Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar - Экология - Рефераты

Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Biosfyera to’ g’ risida tushuncha. 1. Ekologik tizim va uning tuzilishi 1. Ekologik omillar va ularni tavsifi

www.arxiv.uz 1.1. Biosfyera to’ g’ risida tushuncha. Biosfyera Yer sharidagi eng yirik ekotizimdir. Yerning tirik organizmlar va biogen cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik V.I.Vyernadskiy biosfyera ( yunoncha “bios”-hayot, “sfyera”-shar) deb nomlagan. Biosfyera sayyoramizdagi “hayot qobig’i” hisoblanib, tirik organizmlarning o’zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. V.I.Vyernadskiy tushunchasiga ko’ra, biosfyeraga xozirgi vaqtda faqatgina yerning qobig’ida tarqalgan tirik organizmlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida hosil bo’lgan litosfyeraning qismi ham kiradi. Biosfyera tushunchasi biologiyaga J.Lomark, geologiyaga esa E.Zyuss tomonidan kiritilgan bo’lsada, uning mohiyati to’g’risida ular biror aniq fikr bildirmaganlar. Shu tufayli biosfyera to’g’risidagi talimotning asoschisi V.I.Vyernadskiy hisoblanadi. Sayyoramiz qiyofasining geologik davrlar mobaynida o’zgarib kelganligi qadimda faqat fizik-kimyoviy jarayonlar natijasi, deb qarab kelingan. V.I.Vyernadskiy birinchi bo’lib tirik organizmlarning geologik roli to’g’risidagi talimotni yaratdi va yer po’stining o’zgarishida tirik organizmlar faoliyati bosh omil ekanini ko’rsatdi. Biosfyera Quyosh enyergiyasi ta’sirida uzoq biokimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan yerning o’ziga xos qobig’idir. Biosfyera tarkibiga; Atmosfyeraning quyi qatlamlari, yani 15-20 km balandlikkacha bo’lgan troposfyera va stratasfyeraning pastki qismi, Dunyo okeanining eng chuqur botiqlari 11 km, litosfyeraning yuqori yer yuzasidan 4,5 km gacha bo’lgan chuqurlik qismlari kiradi. Bu chuqurlikdagi neft qatlami suv tarkibida hamda yuqorida ozon ekranigacha bo’lgan chegaralar oralig’ida tirik mikroorganizmlar uchraydi. Inson ham biosfyeraning tarkibiy qismidir. Biosfyera mavjudligining asosi unda modda va enyergiya almashinuvidur. Unda organizmlar va ularning hayot muhiti o’zaro bog’lanishda bo’lib, bir butun organik harakatdagi tizimni vujudga keltiradi.

www.arxiv.uz Biosfyeraga xos xususiyatlar quyidagilar; tirik moddalarning qatnashishi, suyuq holdagi ko’p miqdordagi suvning mavjudligi, kuchli quyosh enyergiyasi oqimi hamda moddalarning qattiq suyuq va gaz holda uchrashidir. Biosfyera rivojlanishi koinotga bevosita bog’liq. Chunki, Yerga zarur enyergiya oqimi keladi. Yerga keladigan enyergiyaning asosiy manbai quyoshdir. Ushbu enyergiya quyidagilarga sarflanadi: -atmosfyera, gidrosfyera va metosfyeradagi sodir bo’ladigan fizik va kimyoviy jarayonlarga; -havo massalarining aralashuviga; -suvning bug’lanishiga; -gazlarning ajralishi va singishiga; -moddalarning yerishiga. Umuman Yerdagi har qanday jarayonlarning manbai va boshlanishi quyosh enyergiyasi hisoblanadi. Enyergiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalar kichik (biologik) va katta doiralarda (geologik) aylanadi. Biologik quruqlikda tuproq bilan organizm o’rtasida, gidrosfyerada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. Geologik modda aylanish quruqlik bilan Dunyo o’rtasidagi jarayondir. Demak, biosfyera yaxlit, bir butun hosila ekanligi ravshan. Inson Yer yuzasidagi hayot rivojlanishi (biogenez)ning navbatdagi bosqichi bo’lib, eng kuchli tabiiy omildir. U nafaqat Yer sayyorasi, balki Koinotni o’zgartirishga ham qodir. Hozirda biosfyerani noosfyera (“fikrlovchi qobiq”)ga aylanishi kuzatilmoqda. V.I.Vyernadskiyning fikricha noosfyera biosfyeraning qonuniy rivojlanishi natijasi bo’lib, inson bilan tabiatni o’zaro ongli aloqa munosabatlaridan iboratdir. 1.2. Ekologik tizim va uning tuzilishi . Ekologiyaning bosh tadqiqot ob’ekti- ekologik tizimdir, yoki ekotizim. U ma’lum maydondan iborat bo’lib, unda tirik organizmlar va ularni yashash muhitlari majmuasi moddiy-enyergetik va axborotlarning o’zaro ta’siri bilan birlashgan. “Ekotizim” atamasi ilk bor ingliz botanigi L. Tensli (1935) tomonidan taklif qilingan. Ekotizim biror kattalikdagi

