Biologik maromlar

Biologik maromlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43 KB

Biologik maromlar Reja: 1. Biologik marom tirlari. 2. Biotik aloqaning asosiy turlari.

Tirik tabiatning muhini xususiyatlaridan biri ..unda sodir bo‘lib turuvchi jarayonlarning uzluksizligi yoki izchilligidir. Barcha tirik organizmlar hayoti(hujayradan tortib biosferagacha) ma l um bir tartibda sodir bo‘lib turadi. Barcha o‘simlik va hayvonlarda uzoq tabiiy tanlanish natijasida anatomo-morfologik, fiziologik, biokimyoviy xususiyatlar va belgilar vujudga keladi hamda shular orqali ular muaan sharoitga moslashadi. Har bir tur yil va yil fasllari davomida o‘z hayotini boshqaradi. Demak, biologik marom deb. organizmlar hayotining yil davomida qafiy ravishda boshqarib turilishiga aytiladi. Shuningdek. maTum vaqt oralig‘ida qanaydir bir jarayon yoki hodisaning takrorlanishi, bir holatdan ikkinchi bir holatga o‘tishi hamda qayta tiklanishi tushuniladi. Marom materiya harakatining umumiy hususiyatlaridan bin bo‘lib, dunyo uning qonunlari asosida mavjud. Biologik marom esa bir-birini inkor qiluvchi ikki o‘zaro dialektik bog‘lanishdagi hayot jarayonining, ya"ni tiklanish va yemirilishlardan iborat hayotiy jarayonlarning bir maromda borishi va o‘zqo‘zidan qayta tiklanishiin ta"minlashni ifodalaydi. Maromlar odatda ikki xil, ya"ni ichki va tashqi maromlardan iborat. Tashqi maromlar geofizik xarakterga ega va ular organizmdagi endogen fiziologik jarayonlarda kuzatiladigan maromlardir. Nafas olish. yurakning urishi, tana harakati kabilar asosida bir necha maromiy jarayonlar yotadi. Organizmdagi har qanday funksiya maromiy xarakterga ega bo‘ladi. DNK. va RNK. ning sintezi, oqsil sintezi, hujayra organoidlarining ish faoliyati, hujayraning bo‘linishi kabilar va Jiokazo. Tashqi maromlar Yeming Quyosh atrofida aylanishi va yer bilan Oy o‘rtasidagi bog‘lanishlar natijasida saoradagi ko‘pchilik ekologik omillar qonuniy ravishda o‘zgaradi. Organizmlaming hayot faoliyatidagi qator o‘zgarishlar ana shu tashqi geofizik davriy o‘zgarishlar bilan bog‘langan bo‘lib, moslanish xarakteridagi biologik maromlar deyiladi. Ular dengiz va okeanlarda bir kecha-kunduz davomida

sutkalik suvning ko‘tarilishi va pasayishi, shuningdek. bir oyiik va bir yillik maromlardir. Odamlar va yuksak tuzilishdagi hayvonlarda faollik va tinim. tetiklik va uyqu holatlari asosiy sutkali marom hisoblanadi. Odamda 100 dan ortiq sutkali o‘zgarishlar bilan bog‘langan fiziologik jarayonlar aniqlangan. Hayvonlarda kuzatiladigan tetiklik va uyqu davrining almashinishi kunduzgi Фaol va tungi faol turlarmng ajralishiga sabab bo‘Iadi. Kunduzi faol hayot kechiradigan hayvonlar bo‘lib uy tovuqlari, chumchuqsimonlaming ko‘pchilik vakillari, yumronqoziqlar. chumolilar, ninachilar va boshqalar hisoblansa, tunda esa ko‘rshapalaklar. tipratikanlar, boyo‘g‘li. yowoyi cho‘chqalar, mushuksimonlaming vakillari, baqalar. suvaraklar va boshqalar faol bo‘ladi. Sutkali maromlar har xil omillarga sezilarli o‘zgarishi mumkin. Kunning birinchi yarmida odam organizmining sovuq haroratga sezgirligining ortishi, kunning ikkinchi yarmida esa yuqori haroratga ortishi aniqlangan. Cho‘lda yashovchi eshakqurtlar yoki qora dog‘li qo‘ng‘izlarning faolligi tuproq yuzasida harorat va namlikning o‘zgarishiga qarab surilishi mumkin. Sutkali biomaromlar yirik va ochiq rangli gullarda yaxshi ifodalangan. Ulaming gullari bir kecha-kunduz davomida davriy ravishda ochilib yopiladi. Bunday o‘simliklarga qarab vaqtni aniqlash mumkin. Shuning uchun ham ular «biologik soatlar» deyiladi. ertalab qoqio‘t, bo‘ztikan kabilar ochilsa, ulardan keyin sachratki, na"matakning gullari ochiladi. Kechga tomon xushbo‘y tamaki, nomozshomgullar ochilib, changlatuvchi hashorotlami o‘ziga jalb etadi. KTinney turli o‘simliklaming gullashiga asoslanib flora soatini yaratdi. Dengiz va okeanlarda suvning ko‘tarilishi va pasayishi sutka davomida ikki marta hamda oyning boshi va oxirida kuzatiladi. Ushbu maromlarga qirg‘oqlarda yashovchi organizmlar moslashgan. Molyuskalar suvning pasayishi vaqtida pallalarini yopib oladi. Aterina deb atalgan baliq rivojlanishi davrida oy davomidagi suvning eng yuqori ko‘tarilib tushishidan foydalanadi. Suvning ko‘tarilishi kuzatilishi vaqtida o‘rg‘ochisi qum ostiga uvildirig‘ini qo‘yib, oradan

