil issiqning yetishmasligi bo'lsa, janubiy tumanlarda esa namlik, ozuqaning yetishmasligi va yuqori harorat chegaralovchi omillar hisoblanadi. Bir ekologik

omilning o'zi bir tur uchun bir vaqtda, bir joyda chegaralovchi omil bo'lsa, keyinchalik esa shu omilning mohiyati o'zgaradi. Bunday holatni organizmlarning rivojlanish davrida ko`rish mumkin. Chunki o'simliklar va hayvonlar ko`payish davrlarida muhit omillarining o'zgarishiga nisbatan sezuvchan bo'ladi. Masalan, jo'xorining unib chiqishi, poya qilishi, boshoq, shona hosil qilish davrlarida ekologik omillar turli darajada ta'sir qiladi. Yoki qushlarning bir kontinentdan boshqa bir kontinentga ko`chishi -migratsiyasi davrida ekologik omillar ularning tuxumlari va tuxumdan chiqqan yosh qushchalari uchun chegaralovchi hisoblanadi. Birlamchi davriy ekologik omillar. Ekologik omillarni guruhlashda, shu omillar ta'sirini sezadigan organizmlar holatlariga nisbatan olish bilan birga, ularning moslashish darajasini ham bilish kerak. Chunki ekologiyaning asosida organizmlarning muhitga moslashish qonunlari, ya'ni organizm bilan uning muhiti o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni o'rganish yotadi. Organizmning moslashishi doim to'g'ri o'zgarib turadigan muhit omillari orqali aniqlanadi. Ya'ni, omillarning kun, oy, fasllar yoki yil davomida o'zgarishlari birlamchi davriy o'zgarishlar bo'lib, ular yerning o'z o'qi atrofida aylanishi, uning quyosh atrofidagi harakati yoki oy fazalarining o'zgarishi natijasidir. Ekologik omillarning o'zgarishiga olib keladigan tabiatdagi doimiy sikllar yerda hayot paydo bo'lmasidan oldin yuzaga kelgan. Shuning uchun ham tirik organizmlarning birlamchi davriy o'zgaruvchi omillarga moslashishi qadimiy bo'lib, nasldan-naslga o'tgan va mustahkamlashgan. Atrof-muhitning harorati, yorug'ligi, namligi, dengiz suvlarining ko`tarilishi yoki pasayishi birlamchi davriy ekologik omillardir. O'simliklar mintaqalarining kelib chiqishi shu birlamchi davriy o'zgaradigan omillar bilan bog'liq bo'lib, ma'lum mintaqa omillari ta'sirida turlarning tarqalish chegaralari kelib chiqadi. Organizmlarning moslashishida birlamchi davriy omillar, masalan, umurtqasiz va umurtqali hayvonlarga birdek qonun asosida ta'sir qiladi. Birlamchi davriy omillar organizmlar rivojlanishida doim ustunlik qilib, ayrim hollar (dengiz va okeanlarning chuqur joylari - abissal mintaqa yoki yer osti yashash joylari, g'orlar) bundan istisnodir. Eksperimental sharoitda hayvonlarni doimiy harorat va

yorug'likda ushlab, keyin tabiiy sharoitga olinsa, kuzatish natijasida olingan materiallar har xil bo'ladi. Organizmlarning birlamchi davriy omillarga moslashishi harorat, yorug'likning qulay yoki noqulayligidan kelib chiqadigan ekologik fundamental qonunlardir. Ikkilamchi davriy ekologik omillar. Tabiiy muhitda davriy omillarning o'zgarishi natijasida ikkilamchi davriy omillarning o'zgarishi kelib chiqadi. Ikkilamchi davriy omillar birlamchi davriy omillar bilan qanchalik yaqin va aloqador bo'lsa, ikkilamchi davriy omillarning muntazamligi shunchalik aniq ko`rinadi. Jumladan, havoning namligi ikkilamchi omil bo'lib, harorat bilan doim o'zaro bog'langan. Tropik mintaqalarda namlik, yomg'ir yog'ishi, kun yoki faslning o'zgarishiga bog'liq. Ikkilamchi davriy omillarga o'simliklarning ozuqalanishi misol bo'lib, shu ozuqalanishning yuzaga kelishi vegetativ davrga bog'liq. Suv muhitida kislorodning, mineral tuzlarning miqdori, suvning loyqaligi, suv sathi, uning oqish tezligi ham ikkilamchi davriy omillar hisoblanadi. Lekin ularning davriyligi doimiy emas, chunki unday omillar birlamchi ekologik omillarga kirmaydi, ular davriy omillarga to'g'ridan-to'g'rie mas, balki bilvosita qaramdirlar. Ikkilamchi davriy omillarga ichki biotik ta'sirlar ham kiradi. Chunonchi, populyatsiya ichidagi tur vakillarining bir-birlari bilan munosabatlari iqlimning yillik siklik o'zgarishlari bilan bog'langan. Ikkilamchi omillar birlamchilar kabi qadimiy davriy omillar emas, ikkilamchi omillarga tirik organizmlar uncha uzoq bo'lmagan davrlarda moslashgan va bu holat o'simlik hayvonlarning yer-havo muhitida yashashidan boshlangan. Shuning uchun ham o'simlik va hayvonlarning havo namligiga moslashishlari haroratga nisbatan uncha kuchli emas. Ularning havo namligiga oid chidamlilik doirasi, haroratga nisbatan chidamlilik doirasidek keng diapazonga ega emas. Ozuqa, yem-xashakka nisbatan moslashishi har xil bo'lgani bilan ko`pincha juda chegaralidir.

Ikkilamchi davriy ekologik omillar ma'lum hududlar ichida turlarning ko`p va boy tarqalishiga sabab bo'lsa-da, ularning o'zgarishi, yangi turlarning kelib chiqishiga olib kelmaydi. Tabiatda tirik organizmlar uchun hayotiy ekologik omillar bir vaqtda hammasi birdan ta'sir qiladi. Bu holat o'simlikshunoslikda hosildorlikning kamayishiga olib keladi, degan qonun noto'g'ri ekanligini ko`rsatadi. Ya'ni, agrotexnik qo'llanishlar natijasida bir necha ekologik omillarning majmua ta'sir qilish qonuni bo`yicha qishloq xo'jaligida optimal agrotexnik qo'llanishlar ishlab chiqilib, yuqori hosil olish imkoniyati tug'iladi. Biz yuqorida qayd qilib o'tganimizdek, tirik organizmlarning hayoti uchun majmua ekologik omillar bir xil emas, ular har xil turlarga va ularning rivojlanish davrlariga turlicha ta'sir qiladi. Masalan, kuz va qishning boshlanishida kuzgi bug'doy uchun past harorat (2-5°C) kerak, bahorda esa o'sib chiqqan bug'doy o'simtalarining tezroq o'sishi, rivojlanishi uchun biroz yuqori harorat (12-16°C) talab qilinadi. O'simliklarning bunday holati o'simlikshunoslikda teng fiziologik qonun va ekologik almashinmasligi, deb aytiladi. (Korenev va boshqalar, 1990). Nodavriy ekologik omillar. Organizmning yashab turgan normal muhitida bo'lmaydigan, birdan kelib chiqadigan, keyinchalik yo'qolib ketadigan omillarga nodavriy omillar deyiladi. Shuning uchun ham bunday omillarga organizmlar moslashib ham ulgurmaydi. Nodavriy omillarga: shamol, chaqmoq, yong'in kabilarni, insonlarning tabiat bilan faoliyati, yirtqichlar, parazitlar, zararli hasharotlar, zamburug'larni ham kiritish mumkin. Keyingi misollar organizmlardagi «biotik omillar»dan kelib chiqadi. Lekin bu yerda o'ziga xos tushuncha bor. Masalan, tabiatda uchraydigan xo'jayin-parazit munosabatida xo'jayinning parazitga ta'sirini ikkilamchi davriy omillarga kiritish mumkin, chunki xo'jayin tanasi parazit uchun normal yashash joyi. Lekin rivojlanish uchun parazitning bo'lishi shart emas. Shu holat davriy omilga o'tadi.