www.arxiv.uz yoki o’lchamdagi hudud bilan chegaralanmaydi. Shuning uchun ham uni organizmlarning xohlagan (masalan, sun’iy akvarium, issiqxona, bug’doy maydoni va boshq.) va murakkab yashash tabiiy muhiti (ko’l, o’rmon, okean)ga nisbatan qo’llash mumkin. Odatda quruqlik va suvli (akvatoriyali) ekotizimlar farq qiladi. Ekotizimlarni misollar yordamida tushuntiramiz: qora saksovulzorlar taqirli delüta tekisliklarida keng tarqalgan, daraxt-butali to’qayzorlar daryo sohillarida rivojlangan, qamishli qayir ko’llari va boshqalar. Har bir ekotizimda abiotik komponent-biotop yoki ekotop mavjud bo’lib, unda landshaft sharoitlari bir xilligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, ekotizimda biotik komponent-turkum yoki biotsenoz mavjud bo’lib, unda yashovchi barcha tirik organizmlar jamlangan. Biotop hamma turkum a’zolarining yashovchi makoni hisoblanadi. Biotsenoz ko’p turdagi o’simlik, hayvonot olami va mikroorganizmlar vakillaridan iborat bo’lgan guruhlar makonidir. Har bir tur, turli jins va yoshdagi zotlardan iborat ekotizimda mavjud bo’lib, populyatsiya (aholi)ni vujudga keltiradi. Turkum a’zolari makonda bir-birlari bilan juda inoq yashashadi va o’zaro bog’liqdir. Shuning uchun biotop va biotsenoz bir-biridan ajralmaydi va ular bir nom bilan, ya’ni biogeotsenoz, deb ataladi. Biogeotsenoz-elementar tabiiy ekotizim, u tabiiy ekotizimlarning asosiy yashash shaklidir. Biogeotsenoz uchun ma’lum o’simlik turi xos. Shunga qarab bir xil biogeotsenozlarni u yoki bu ekologik turkumga oidligi aniqlanadi (archazorlar, to’qayzorlar, saksovulzorlar va boshq.). Ekotizimda tirik organizlar o’rtasida murakkab o’zaro ta’sir mavjud. Avvalo yashil bargli o’simliklar (avtotroflar) fotosintez jarayonida uglyerod ikki oksidni qabul qilib kislorod ishlab chiqaradi. Ekotizimda tayyor organik moddalar hisobiga ko’pchilik hayvonlar oziqlanadilar (getyerotroflar), masalan, quyon tayyor o’tni iste’mol qiladi. ßna bir hodisa, kuchli hayvon turi o’zidan kuchsiz bo’lgan hayvon hisobiga oziqlanadi. Chunonchi, quyon hisobiga chiya bo’ri hayot kechiradi, o’z navbatida u boshqa kuchli hayvonga ozuqa bo’ladi va hokazo. Xullas, shu tariqa oziq-ovqat zanjiri vujudga keladi. Bu hodisa ekotizimni o’z vaqtida o’z-o’zidan tabiiy yo’l bilan tozalanib turishiga olib keladi. Shuningdek, ekotizimda o’simlik