15 kun o‘tgandan so‘ng ulardan yosh baliqlar chiqadi va suvning ikkinchi marta eng yuqori ko‘tarilib tushishida ular suvga tushib ketadi. Biz oyga teng bo‘lgan davriylik quruqlikda va dengizda yashovchi bir necha organizmlarda kuzatiladi. Yorug‘likga javob rcaksiyasi. Kuchsiz magnit maydonita'sirida yoki mo‘lal olish tezligi kabilaming hayvonlarda oylik marom bilan bog‘liqligi aniqlangan. Yillik maromlar. Ular organizmlaming umumiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Ma'lumki, respublikamiz viloyatlanda yillik harorat maromiga ko‘ra organizmlaming rivojlanishi uchun qulay davrlar 6 oy davom etadi. Shu davr ichida tirik organizmlarda asosiy fcnologik hodisalar ro‘y beradi, yer yuzasidan qorlar erib, bahor nafasi sezila boshlaydi. Bodom, shaftoli, o‘rik va tollar barg yozmasdanoq gullay boshlaydi. Tuproq yuzasi yashil o‘tlar, o‘simliklar bilan qoplanadi, uchib ketgan qushlar qaytib keladi, qishlab chiqqan hasharotlar hayoti faollashadi. Yoz o‘rtalarida harorat noqulay bo‘ladi, daraxtlar va boshqa ko‘pchilik o‘simliklarnin o‘sishi sekinlashadi yoki butunlay to‘xtaydi, qushlaming ko‘payish davri tugaydi. Yozning ikkinchi yarmidan boshlab erta kuzda ko‘pchilik o‘simliklarning meva va urug‘Iari pishadi, to‘qimalarida ozuqa moddalar to‘planadi. Shunday qilib, qishga taorgarlik boshlanadi. Daraxtlarning qishlaydigan kurtaklari shakllanadi va novdalari qotib yog‘ochlanadi. Qushlar galalashib uzoq tropik mamlakatlarga uchishga hozirlana boshlaydi. o‘similklarda xazonrezgilik kuzatilib, qushlar uchib ketadi. Hashorotlar va umurtqasiz hayvonlar uchramay qoladi. Sovuq boshlanishidan awal tana haroratini boshqara olmaydigan organizmlar tinim holatiga o‘tadi. Umurtqali hayvonlar, qushlar va sut emizuvchilarning qish mavsumiga moslashishi kuzatiladi. Ular kuzda tullaydi, qalin va uzun, hatto oq rangdagi yunglar va tivit hosil qiladi. Qushlar pat chiqaradi. Qishda yetarli ozuqa topa olmaydigan hayvonlar, ko‘rshapalaklar, kemiruvchilarning ko‘pchilik vakillari, bo‘rsiqlar, ayiqlar uyg‘uga keladi. Suvda suzadigan hasharotxo‘r parrandalar qishda ozuqa topib yeya olmaydilar, shuning uchun ular mavsumiy migratsiya qilishga majbur. Bulaming hammasi