Ko`pchilik holatlarda organizmlarning nodavriy ekologik omillarga moslashish xislati bo'lmaydi. Nodavriy ekologik omillar, asosan ma'lum joydagi tur vakillarining soniga ta's ir qilib, tur areali, individual ·rivojlanishini o'zgartirmaydi. Nodavriy omillarni nazariy o'rganish natijasida qishloq xo'jalik zararkunandalariga qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqishda qo'l kelishi mumkin. Organizmlar qalinligiga bog'liq va bog'liq bo'lmagan omillar. Organizmlarning qalinligiga bog'liq bo'lgan va bo'lmagan omillar klassifikatsiyasini 1966-yili R.L. Smit (Smitn, 1966) ishlab chiqqan, ya'ni: 1) Organizmlar qalinligiga bog'liq bo'lgan omillar populyatsiyaga ta'sir qilsa, ulaming umumiy sonidan qat'i nazar ma'lum qismi o'ladi, nobud bo'ladi; 2) Organizmlar qalinligiga bog'liq bo'lmagan omillar ta'sir qilsa, yo'qolayotgan tur vakillari bilan teng foizda populyatsiyaning qalinligi o'sib boradi. Organizmlarning qalinligiga bog'liq bo'lmagan omillar, iqlim omillaridan havoning sovuq to'lqini populyatsiya a'zolarining ma'lum qismini nobud qilishi mumkin. Ekologik qatorlar. Muhitning ayrim yoki bir guruh ekologik omillari ta'sirining o'sib yoki kamayib borishida o'simliklar birliklari -fitotsenozlarining joylashishiga ekologik qatorlar, deb ataladi. Masalan, ba'zi qiyalikning yuqori qismida tuproqning quruq, pastki qismida esa namlikning ko`pligi yoki tuproqning kam quruq ekanligi kuzatiladi. Shuning uchun ham qiyalikning ikki joyida o'simlik turlari, ularning qalinligi har xil. Ayrim turlar qiyalikning yuqori, ba'zilari o'rta, uchinchi guruh o'simliklar va uning pastki qismlarida o'sadi. Natijada tuproq namligining ortishi yoki kamayishiga qarab, o'simliklar yuqoridan pastga qarab, ma'lum qatorda joylashadi, ya'ni, quruqlikni sevuvchi o'simliklar qiyaning yuqori qismida, namlikka moslashgan turlari esa pastroqqa joylashadi.

O'simliklarning bunday ekologik qatorlarini issiqlik, tuproqning sho'rlanishi, o'simliklaming shamolga chidamliligi kabi omillarga nisbatan ham chizish mumkin. O'tloqzorlarda pastlikdan tepalikka, tekislikdan adir mintaqasiga qarab ham o'simliklarning guruhlari, turlari va ular tashkil qiladigan qatorlar o'zgaradi. O'simliklar qatorining ichida 6-8-10 lab, ularning assotsiatsiyalarini ajratish mumkin. Ular ichida chegaralarni aniqlash ayrim hollarda qiyin bo'ladi. Chunki ekologik sharoitning shu joyda asta-sekin o'zgarishidan bir fitotsenoz ichidagi turlami ikkinchi senoz maydoniga tarqalib, oraliq kichik senozlar hosil qilishi fitotsenozlar chegaralarini chalkashtirib yuboradi. Organizmlarning ekologik individualligi. Tabiatda uchraydigan o'simliklarning senozlari ichidagi katta va kichik areallar ko`pincha bir-biriga to'g'rik kelmaydi, chunki har bir tur muhit omillariga o'zicha moslashadi, ularning ta'sirini o'zicha qabul qiladi. Tur vakillarining ekologik individualligi, ularning o'zlaricha moslashishi nasliy va rivojlanish jarayonidan kelib chiqqan xislatlar yig'indisidir. Bu xislatlar organizmning rivojlanish (ontogenez) jarayonida vujudga keladi, tur vakillarining genotip va fenotip holatida yuzaga chiqadi. Tabiatda uchraydigan populyatsiyalar bir-biriga o'xshaydigan bir xil tur vakillari bo'lmaydi. Shu tur vakillarining o'ziga xos xislatlaridan tashqari, ularning ekologik individualligi turli hollarda yuzaga keladi. Tabiatda uchraydigan ko`plab populyatsiyalarni hosil qiluvchi tur vakillari - individumlar u yoki bu muhit omiliga ko`proq yoki kamroq ekologik mutanosiblikda bo'ladi. Masalan, ayrim individumlar haroratning pasayishigajuda sezgir bo'lsa, ikkinchisi ancha chidamli, uchinchi individum esa havoning ozgina quriganiga ham bardosh bera olmaydi, yana biri juda quruq joylarda o'sadi. Populyatsiyalar ichidagi ekologik individuallik, shu tur vakilining hayotchanligi, noqulay sharoitlarga ham bardosh berib, chidab, turning saqlanib qolishiga imkon beradi. O'simliklarning joylashishi bo`yicha shimoliy namlikni sevuvchi o'simliklar o'zlarining janubiy areallari chegaralarida qiyaliklarning