www.arxiv.uz va hayvonot turlarining (maydon nuqtai nazaridan) bir maromda miqdoriy jihatdan teng bo’lishi ekologik muvozanatni barqaror bo’lishini ta’minlaydi. Ekotizimda atmosfyera havosi, suv, tuproq, o’simlik, hayvonot olami, ishlab chiqarish va boshqa tabiiy omillar hamda hodisalar ishtirokida murakkab biogeokimyoviy aylanma harakat mavjud. Bunda uglyerod, azot, kislorod, fosfor va boshqa elementlarning yopiq aylanma harakati muntazam sodir bo’ladi. Bu bilan havoning tozaligi, tuproq hosildorligi, o’simliklarning mahsuldorligi va boshqa hodisalarning barqaror me’yorda funktsional yuz byerib turishligi ta’minlanadi. 1.3. Ekologik omillar va ularni tavsifi. Tirik organizmlarni o’rab turgan fizik qurshov yoki tevarak atrofdagi o’zaro bog’lanishlardagi shart-sharoitlar va ta’sirlar majmui muhit deb ataladi. Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi, ularning o’zaro bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Tirik organizmlar asosan to’rtta muhitda: suv, havo, tuproq, organizm (muhit sifatida)larda yashashga moslashgan. Suv va havo o’lik, tuproq oralik, organizm tirik muhitlardir. Muhitning tirik organizmlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etuvchi tarkibiy qismlari ekologik omillar deb ataladi. Hozirda ushbu omillarning kelib chiqish vaqti bo’yicha muhitga, xaraktyeriga, ta’sir etish xususiyatlariga qarab abiotik (o’lik tabiatning ta’siri), biotik (tirik organizmlar bilan bog’liq ta’sir) va antropogen (inson faoliyati natijasida ta’sir) omillarga bo’linadi. 1. Abiotik omillar organizmlarga muhitning fizik va kimyoviy jihatlari orqali ta’sir ko’rsatadi. Ularga quyidagilar kiradi: A) Iqlim, yorug’lik, harorat, havo, namlik va b.; B) Tuproqning fizik-kimyoviy tarkibi, xossalari va b.; V) Relef sharoiti-joyning baland-pastligi va b. 2. Biotik omillar organizmlarning turli shakllaridagi o’zaro munosabatlari natijasidagi ta’siridir. Ular quyidagicha ro’y byeradi: A) Fitogen-birgalikda yashayotgan o’simliklarning bevosita va bilvosita ta’sirlari;

www.arxiv.uz B) Zoogen-hayvonlarning oziqlanishi, payhon qilinishi, changlatishi, meva va urug’larini tarqatishi, muhitga ta’sir etish kabi ta’sirlari; V) Mikrobiogen va mikogen-mikroorganizm va zamburug’larning ta’siri orqali. Umuman biotik omillar quyidagi hollarda: 1. O’simliklarni o’simliklarga; 2. Hayvonlarni o’simliklarga; 3. Hayvonlarni hayvonlarga; 4. Mikroorganizmlarni o’simlik va hayvonlarga; 5.O’simlik, hayvon va mikroorganizmlarning o’zaro bir-biriga ta’sirida yaqqol namoyon bo’ladi. 3. Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan ta’sirdir. Bu omil yashash muhitining o’zgarishiga, ekotizimlarning tarkibiy qismlaridagi bog’lanishlarning buzilishiga, inqiroziga hatto biotsenozlarning butunlay yo’qolishiga sababchi bo’lishi mumkin. Antropogen omil deyilganda insonning atrof-muhitni o’zgartirishdagi ta’siri tushuniladi. Uning tirik organizmlarga bevosita ko’rsatadigan ta’siri antropogen omil deyiladi. Inson hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanib, obiotik va biotik sharoitlarni ham o’zgartirmoqda. Ayniqsa, uning salbiy ta’sirlari asoratlari biosfyeradagi ekologik muvozanatning barqarorligiga putur etkazmoqda.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR RO’YXA TI: 1. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modyernizatsiya va islo ҳ etishdir (Xalq so’zi. 29 yanvar 2005 y.). 2. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: “O’zbekiston”, 1997. 3. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari: «Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida» (1992 y.), «Alohida muhofaza qilinadigan hududlar to’g’risida» (1993 y.), «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida» (2002 y.), «Yer osti boyliklari to’g’risida» (2003 y.), «Atmosfyera havosini muhofaza qilish to’g’risida» (1996 y.), «O’simlik olami va undan foydalanish to’g’risida» (1996 y.), «Hayvonat olamini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to’g’risida» (1997 y.), «Yer kodeksi» (1998 y.), «Shaharsozlik kodeksi» (2002 y.). 4. Abirqulov Q.N., Rafiqov A., Hojimatov A.N., Ekologiya. O’quv qo’llanma. T.: 2004. 5. Abirqulov Q.N., Abdulqosimov A., Xamdamov Sh. Ijtimoiy ekologiya, o’quv qo’llanma - T.: Yozuvchilar uyushmasi nashriyoti, 2004. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Ekologik omillar

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Ekologik tizim. Biosenoz

Muhit va ekologik omillar