muhitning kunlik, oylik va yillik maromlariga organizmlarning bergan javobi hisoblanadi. Har bir tuming yillik maromi tabiiy tanlanish natijasida kelib chiqadi. Jadal o‘sish va rivojlanish davri ko‘payib, qishki taorganhk va qishlash davrining muaan tartib va muddati yillik maromni tashkil etadi. Yillik maromlar ko‘pchilik turlarda endogen xarakterga ega va siklik maromlar deyiladi. Барча биотик алоқаларни олти гуру x га ажратиш мумкин: 1. Популяциялардан бирортаси хам бошқасига таъсир кўрсатмайди (0,0). Агар икки тур бир-бирига таъсир қилмаса, улар ўртасида бетарафлик (нейтрализм) мавжуд (0,0). Аслида табиатда хақиқий бетарафлик жуда кам, чунки барча турлар бевосита бўлмаса-да, билвосита ўзаро таъсирлашади. Бу билвосита таъсирлашиш самарасини эса, биз билимларимиз етарли бўлмагани сабабли кўра олмаймиз. 2. Икки турнинг анча мустаъкам ўзаро фойдали алоқалари (+,+) мутуализм дейилади. Бундай ўзаро фойдали алоқада ҳар иккала турнинг иштирок этиши шартдир. Ҳар иккала организм учун фойдали ъисобланган бундай ўзаро муносабатлар симбиотик муносабатлар деб номланади. Масалан, чангланувчи ўсимликлар ва нектар олувчи ёки озиқланувчи, мева ва уруғлар тарқатувчи хашаротларнинг ўзаро алоқаси бунга мисол бўла олади. 3. Бир тур бошқасига зарар хам, фойда хам келтирмасдан ўзи қандайдир фойда-устунликка эга бўлса, бундай ўзаро муносабатлар шакли комменсализм (+,0) деб аталади. Масалан, акулалар терисига ёпишиб олиб, унда қолган озуқа қолдиқлари билан ҳаёт кечирувчи крилипала, шунингдек, балиқлар терисига ёпишиб яшовчи гидроид полиплар ва бошқа хайвон турлари ўртасидаги муносабатларни эслаб ўтиш мумкин. 4. Иккала тур учун хам зарарли муносабат рақобат (-,-) дейилади. Рақобат озуқаси, яшаш жойи яқин бўлган турлар ўртасида юзага келади. Рақобат турлар ичида ёки турлараро бўлиши мумкин. Тур ичидаги курашлар

кучли бўлади. Чунки унинг асосида табиий танлаш ва тур ъосил бўлиш жараёнлари ётади. Умумий маънода "рақобат" сўзи роқибликни, мусобақани англатади. Агар, икки популяция айни бир ресурсдан фойдаланса, (айниқса, у агар етарли бўлмаса), улар ўртасида бу ресурсларни эгаллаб олиш борасида роқиблик юзага келиши муқаррардир. Бундай рақобатдан ҳар қайси тур зарар кўради. У организмларнинг яшовчанлигига ва ўсишга, улар популяцияси сонига таъсир кўрсатади. 5.Йиртқичлик (+,-)-организмлар ўзаро муносабатларининг кенг тарқалган туридир. Бунда бир тур вакиллари иккинчи тур вакилларини йўқ қилади, яъни еб қўяди. Йиртқичлик - озиқавий муносабатлар шаклларидан биридир. Типик йиртқичлик хайвонларнинг овлаш табиатда кузатилади. Йиртқичлик фақат хайвонларда эмас, балки ўсимликларда хам кузатилади. Масалан, хашаротхўр ўсимликларнинг хашаротга бўлган муносабати- йиртқичликдир. Хуллас, бунда бир тур фойда топса, иккинчи тур зулм кўради. 6.Паразитизм (+,-)- шундай биотик муносабатки, бунда бир турдаги организм (паразит)лар бошқа турдаги организм (хўжайини)нинг тўқималари ёки озиқ моддалари ъисобига яшайди. Паразитизм йиртқичликка яқиндир. Аммо хақиқий йиртқичдан фарқли ўлароқ паразит организм-хўжайинини даръол ўлдирмайди, одатда, у тирик хўжайиндан ўзининг вақтинчалик ёки доимий яшаш жойи сифатида фойдаланади. Паразит ўз ҳаётини таъминлаб турган хўжайинини аста-секин халок этади. Паразитлик ўсимликлар орасида хам учрайди, чирмовиқ ва шумғуялар типик паразитлардир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Organizmlarni muhit bilan o’zaro ta’siri

Kimyoviy ifloslanishning tuproq xossalari va biologik olamiga ta’siri

Hozirgi zamom sharoitida insonnig sotsial, biologik va ekologik imkoniyatlarini maqbul holatda keltirish

Buxoro viloyatida vujudga kelgan ekologik muammolar

Radioaktiv moddalar bilan ifloslanishning oldini olish va zamonaviy tozalash usullari