shimoliy yon bag'irlariga joylashadi. Janubiy issiqlikni sevuvchi o'simliklar esa shimolga qarab siljishi bilan qiyaliklarning quyosh kuchli qizdiradigan janubiy yon bag'irlarida o'sadi (rasm). O ' simliklarning joylashish qoidasi faqat tog ' li joylardagi murakkab ekologik omillar uchraydigan joylardagina yaqqol ko ` rinishi mumkin . Shunga qaramasdan geobotanik tadqiqotlar olib borilganda va o ' simliklarning turlar tarkibi , ularning joylashishini aniqlashda ahamiyati kattadir . Organizmlarning makonda joylashish tamoyillari . Makon turning yashash joyi bo ' lib , u shu yerning ekologik omillari ta ' siriga moslashadi va ma ' lum qoida asosida tarqaladi . Organizmlarning yashash makonlarini o ' rganish nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo ' lib , ularning salbiy va ijobiy belgilarini aniqlash , zararli turlarga qarshi chora - tadbirlarni ishlab chiqishda roli kattadir . Makonning mintaqa almashinuvi - turning bir tabiiy mintaqadan boshqa mintaqaga o ' tib , yashash joyini qonuniy almashtirishiga makonning mintaqal almashinuvi , deb ataladi . Agar turlar shimolga qarab siljisa , tarqala boshlasa , albatta , quruq , quyosh nuri tushadigan , qizitadigan o ' simliklar siyrak joylarni tanlaydi . Shu turlarning o ' zijanubga qarab harakat qilsa : nam 1 igi ko ` p , soya - salqin , o ' sim 1 iklar qalin joylami egallaydi . Makonning fasllar bo ` yicha almashinuvi shu makondagi mikroiqlimning bir fasl ichida o ' zgarishidan kelib chiqadi . Bu holat quruq va issiq iqlimli tabiiy mintaqada juda yaqqol ko ` rinadi . Ayrim hollarda cho ' l va dasht turlari qurg ' oqchilik , issiq sharoitdan qochib , madaniy ekinzorlarga yoki namlik ko ` p

bo ' lgan o ' rmonzorlar atrofiga , yaylovlarga o ' tadi . Bunday organizmlarga hasharotlar va kemiruvchi hayvonlar, qushlar misol bo'la oladi. Makonning yil davomida almashinuvi, ob-havoning o'rta yillik ko`rsatkichdan chiqishi natijasida yuzaga keladi va o'z navbatida ayrim organizmlarning yashash joyi o'zgarishiga sabab bo'ladi. Masalan, uchib yuruvchi chigirtkalar qurg'oqchilik yillari janubiy Qozog'istonning g'arbiy tumanlarining namligi ko`p va qalin o'tloqli yerlarda bo'lsa, ob-havo nam keigan yillari quruq tepalik yerlarni egallaydi. Abiotik omillarga tarixiy moslashish jarayonida o'simliklar, hayvonlar bir- birlari bilan biotik munosabatda boladi va ular turli yashash sharoitida taqsimlanib, katta-katta biologik birliklar - biotsenozlar-biogenotsenozlar- ekosistemalar, yerning qobig'i biosferaning hozirgi holatini ushlab turadi. Tirik organizmlarning muhit omillari bilan munosabatlarini yoritishda, ularning ekologik qonuniyatlarini mukammal o'rganib borish bilan bir qatorda, ay rim turlarning salbiy va ijobiy tomonlarini kengroq ochib, xo'jalikda foydali organizmlar soni ko`paytiriladi yoki zararli turlar soni kamaytiriladi. Abiotik omillarga organizmlarning moslashishi. Moslanuvchanlik (adaptatsiya) -evolutsiya jarayonida organizmlarda ishlab chiqarilgan yashash muhitiga turli xil moslashuvlardir. Adaptatsiyalar jonli materiyani tashkil etishning turli darajalarida namoyon boladi: molekulyar va biotsenotik. Moslashish qobiliyati-uning mavjudligini ta'minlaydigan jonli materiyaning asosiy xususiyatlaridan biridir. Adaptatsiyalar uchta asosiy omilning ta'siri ostida rivojlanadi: irsiyat, o'zgaruvchanlik va tabiiy (shuningdek, sun'iy) tanlanish. Uch xil moslashuv mavjud: 1. Morfologik moslashuv evolutsiya jarayonida tananing shakli, individual organlar yoki tirik organizmning butun tuzilishidagi o'zgarishlardan iborat. Misol uchun: - cho'l o'simliklari barglarining yo`qligi va suvning bug'lanishini kamaytirish uchun tikanlar mavjud; - baliq shakli suv muhitida tez suzishga imkon beradi.

2. Fiziologik moslashuvlar - organizmning atrof-muhitdagi o'zgarishlarga moslashuviga asoslangan va uning ichki muhitining nisbiy barqarorligini saqlab qolishga qaratilgan fiziologik reaktsiyalar to'plami-gomeostaz. akklimatizatsiya-organizmlarning iqlim sharoitidagi o'zgarishlarga eng oddiy fiziologik moslashuvi; issiqlik izolyatsiyasi organizmlarning (ko'plab sutemizuvchilar va qushlar) tuklar yoki sochlarning rivojlanishi va teri osti yog ' to'planishi tufayli issiqlikni saqlab qolish qobiliyatidir; termoregulyatsiya-organizmlarning fiziologik jarayonlarga asoslangan tana haroratini doimiy darajada ushlab turish yoki muayyan chegaralar ichida o'zgartirish qobiliyati. Misol uchun: - yuksak hayvonlarning ko ' plab turlari ( sutemizuvchilar va qushlar ) yuqori haroratlarda tananing sirtidan suyuqlikni bug ' langanda tana haroratini doimiy darajada ushlab turishga qodir ; - ko ' plab o ' simlik turlari , tuban hayvonlar , shuningdek , sutemizuvchilar va qushlarning ayrim turlari qishki dam olish holati bilan ajralib turadi , unda barcha metabolik jarayonlar sekinlashadi yoki butunlay to ' xtaydi ( anabioz ). 3. Xulq-atvor (etologik) moslashuvlar turli shakllarda namoyon bo'ladi. Xulq- atvor xususiyatlari flora va faunaga xosdir. Shunday qilib, evolutsiya jarayonida harorat rejimining o'zgarishi ba'zi hayvonlarni uyquga, qushlarga-bahorda qaytib kelish uchun janubga uchib ketishga majbur qiladi, daraxtlar barglarni tashlab, shiraning harakatini sekinlashtiradi. Naslni davom ettirish uchun eng munosib juftni tanlash instinkti hayvonlarning xatti-harakatlarini boshqaradi. Ba'zi Shimoliy qurbaqalar va toshbaqalar qishda butunlay muzlaydi va issiqlik boshlanishi bilan hayotga kiradi. Muhitning iqlimlik mohiyati unda turli tirik organizmlarning yashashidir. Jumladan, O'rta Osiyo cho'l, dashtlari yoki Afrika savannalarida katta sutemizuvchilar bilan bir qatorda hasharotlar ham yashaydi. Ya'ni, kiyiklar, saygaklar yoki yerdan 2 m balandlikdagi jirafalar va o'tlar orasidagi chumolilar

uchun yashash muhiti har xildir. Shuning uchun ham organizmlarning yashash muhiti-iqlimini: makroiqlim, mezoiqlim va mikroiqlimlarga bo'lish mumkin. Makroiqlim (yoki regional iqlim) ma'lum joyning geografik va orografik holatlaridan kelib chiqadi. Masalan, Toshkent viloyati yoki Farg'ona vodiysining yerlari, Qizilqum, Oloy vodiysi kabi katta maydonlar makroiqlimga misol bo'la oladi. Makroiqlim ichidagi ayrim abiotik omillar komponentlarining o'zgarib turishi, shu katta maydon ichida mezoiqlim (yerlik iqlim) ni keltirib chiqaradi. Masalan, Chimyon tog'idagi archazorlar, Qizilqumdagi saksovul o'rmonlari, katta tepalikning shimoliy yoki janubiy qiyaliklari, ko`l yoki suv omborlarining atrofi mezoiqlimdir. Makroiqlim va mezoiqlimlar uchun ilmiy materiallar malum apparatlar yordamida yig'iladi. Apparatlar esa yer yuzidan 1-2-3 m balandlikda o'simlik bilan qoplangan tekis joyga o'rnatiladi va shu apparat yordamida yorug'lik, harorat, namlikka oid ma'lumotlar to'planadi. Mikroiqlim (yoki ekoiqlim) - tirik organizm darajasidagi iqlimdir. Makroiqlim va mezoiqlimda tabiiy voqeliklar o'rganilsa, mikroiqlimda organizmlarda hosil boladigan jarayonlar, harakatlar maxsus apparatlar yordamida o'rganiladi. Shu yuqoridagi muhit iqlimlari ichidagi turli abiotik omillar va ularning tirik organizmlarga ta'sirini alohida-alohida ko`rib chiqamiz. Yorug'likning ekologik mohiyati. Yorug'likning ekologik mohiyati kun davomida tirik organizmlarga ta'sir qiladi; energiya manbai va ta'sir qilish tezligi quyosh nurining (spektral) tarkibidan kelib chiqadi. Yashil yaproq normal holatida unga tushayotgan FANning 85% ini yutadi. Nurning qolgan 15% barg yuzasidan va uning ichki hujayralari tomonidan qaytariladi. Quyosh radiatsiyasining ekologik spektri ta'siri ostida o'simlik va hayvonlarda turli moslashishlar yuzaga keladi. Yashil o'simliklarda quyosh nuri ta'sirida: 1) Yorug'lik yutuvchi pigmentlar majmuai yuzaga kelib, ular yordamida xlorofill va xloroplast hosil bo'ladi, fotosintez jarayoni bo'lib o'tadi; 2) Og`izcha yaxshi

ishlaydi; 3) O'simlik tanasida gaz almashish va transpiratsiya jarayoni bo'ladi; 4) Turli fermentlar, oqsil va nuklein kislotalarning sintezi tezlashadi; 5) Yorug'lik ta'sirida o'simliklar hujayralari ko`payadi, rivojlanadi, gullaydi, meva, don hosil bo'ladi; 6) Yorug'lik ta'sirida o'simliklarda turli ranglar hosil bo'lib, ular o'z navbatida gulni changlovchi hasharotlarni o'zlariga jalb qiladi. Hayvonlar uchun, asosan, ko`rinadigan nurlar katta ahamiyatga ega, ya 'ni hayvonlar ular yordamida o'zlari yashayotgan makonda chamalay olish, ko`rish, faol harakat qilish, narsalarni farqlash va ular o'rtasidagi masofani aniqlash, ko`rish organlari yordamida xavfdan qutilish, ozuqa topish, muhimi o'zi yashab turgan muhit bilan ekologik munosabatda bo'lish uchun kerak. Yerning o'z o'qi atrofida aylanishi organizmlarni muhitning kun davomida bo'ladigan o'zgarishlarga, Yerning quyosh atrofida aylanishi esa ularni fasllar, yil davomidagi muhit o'zgarishlariga moslashishga olib keladi va organizmlarda yorug'likka nisbatan moslashish mexanizmlari vujudga keladi. Ochiq joyda uchraydigan o'simliklar to'g'ri va sochilgan nurlardan tashqari qishda qor yuzasidan qaytadigan nurlarni ham qabul qiladi. Qor yuzasi o'rtacha bir kunlik yorug'likning 30%, juda toza qor 80% gacha nurni qaytaradi. Yashil qalin o't1oqzorlar uzun to'lqinli nurlaming 4% ini qaytaradi. Ayniqsa, daryo, ko`l va dengizlarning janubiy qiyaliklaridan qaytadigan to'g'ri nurning miqdori 35-85% ni tashkil qiladi. Suvning o'tkazuvchanlik xislati havoga qaraganda juda ham yuqori; ko`rinuvchi nurlar dengiz yuzasida 75%, infraqizil nurlar 88% yutiladi, dengizning 30 m chuqurligida ko`rinuvchi nurlar 17% yutilsa, infraqizil nurlar yo'q hisobidadir. Ma'lumki, suv atmosferaga qaraganda quyosh radiatsiyasi nurini kuchsizlantiradi. Uzun to'lqinli nurlar suvning eng yuqori millimetrlarida yutilsa, infraqizil nurlar yuqori santimetrlarda, UBN esa 1m qalinlikda yutiladi. FAN juda katta chuqurlikka yetib boradi va dengizlarning katta chuqurliklarida ko`k-yashil, ko`llarda esa sariq-yashil g'ira-shira nurlar bo'ladi.

Fotosintez qiladigan yashil o'simliklar murakkab va har xil ichki tuzilishlarga ega bo`lib, qabul qilingan energiyaning ma'lum qismini qaytarish va ko`p qismini organlarga tarqatadigan o'zlariga xos optik ko`rsatkichlarga egadir. Yaproqning quyosh nurini yutish qobiliyatida, uning qay holda joylashib turishi katta ahamiyatga egadir, ya'ni barg yuzasiga kelayotgan quyosh nurlarining oqimi, uning yuzasi yoki orqa tomoni bilan joylashishi hamda janubga yoki shimolga qarab turishiga bog'liqdir. Ko`pchilik o'simliklar yorug'likka nisbatan fototropik reaksiya xususiyatining borligidan yaproq yuzasi nurning ko`p tomoniga qarab maksimum oriyentatsiya qiladi. Yaproqning bunday faol harakat qilishi bar mozaikalari hosil bo'lishi bilan bo'ladi. O'simlik yaproqlarining bunday joylashishi tabiiy energiyadan to'la foydalanishga moslashish va o'simliklar qoplamining optimal tuzilishidan kelib chiqqan (rasm). Har qanday fitotsenozlarda uchraydigan o ' simliklarning yaproqlar bilan qoplanishi , ularning joylashishiga qarab , quyosh radiatsiyasining kuchi kamayib boradi . O'simliklarning barg bilan qoplanishi barg yuzasining indeksi (yoki barg indeksi ―BI‖ bilan o'lchanadi. BI ning umumiy maydoni tuproqning malum yuzasida O'sayotgan O'simliklarning hamma barglarining qo`shilgan yuzasi bilan o'lchanadi va substratni qoplagan barglarning cheksiz olchamidan iborat boladi. Ya'ni:

Odatda , 1 gektar ekin yerlaridan ko ` pchilik qishloq xo ' jalik o ' simliklari barglarining umumiy maydoni 4-8 gektar yuzani tashkil qiladi . Ko ` pchilik yorug ' likni sevuvchi o ' simliklar yorug ' lik manbai tomonga qarab o ' sadi va ularning yuqori qismlari 180% ga aylanadi . Bu holat fototropizm deb aytiladi . Ba ' zan yorug ' lik kam joylarda o ' simliklar o ' zlarining tanalarini qiyshaytirib , egilib yorug ' lik tomonga intiladi . O ' simliklarning poyasi , yaproqlari uchun fototropizmning ekologik mohiyati - ularning o ' sish , rivojlanish davrida optimal yorug ' lik olishdan iboratdir . Yashil yaproqlar, ularga tushayotgan quyosh nurlarining o'rtacha 75% ini yutadi. Lekin shu qabul qilingan energiyaning fotosintez uchun foydali koeffitsiyenti juda ham kam, ya'ni tabiiy sharoitda intensiv yorug'likning 1-2%, past yorug'likning esa 10% fotosintez uchun ketadi. O'simlik yaprog'i tomonidan qabul qilingan 90-99% energiya esa o'simlik tanasida issiqlik energiyasiga aylanadi, suvning transpiratsiyasi va boshqa jarayonlarning o'tishiga xizmat qiladi. Yorug'likka nisbatan o'simlik va hayvonlarning ekologik gurublari. O'simliklar yorug'likka nisbatan va uning ta'sirida makonda turli ekologik guruhlar hosil qiladi. Har bir joyning yorug'lik rejimi, ekologik sharoiti bo'lib, shu joyga xos o'simliklar guruhi o'sadi, ularning turlari bo'ladi. Yorug'likka nisbatan o'simliklar uchta guruhga bo'linadi: 1.Yorug'likni sevuvchi o'simliklar (yoki geliofitlar). Bu guruhga kiruvchi o'simliklarning optimal hayot faoliyatlari to'la quyosh nuri tushadigan muhitda o'tadi. Ko`pchilik geliofitlar anemoxor o'simliklar bo'lib, urug'lari mayda, ochiq yerlarda, kam o'simlikli joylarda urug'laridan ko`payadi. 2. Soyaga chidamli o'simliklar. Bu guruh o'simliklar yorug'lik omiliga nisbatan keng moslashgan bo'lib, ular ochiq, yorug'lik ko`p joylarda yaxshi o'sadi va rivojlanadi, lekin har xil soyali, turli yorug'lik rejimli joylarga ham moslashib o'sa oladi. Soyaga chidamli o'simliklarga qator daraxtlar: qora qarag'ay, zarang,

qoraqayin, buta hamda chala butalar, ko`p yillik o'tli o'simliklar, uyda o'sadigan ayrim o'simliklar ham kiradi. Soyaga chidamli o'simliklarga ko`pchilik o'tloqzor, o'rmonzorlarda o'sadigan o'simliklar, o'rmon chetlari, ochiq yerlarda uchraydigan butalar, o't o'simliklar ham kiradi. Lekin kuchli quyosh nurida ularning fotosintetik faolligi past bo'ladi. 3. Soyani sevuvchi (soyali) o'simliklar yoki ssiofitlar. Soyani sevuvchi (soyali) o'simliklar yoki ssiofitlar faqat soyali joylarda o'sadi. Ular ochiq, quyosh nuri ko`p joylarda mutloq o'smaydi. Soyani sevuvchi o'simliklarning morfologik va fiziologik bioximik xususiyatlari ko`p suv bilan ta'minlanishiga bog'liqdir. O'simliklar vakillari ma'lum bir joyda, bir xil tuproq sharoitida o'sib rivojlanadi, quyosh nurini talab qilish darajasi va unga moslashishi bir xil bo'ladi. Bu holatlari bilan o'rmonchilar, bog'bonlar qaysi daraxtni qanday joyga o'tkazishni yaxshi biladilar. Bir o'simlik turi rivojlanish davrida turlicha yorug'lik kuchini talab qiladi. O'simliklar minimal yorug'likda hosil qilgan organik moddalarni nafas olish jarayonida sarflab, o'zlari o'smaydi. Bu holat kompensatsion nuqta deb aytiladi. Bu holat turli o'simliklarda turlicha bo'ladi. Hayvonlar hayotida yorug'likning roli. Hayvonlar uchun quyosh nurlari o'simliklarchalik ahamiyatli omil bo`lmasa- da, turli xil hayvon turlari ma'lum spektrli kompozitsion, yorug'likning intensivligi va davomiyligini talab qiladi. Normadan chetga chiqish ularning hayotiy faoliyatiga to'sqinlik qiladi va o'limga olib keladi. Yorug'likka munosabatiga ko'ra fotofofillar - yorug'sevarlar va fotofoblar- soyasevarlarga bo`linadi. Hayvonlarni ko'rish organlari tomonidan qabul qilingan atrofdagi narsalardan aks ettirilgan nurlar ularga tashqi dunyo haqidagi ma'lumotlarning katta qismini beradi. O'rgimchaklar 1-2 sm masofada harakatlanuvchi ob'ektlarning konturini farqlashi mumkin, eng mukammal ko'rish organlari-umurtqali hayvonlarning ko'zlari, sefalopod mollyuskalar va hasharotlar. Volumetrik ko'rish ko'zning burchagiga va ularning ko'rish maydonlarini (inson, primatlar, boyqushlar) qoplash

darajasiga bog'liq. Ko'zlari boshning yon tomonlarida joylashgan hayvonlar monokulyar, tekis ko'rinishga ega. Ba'zi hayvonlar (ilonlar) spektrning infraqizil qismini ko'radi va qorong`uda o`ljasini ushlaydi. Asalarilar uchun spektrning ko'rinadigan qismi qisqa to'lqinli hududga ko'chiriladi. Ular ultrabinafsha nurlarni sezadilar, lekin qizil nurni farqlamaydilar. Evolutsion darajadan tashqari, ko'rishning rivojlanishi va uning xususiyatlari ekologik vaziyatga va muayyan turlarning turmush tarziga bog'liq. Quyosh nuri tushmaydigan g'orlarda yashaydigan jonzotlar masalan, ko'r qo'ng'izlarda va boshqalar butunlay yoki qisman ko`rmasligi mumkin. Rangni ajratish qobiliyati asosan nurlanishning spektral tarkibi mavjud yoki faol turiga bog'liq. Ajdodlardan alacakaranlık va tungi faoliyati bilan kelib chiqqan sutemizuvchilarning aksariyati ranglarni ajrata olmaydi va hamma narsani qora va oq rangda (it, mushuk, Hamsterlar va boshqalar) ko'radi. Xuddi shu ko'rinish tungi qushlar (boyo'g'li, kozodoi) uchun xosdir. Kunduzgi qushlar yaxshi rivojlangan rangli ko'rinishga ega. Hayvonlar uchun ham yorug'likning mohiyati katta va ularning yashash sharoitining asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Hayvonlarning ko`rish organlari orqali qabul qilinayotgan to'g'ri, sochilgan nurlar, ularni o'rab turgan predmetlardan, qaytgan nurlar hayvonlarga tashqi muhit to'g'risida to'la ma'lumot beradi. Hayvonlar o'zlarining ko`rish organlari orqali ozuqa, suv qidirib topadi, boshqa predmetlarni ko`radi, ular o'rtasidagi masofani aniqlaydi, turli xavflardan o'zlarini saqlaydi. Hayvonlar tomonidan atrof-muhitni to'la ko`rish, sezish ularning ko`rish organlarining evolutsion rivojlanish darajasiga bog'liq. Masalan, ko`pchilik umurtqasiz bir hujayrali hayvonlar uchun sodda tuzilgan ko`zchalar - sitoplazmaning yorug'lik sezuvchi qismi yoki ko`p hujayrali shakllarda maxsus yorug'lik sezuvchi hujayralar yordamida muhitdagi boriiq qabul qilinadi. Hasharotlar, bosh-oyoqli molluskalar, qushlar va sutemizuvchilarning faset ko`zlari ancha murakkab tuzilgan. Faset ko`zlar predmetiarning shakli, o'lchami, rangi, bir predmet bilan ikkinchi predmet o'rtasidagi masofani aniqlash imkonini

beradi. Insonlar, maymunlar, ko`pchilik qushlar uchun binokulyar ko`rish xarakterlidir. Quyoshdan kelayotgan to'g'ri nurning kuchi 100.000 lyuksga teng, oy nurining (oy o'rtasida) kuchi esa 3-5 lyuksni tashkil qiladi, xolos. Hayvonlar ko`rish organlari: qizil ko`z dog'lari, qalin joylashgan ko`zlar, pigmentli ko`zlar, chuqur ko`zlar, pufakcha va linzasimon ko`zlar, murakkab ko`zlardan tashkil topgan. Hayvonlarning atrof-muhit omillariga morfologik moslashishlari, ularning filogenetik rivojlanish jarayonida vujudga kelgan bo'lib, ayrim organizmlar ko`p yorug'lik, ba'zilari yorug'liksiz joylarga moslashgan. Ochiq joylarda yashaydigan hayvonlarda teri pigmentlari bo'lib, hayvonlarni doimiy quyosh nuri ta'siridan saqlaydi. Yer osti suvlari, g'orlar, tuproq ichi yoki chirigan yog'ochlar orasida uchraydigan hasharotlarning lichinkalari hamda ichki parazitlarda teri pigmenti yo'qolib ketgan, ko`zlari esa to'la yoki qisman yo'qolgan. Suvning turli chuqurliklarida uchraydigan baliqlarning ko`rish organlari suv chuqurligiga qarab ko`z qorachiqlari va xrustaliklari kengayadi, ko`z to'rlarida kolbochkalar, (ko`rish hujayralari) 1 mm 2 ko`z to'rida 100 mingdan 20 mingacha mayda tayoqchalar bo'lib, ular juda ham oz miqdordagi yorug'likni ham qabul qilish imkoniyatini beradi. Hayvonlarga muhitning holatiga moslashib ko`ra oladigan, oz yorug'likni ham sezadigan ko`zlar kerak. Masalan, suvning chuqur qatlamlarida uchraydigan yirtqichlar o'zlarining sezgi ko`zlari bilan o'ljani quvadi va u bilan oziqlanadi. Undan tashqari qorong'ulikda ko`radigan «g'ira-shira» ko`zlar kichrayadi, baliqlarning ko`payish, qo`shilish davrlarida bir birlariga sherik topishda imkon beradi. 5000 m chuqurlikda uchraydigan baliqning bosh suyagida ko`zning o'rni ham yo'q. Turli nurlarni qabul qilish bo`yicha hayvonlar bir-birlaridan keskin farq qiladi. Masalan, sutemizuvchi hayvonlarning ko`pchiligi (itlar, mushuklar,

xomyaklar) rangni farqlay olmaydi va hamma narsani oq-qora rang tasvirida ko`radi. Yorug'lik omili va uning o'zgarib turishiga qarab, hayvonlar kunduzgi, g'ira- shira qorong'i va tungi guruhlarga bo'linadi. Kunduzgi hayvonlarning kun davomidagi hayot-faoliyati, quyoshli kunning uzunligi va fasllarning o'zgarishiga bog'liq. G'ira-shira qorong'ilikda uchraydigan hayvonlarning ko`zlarida gipertofiya holati uchraydi. Gullardan shira topgan asalarilar, o'zlarining boshqa sheriklariga qayerda shira borligi haqida xabar berish uchun quyoshning joylashishiga qarab oriyentatsiya qiladi. Bulutli kunlarda esa quyoshning joylashishi va uning nuri qutblanishiga qarab arilar oriyentatsiya oladi. Fotoperiodlik. Organizmlarning kun uzunligidagi mavsumiy o'zgarishlarga munosabati fotoperiodizm deb ataldi. Uning namoyon bo'lishi yoruglikning faqat intensivligiga bog'liq emas, balki kunning qorong'i va yorug` davrlarining almashtirishi ham bog'liq. Tirik organizmlarning fotoperiodik reaktsiyasi katta adaptiv ahamiyatga ega, chunki salbiy sharoitlarni boshdan kechirishga tayyorgarlik ko'rish yoki aksincha, eng intensiv hayot uchun juda muhim vaqt talab etiladi. Kun uzunligidagi o'zgarishlarga javob berish qobiliyati oldindan fiziologik o'zgarishlar va siklning mavsumiy o'zgarishlarga moslashishini ta'minlaydi. Kun va tunning ritmi tirik organizmga (harorat, namlik va boshqalar) kuchli to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatadigan iqlim omillarining kelajakdagi o'zgarishlarining belgisi sifatida namoyon bo'ladi. Boshqa ekologik omillardan farqli o'laroq, yorug'lik ritmi faqat hayot aylanish jarayonida mavsumiy moslashuvlar bo'lgan organizmlarning fiziologiyasi, morfologiyasi va xatti-harakatlariga ta'sir qiladi. Majoziy ma'noda, fotoperiodizm-bu organizmning kelajakka bo'lgan munosabatidir. Fotoperiodizm barcha yirik tizimli guruhlarda topilgan bo'lsa-da, u barcha turlarga xos emas. Neytral fotoperiodik reaksiyaga ega bo'lgan ko'plab turlar

mavjud bo'lib, ularda rivojlanish davrida fiziologik o'zgarishlar kun uzunligiga bog'liq emas. Misol uchun, mavsumiy o'zgarishlar aniq bo'lmagan joylarda, aksariyat turlarda fotoperiodizm mavjud emas. Ko'plab tropik daraxtlardagi barglar gullash, meva va o'lim vaqtida cho'ziladi va daraxtda gullar va mevalar bir vaqtning o'zida topiladi. Mo``tadil iqlim sharoitida hayot aylanish jarayonini tezda tugatishga muvaffaq bo'lgan va yilning salbiy mavsumlarida faol bo'lmagan turlar fotoperiodik reaktsiyalarni ko'rsatmaydi. Fotoperiodik reaksiyaning ikki turi mavjud: qisqa kunli va uzoq kunli. Ma'lumki, yorug'lik kunining uzunligi, mavsumdan tashqari, yerning geografik joylashuviga bog'liq. Qisqa kunli turlar asosan past kengliklarda yashaydi va o'sadi, uzoq kunlilar esa motadil iqlimli, baland kengliklarda yashaydi. O'simliklar va hayvonlarning fotoperiodizmi irsiy jihatdan mustahkamlangan. Biroq, fotoperiodik reaktsiya faqat ma'lum bir harorat oralig'ida, masalan, boshqa atrof- muhit omillarining ta'siri bilan namoyon bo'ladi. Yerning quyosh atrofida aylanishi natijasida unga tushayotgan yorug'lik davrlar bo`yicha o'zgaradi. Buning natijasida fasllar, kun va tunning uzun yoki qisqaligi kelib chiqadi. Yorug'likning ta'sir qilish tezligiga qarab o'simliklar va ko`pchilik hayvonlar o'zlarining hayot-faoliyatini o'zgartiradi. Fotoperiodizmning mohiyati kunduz va tunning almashishi ta'sirida organizmlarda yuzaga keladigan morfologik, biokimyoviy fiziologik xususiyatlar va funksiyalarning almashishi, uzun va qisqaligi qat'iyan geofizik qonunlar asosida o'tadi va hech qachon o'zgarish chizig'idan chiqmaydi. O'simlik va hayvonlarning o'sish, ko`payish va rivojlanishiga bog'liq hamma jarayonlar fotoperiodizm nazorati ostida o'tadi. O'simliklardagi fotoperiodik effekt, ularning faol sintez davrida gullashi va urug'lanishi, mevasining pishishi bilan yuzaga keladi. Hayvonlarning ko`payish vaqti ozuqaning ko`p davri, hasharotda diapauza va undan chiqish vaqtiga to'g'ri keladi. Fotoperiodizm sababli yuzaga keladigan biologik voqeliklarga qushlarning fasllar bo`yicha migratsiyasi (bir o'lkadan ikkinchi o'lkaga ko`chish), o'zlarining uyalarini topish instinktlari va

ko`payishlari, sutemizuvchi hayvonlarda junlarning tushishi, ilonlarda ustki qobiq (terilari) almashinuvi kiradi. Biolyuminessensiya - hayvonlar hayotida ma'lum darajada signal rolini o'taydi. Biolyuminessensiya - hayvonlarning yorug'lik chiqarish, nur sochish qobiliyatidir. Bu holat hayvonlarning tashqi muhit ta'siriga javoban, ular tanasidagi murakkab organik birikmalar lyutsiferinlarning katalizatorlar lyutsiferazlar yordamida oksidlanishidan yuzaga keladi. Ko`pchilik lyuminessensiyali hayvonlarda maxsus tuzilishga ega bo'lgan yorituvchi organlar hosil bo'ladi. Yorug'lik signalini baliqlar, bosh-oyoqlilar, molluskalar va boshqa suv organizmlari chiqaradi. Yorug'lik signallari organizmlarga jinsiy vakillar topish, yirtqichlarni qo'rqitish, gala hayvonlarga yo`nalish ko`rsatish, oziqlanish uchun o'ljani ilintirishda xizmat qiladi. Shunday qilib, yorug'lik o'simliklar uchun fotosintez jarayonini o'tab, biosferada energiya va organik modda hosil qilish uchun kerak bo'lib, hayvonlar uchun esa muhit va undagi boshqa jonzotlar bilan munosabatda bo'lishda informator rolini o'ynaydi. Harorat va uning organizmlarga ta'siri. Yer yuzida organizmlarning o'sishi, ko`payishi, rivojlanishi va tarqalishi asosiy ekologik omillardan biri bo'lmish harorat, uning issiqlik miqdori, turli tabiiy mintaqalarda vaqtning o'zgarib turishiga bog'liqdir. Koinotda harorat juda katta darajada o'zgarib turadi. Masalan, Antarktikaning muzli cho'llarida harorat -88°C ga pasaysa, Yer yuzining suvsiz cho'llarida soyada +58°C ga ko`tariladi. Hattoki Markaziy Yevropaning ixotazorlar o'rtalarida yozning issiq kunlari kun o'rtasida harorat 40°C gacha ko`tarilsa, O'rta Osiyoda soyada 40- 44°C, janubiy tumanlarda 50-54°C ga yetadi. Bir yashash sharoitida qishki va yozgi harorat o'rtasidagi ekstremal harorat 80°C ni tashkil qilishi mumkin. O'rta Osiyoda 60-70°C, Sahroi Kabirda haroratning ku'nlik tebranishi 50°C ga boradi. Ekvator chizig'i dagi Galapagos orollarida har qanday oyning o'rtacha harorati 27°C ga teng.

Yer yuzasida uchraydigan tirik jonzotlar-200°C dan + 100°C gacha bo'lgan haroratda uchraydi, lekin ko`pchilik turlarning hayot-faoliyati ma'lum doirada o'tadi. Issiqlik omilining mohiyati, atrof-muhit harorati ta'sirida organizmlarning tana harorati o'zgaradi. Harorat organizmlarning o'sish, ko`payish, ular tanasida bo'lib o'tadigan kimyoviy jarayonlar va modda almashinishiga ta'sir qiladi. Shu jarayonlarning o'tish tezligi ham haroratga bog'liqdir, ya'ni haroratning l0°C ga ko`tarilishi bilan ma'lum chegaraga organizm tanasidagi reaksiya 2-3 marta tezlashadi. Buni Vant- Goff qonuni deb ham aytiladi. Harorat ta'sirida tiriklikning chegarasi 0° dan 50°C gacha deb belgilanadi va shu chegarada oqsil ferment, vitamin va boshqa moddalarning tuzilishi hamda funksiyasi buzilmaydi. Lekin Yer yuzasida uchraydigan tirik organizmlarning hayotchanligi chegarasi ancha keng, ya'ni: HARORAT Joy Minimal Maksimal Amplituda Quruqlik - 70 55 125 Dengiz 3.3 35,6 38,9 Chuchuk suvlar 0 95,5 95,5 Yuqoridagilardan ma ' lumki , ayniqsa , quruqlikda uchraydigan o ' simliklar uchun haroratning o ' zgarish amplitudasi ancha yuqori (125° C ). Haroratning vaqt va makon bo`yicha inersion va asta-sekin o'zgarib turishidan biologik organizmlar o'zlarining hayot sikllarida effektiv foydalanadi. Hayot-faoliyati yuqori haroratga moslashgan turlar tennofil guruhlariga kiritiladi. Lekin suvo'tlar, bakteriyalar, zamburug'lar, chuvalchanglar, ko`poyoqlilar, molluskalar, hattoki baliqlarning ayrim vakillari ancha past haroratda (-8-10°C), qor va muzlarning ustida ham o'zlarining hayotchanligini saqlab qoladi (Kriofillar). Ayrim ma'lumotlarga qaraganda, baliqlar ham yuqori haroratga bardosh bera olar ekan (40°, 50°,69°).

Yuqori haroratga (65-80°C) qatqoloqsimon lishayniklar, mikroorganizmlar, suvo'tlar, cho'l o'simliklarining urug'lari va vegetativ qismlari ham chidamli bo'ladi. Hayvonlarning vakillari yuqori haroratga uncha bardoshli emas. Ularning yuqori harorat chegarasi 58°C ga ko`tariladi (amyobalar, nematodlar, kanalar). Ayrim qisqichbaqasimonlar, ikki qanotli hasharotlarning lichinkalari suv sharoitida (50-55°C) yashay oladi (Ioganzen, 1959). Lekin O'rta Osiyo sharoitida, ayniqsa, uning Qizilqum, Qoraqum cho'llarida yoz faslida harorat 60-65°C, qum yuzasida 70°C ga ko`tariladi. Shu sharoitda ilonlar, kaltakesaklar daraxt va butalar shoxlariga chiqib qumning yuqori haroratidan (65- 70°C) o'zlarini saqlaydi. Qo'ylar, tuyalar, otlar bir-birlariga yon tomonlari bilan yaqin turib, o'zlarining soyalariga boshlarini egib, quyoshning kuchli radiatsiyasidan, qish faslida esa guruh-guruh bo'lib, o'zlarini muhitning past (-25- 35°C) haroratidan saqlashga moslashgan. Evolutsion rivojlanish jarayonida organizmlarda o'zlarining tanalarida modda almashishni harorat ta'sirida boshqarish xislati kelib chiqqan. Modda almashish tanada turli biologik qaytarish reaksiyalari va atrof-muhit harorati ta'sirisiz o'z tanalarida doimiy haroratni ushlash orqali yuzaga keladi. Bu holat haroratni boshqarish yoki termoregulyatsiya deyiladi. Organizm tanasida termoregulyatsiya uchun eng ahamiyatli narsa organizm tanasida doimiy issiqlik manbai bo'lishidir. Lekin ba'zi sistematik guruhlarga kiruvchi ancha turlar o'zlarining tanasidagi haroratni faol boshqara olmaydi. Unday organizmlarning faol hayotchanligi muhitdan o'tadigan issiqlikka bog'liq, ya'ni tana harorati atrof-muhit harorati va energetik balans (quyoshning yorug'lik energiyasining yutilishi va muhitga qaytish) ga bog'liq. Bunday organizmlarni poykiloterm (ektoterm) yoki sovuq qonli organizmlar deyiladi, ularga hamma mikroorganizmlar, o'simliklar, umurtqasiz va ancha xordali hayvonlar kiradi. O'zlarining tanasida bir xil darajada harorat ushlab turadigan organizmlar gomoyoterm (endoterm) yoki issiq qonli organizmlar, deb aytiladi. Bunday

xislatga ega bo'lgan ko`pchilik hayvonlar atrof-muhit harorati 0°C dan past bo'lganda ham yashaydi va ko`payadi. Misol: shimoliy bug'u, oq ayiq, pingvin va kurakoyoqlilar. Issiq qonli organizmlarda yuqori haroratni ushlab turish, ular tanasida faol modda almashish jarayonining o'tishi va tana issiqligini ushlovchi qoplamlar - teri, teri usti juni, patlar, teri ostidagi qalin yog' qatlamlarining borligi sabab bo'ladi. Gomoyotermik hayvonlarning bir qismida funksional faollikning o'zgarishi natijasida ular tanasidagi harorat darajasi ham o'zgaradi. Bunday hayvonlar muhit va undagi ekologik omillarning o'zgarishi bilan karaxtlikka ketadi yoki vaqtincha chala murdaga aylanib qoladi. Bu geterotermiya holati deb aytiladi. Masalan, sug'urlar, ilonlar, ayiqlar, tipratikanlar, ko`rshapalaklar, jar qaldirg'ochlarining palaponlari va boshqalar. Sababi tanada modda almashinishining sekinlashishi natijasida ularning organizmlarida harorat sezilarli darajada pasayadi va hayvonlar karaxt yoki chala murda holida uyquga ketadi. Poykiloterm va gomoyoterm organizmlarining harorat omiliga chidamlilik chegarasi har xil. Ya'ni evriterm turlar haroratning keng doirada o'zgarishiga moslashgan. Ko`pchilik o'simliklar (mikroorganizmlar, suvo'tlar, lishayniklar, cho'l, dasht gulli o'simliklar, umurtqasiz molluskalar, hasharotlar va umurtqali baliqlar, yolbarslar, ayiqlar, saygaklar va boshqalar), hayvonlar misol bo'la oladi. Stenotenn organizmlar haroratning tor doirasiga moslashgan bolib, ular issiqni sevuvchi (orxideyalar, choy butalari, kofe daraxti, meduzalar, karallar) va sovuqni sevuvchi (yer bag'irlab o'sadigan kedrlar, tundra baland tog' muzliklarining o'simliklari, suvo'tlari, bakteriyalar, qutb suv havzalarining baliqlari, juda chuqur abissal dengiz hayvonlari) organizmlarga bolinadi. Har qanday organizm malum harorat intervali ichida yashashi, ko`payishi va rivojlanishi mumkin. Haroratning intervali maksimal va minumum mohiyati bilan chegaralanadi. Shu ikki interval oralig'ida optimum mintaqasi bo'lib, organizmlarning hayot-faoliyati yaxshi ko`rinadi. O'simliklar poykiloterm organizmlarga kiradi, ya'ni ular tanasida harorat turg'un emas. Ularning harorati, quyosh nuri energiyasini yutish va chiqarish

o'rtasidagi farq energetik balans orqali aniqlanadi. Tuproq-o'simlik atmosfera harorati orqali o'simliklardagi transpiratsiya jarayonining funksiyasi boshqariladi. Harorat omilining davriyligi Yer yuzasining ko`p maydonlarida kun va fasllar davomida o'zgarib turadi. Bu holat o'z navbatida, tabiatda turli biologik voqeliklarning ritmik o`zgarishlari bilan bog`liq. O'simlik hayotida harorat muhim ahamiyat kasb etadi. Harorat 10 ° C ga oshganda fotosintez intensivligi ikki barobar ortadi, bu faqat 30-35 °C ga qadar namoyon bo`ladi, keyin uning jadalligi pasayadi va 40-45 °C da fotosintez odatda to'xtaydi. 50 °C da, yer osti o'simliklarining aksariyati o'ladi, bu esa haroratning oshishi bilan o'simliklarning nafas olishini kuchaytirishi va keyin 50 °C da to'xtatilishi bilan bog'liq. Harorat o'simliklardagi ildiz orqali oziqlanishiga ta'sir qiladi: tuproq harorati o'simlikning yer ustki qismining haroratidan bir necha daraja past bo'lishi kerak. Ushbu muvozanatning buzilishi o'simlik hayotining qiyinlashishi, hatto uning o'limiga olib keladi.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta`siri

Ekologik omillar

Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar